مسلم بن حجاج نیشابوری

سؤال

مسلم بن حجاج چه کسی بوده و چه جایگاهی در میان اهل سنت دارد؟

مسلم بن الحجاج نیشابوری صاحب کتاب مشهور صحیح مسلم از بزرگترین و مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی اهل سنت است. او از بزرگان اهل حدیث و محدّث معروف اهل سنّت است که علماء اهل سنت از او به عنوان یکی از بزرگان حدیثی خود یاد می‌کنند.

زندگینامه

ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری از محدثان اهل سنت که در سال ۲۰۴ و به قولی ۲۰۶ هجری در نیشابور متولد شد.

مسلم بن حجاج بن مسلم قشیری نیشابوری، یکی از ائمه حدیثی اهل سنت است، وی صاحب کتاب «صحیح» که یکی از کتاب‌های شش‌گانه و مورد اعتماد نزد اهل سنّت است می‌باشد. او در نیشابور متولد شد و به شهرهای حجاز و مصر و شام و عراق هجرت نمود و کتاب صحیح را تصنیف کرد. وی در سال ۲۶۱ هـ ق در نیشابور از دنیا رفت.

مسلم بن حجاج بن مسلم بن ورد بن کرشان نیشابوری قشیری از طایفه بنی قشیر که قبیله معروفی از عرب است، خود او مشهور است به مسلم نیشابوری که شهرت را از زادگاه خود کسب کرده است، و او یکی از رجال برجسته حدیث است.

در میان استادان، چند تن نقش برجسته و تأثیرگذاری را در تعلیم و تربیت او داشته اند که ازجمله آنان، بخاری، احمد بن حنبل، اسحاق بن راهویه، ابو زرعه رازی، قتیبة بن سعید و یحیی بن یحیی تمیمی منقری را می توان نام برد. عالمان بسیاری نیز از او اخذ حدیث کرده اند. برخی، تعداد شاگردان او را ۳۵ نفر نام برده اند که از جمله می توان به ترمذی، صاحب سنن الترمذی، حافظ ابو عوانه اسفراینی، صاحب المستخرج علی صحیح مسلم، عبدالرحمان بن ابی حاتم رازی، صاحب الجرح و التعدیل، ابراهیم بن محمّد بن سفیان و احمد بن سلمه اشاره کرد. علمای اهل سنّت، بر وثاقت و جلالت وی تأکید دارند.

صحیح مسلم . مؤلف این کتاب مسلم بن حجاج نیشابوری است ، پس از صحیح بخاری معتبرترین کتاب حدیث در نزد اهل تسنن ، صحیح مسلم است. برخی آن را بر صحیح بخاری ترجیح می‌دهند مسلم به عراق و حجاز و مصر و شام‌ در طلب حدیث مسافرت کرد و مدتی در نیشابور ملازم بخاری بوده است. مسلم در سال 261 در نصرآباد نیشابور درگذشته است.

آثار

از مسلم غیر از «صحیح» کتاب‌های دیگری از جمله

• مسند الکبیر علی اسماء الرجال
• الجامع (الکبیر) علی الابواب
• کتاب العلل
• کتاب التمییز
• کتاب اوهام المحدثین
• کتاب الافراد المخضرمین
• کتاب طبقات التابعین
• کتاب من لیس له الا راو واحد
• کتاب سوالاته لاحمدبن حنبل
• کتاب الاقران
• کتاب افراد الشامیین
• کتاب حدیث عمرو بن شعیب

صحیح مسلم

کتاب «صحیح مسلم» اثر مشهور حدیثی از مسلم بن حجاج

صحیح مسلم دومین کتاب از جوامع حدیثی اهل سنت است که ادعا بر صحت همه روایات آن رفته است. صحیح مسلم از جوامع مهم حدیثی اهل سنت است که ۷۲۷۵ حدیث در موضوعات گوناگون اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تاریخ، سیره و... را دربردارد که مولف آن این روایات را از بین صدها هزار حدیث که در اختیار داشته با دقت تمام گزینش کرده است. برخی به احصای روایات غیر تکراری پرداخته، این روایات را به رقمی معادل ۳۰۱۸ حدیث برآورده کرده است.

او در این کتاب حدود (۳۰۳۳) حدیث در طول پانزده سال جمع کرده است. به نظر برخی از علماء اهل سنّت کتاب وی به همراه صحیح بخاری، صحیح‌ترین، کتب در علم حدیثند. امام نووی یکی از بزرگان اهل سنّت در شرح صحیح مسلم گفته است: علماء اهل سنّت اتفاق دارند که بعد از قرآن کریم، صحیح‌ترین کتب، یکی صحیح مسلم و دیگری صحیح بخاری است. البته برخی از علمای اهل سنت حدیث‌های او را قبول ندارند.

از مقدمه ای که مسلم در کتاب صحیح آورده است، روشن می شود که او در عصری زندگی می کرد که کثرت اخبار ضعیف و خرافی حقایق را بر بسیاری از مردم و حتی دانشمندان مشتبه کرده بود. مسلم به تقاضای یکی از برادران دینی که نام او مشخص نیست، به تألیف کتاب خود همت گماشت.

صحیح مسلم از ۵۴ کتاب اصلی تشکیل شده و با کتاب الایمان شروع شده و به کتاب الاقضیه خاتمه می‌یابد.

تیتر یک

این کتاب یکى از صحاح سته معروف اهل سنت و از مهم ترین منابع حدیثى آنان در زمینه عقاید، فقه، تفسیر قرآن، و تاریخ صدر اسلام مى باشد که توسط ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیرى نیشابورى (206 - 261 ق) معروف به مسلم نیشابورى نگاشته شده است. نام اصلى این کتاب، «الجامع الصحیح» یا «الصحیح الجامع» است. نویسنده کتاب، شاگرد بخارى بوده و علاوه بر این، از اساتید بخارى نیز بهره برده است. در بین علماى اهل سنت اختلاف پدید آمده که «آیا صحیح مسلم معتبرتر است، یا صحیح بخارى؟» عده فراوانى بر این نظر هستند که بعد از قرآن مجید کتابى دینى صحیح تر از کتاب صحیح مسلم نوشته نشده است. اما على رغم این اختلاف، بسیارى از علماى اهل سنت در مورد صحت کامل همه احادیث هر دو کتاب اتفاق نظر دارند. اهمیت کتاب مسلم براى اهل سنت چنان زیاد است که مى گویند، همه احادیث آن بدون استثناء، صحیح و مورد قبول است و حتى مى گویند اگر کسى در مورد صحت آنها قسم یاد کند (مثلاً به خدا سوگند که اگر فلان حدیث مسلم صحیح باشد، برده اى را آزاد خواهم کرد)، باید به محتواى سوگند خود عمل کند، زیرابه نظر آنان همه احادیث مسلم صحیح است.

در علت این همه اعتبارى که براى آن قائلند نیز گفته شده که ابوزرعه رازى به هنگام عرضه کتاب مسلم توسط خود مسلم به وى، روایات ضعیف آن را علامت زده و توسط مسلم حذف شده است و بنابراین، هیچ حدیث ضعیف و نادرستى در آن یافت نمى شود! از طرفى، ضعف هایى در کتاب بخارى وجود دارد که این کتاب فاقد آن نقاط ضعف بوده و از حسن ترتیب ویژه اى در تنظیم و نقل احادیث برخوردار است که سایر کتابهاى حدیثى از چنین ترتیبى بى بهره اند.

تیتر دو

در مورد مکانت و بزرگی و زکاوت و علو مرتبه علمی مسلم، دانشمندان زمان با هم اتفاق نظر دارند. در این مورد حافظ ابو علی نیشابوری می گوید: در علم حدیث کتابی صحیح تر از کتاب امام مسلم وجود ندارد. محمد بن بشار به زمینه ی دیگری از مراتب مسلم اشاره نموده و می گوید: « حفّاظ الدنیا أربعةٌ: أبو زُرْعة، بالری، و مسلم، بنیسابور و عبدالله الدارمی، بسمرقند و محمد بن اسماعیل، ببخارا» (حفّاظ دنیا چهار تن هستند؛ بوزرعه در ری، مسلم در نیشابور، عبدالله دارمی در سمرقند، محمد بن اسماعیل در بخارا.

الجامع الصحیح یا صحیح مسلم، مهم ترین اثر مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری است. صحیح مسلم پس از صحیح بخاری -که هر دو در زمره ی صحاح شش گانه ی اهل سنت قرار می گیرند؛ صحاح سته: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابوداود، سنن ترمذی، سنن نسائی، سنن ابن ماجه- دومین جایگاه را در میان مجموعه های حدیث اهل سنت دارد و حتی بعضی، صحیح مسلم را به جهت پاره ای امتیازات بر صحیح بخاری ترجیح داده اند. به نحوی که شیخ ابو عمرو بن صلاح – از عالمان اسلامی- می گوید: تمام احادیثی که امام مسلم در کتابش حکم به صحیح بودن آن کرده است، صد در صد صحیح می باشد و ذاتاً علم نظری به صحیح بودنش برای انسان ها حاصل می شود.

تیتر سه

پیشوایان حدیث ایشان را ستایش نموده و با اوصاف بزرگداشت و احترام یاد کرده‌اند. از جامع‌ترین اوصافی که در مورد ایشان آمده است، سخن قاضی عیاض ـ رحمه الله ـ‍ است که می‌فرماید: «او یکی از پیشوایان امت اسلام و از حافظان حدیث و نویسندگان زبردست است. چندین فرد از بزرگان قدیم و جدید ایشان را ستوده‌اند و بر امامت و پیشوایی ایشان و صحت احادیث و قدرت والای تمییز و مورد اطمینان بودن و قبول احادیث وی، اجماع کرده‌اند».

بين اهل علم و حديث مشهور است كه اين كتاب، بعد از صحيح البخارى، بهترين كتابى است كه در خصوص احاديث صحيح نوشته شده است. در اين كتاب، احاديث مرفوعى كه به صورت تعليق روايت شده‌اند، نسبت به صحيح البخارى بسيار كم‌تر است و تعداد آنها از چهارده حديث تجاوز نمى‌كند. همچنين مسلم برخلاف بخارى، به نقل اقوال صحابيان (موقوفات) و اقوال تابعيان (مقطوعات)، نپرداخته است. آنچه كه پيش از اين، در مورد رجال صحيح البخارى گفته شد كه اتّفاق بر نامگذارى كتاب بخارى به «صحيح» به منزله اتّفاق امّت بر عدالت جميع راويانى است كه نامشان در اسناد احاديث مسند آن كتاب، ذكر شده، در مورد صحيح مسلم نيز گفته شده است. از اين رو، يكى از راه‌هاى اثبات عدالت راوى را آن دانسته‌اند كه نامش در اسناد احاديث اين كتاب (و يا صحيح البخارى، چنان كه پيشتر گفته شد) ذكر شده باشد. مسلم، برخلاف بخارى، براى نقل احاديث مُعَنعَن و متّصل دانستن آنها، معاصر بودن راوى را با كسى كه از وى روايت نقل كرده (مروى عنه)، كافى دانسته است و مانند بخارى، ثبوت ملاقات آن دو را لازم ندانسته است. با وجود اين كه كتاب، بعد از صحيح البخارى، بهترين كتاب در نقل خصوص احاديث صحيح به شمار آمده است، برخى از احاديث اين كتاب نيز مانند صحيح البخارى، مورد انتقاد دار قُطنى و برخى ديگر از حديث پژوهان قرار گرفته و معلول دانسته شده‌اند.

صحيح مسلم داراى چند ويژگى است:

۱: به عقيدهء برخى از بزرگان جامعه اهل سنت ، اين كتاب در نوع خود از جهت تدوين حديث و تنظيم ابواب كم نظير است . زيرا نويسنده آن كوشيده است تا در اين دائرة المعارف حديثى بهترين اسلوب را به كار گيرد .

2: فاضل نووى در مقدمه شرح خود از مسلم نقل مىكند: «من صحيح خود را از ميان سيصد هزار حديث جمع آورى و انتخاب كرده‌ام و اگر اهل حديث دويست سال حديث بنويسند باز هم مدرك و مرجع آنان كتاب من خواهد بود.» مسلم دوازده هزار حديث را از آن مجموع معتبر دانسته است .

كشف الظنون مىگويد: « اگر مكررات صحيح مسلم را كنار گذاريم مجموع احاديث آن 4000 حديث است . علامه نووى در التقريب نيز همين را گفته است .

3 : صحيح مسلم در 8 جزء و مشتمل بر 50 كتاب و 1205 باب است .

4 : صحيح مسلم دومين دائرة المعارف حديثى جامعه اهل سنت است و از نظر اعتبار ، در رديف صحيح بخارى به شمار مىآيد . گر چه بعضى مانند حافظ ابو على نيشابورى صحيح مسلم را بر صحيح بخارى ترجيح داده‌اند.

لامه نووى در مقدمهء شرح صحيح مسلم بن حجاج نيشابورى می‌گويد : علما بر اين مطلب اتفاق دارند كه پس از قرآن كتابى صحيحتر از صحيح بخارى و صحيح مسلم نيست . و اين نظرى است كه امت اسلامى آن را پذيرفته است .

انتقادهايى به صحيح مسلم حافظان حديث بر صحيح مسلم انتقادهايى چند داشته‌اند كه از آن جمله است :

1 - گروهى از راويان آن ضعيف است و از نظر علم حديث و درايه ، روايات آنها مردود مىباشد .

2 - نقل حديث از ابو هريره كه در زمان خودش معروف به دروغ گويى و اكثار حديث بوده است و نيز نقل حديث از ابو موسى اشعرى ، عمرو بن عاص ، عبد الله بن زبير و عمران بن حيطان ، كه اينان از منحرفان و دشمنان مغرض امام على ( ع ) بوده و به دليل غرض ورزى و اعمال دشمنى ، از جعل حديث و تحريف آن باكى نداشته‌اند .

3 - ظاهر نام كتاب صحيح مسلم مىرساند كه تمامى احاديث صحيح را جمع آورى كرده است ، در حالى كه چنين نيست و احاديث صحيح ديگرى نيز وجود دارد كه جاى آن در صحيح مسلم خالى است .

4 - صحيح مسلم همانند صحيح بخارى در بردارندهء احاديثى است كه مخالف ادلهء قطعى عقلى و شرعى است، هم در زمينهء اصول دين - توحيد ، نبوت ، معاد و . . - و هم در زمينه احكام شرعى . و شگفت اين كه چنين احاديثى از جانب مؤلفين آن صحيح تلقى شده است.