تفسیر ابن ابی‌حاتم

سؤال

تفسیرالقرآن العظیم نوشته ابن ابی حاتم رازی، چگونه تفسیری است؟

تفسیر القرآن العظیم
اطلاعات کتاب
نویسنده	ابن ابی حاتم رازی
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	تفسیر روایی
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	مکتبه النزار
محل نشر	عربستان
تاریخ نشر	۱۴۱۹ق
نوبت چاپ	سوم

تفسیر ابن ابی‌حاتم یا تفسیر القرآن العظیم نوشته ابن ابی‌حاتم رازی، از عالمان اهل‌سنت و مذهب فقهی شافعی است. این کتاب، به روش تفسیر روایی نوشته شده است و شامل روایاتی از پیامبر(ص)، صحابه و تابعین می‌باشد، از همین جهت تنها آیاتی که درباره آن‌ها روایاتی نقل شده است، در این تفسیر آمده است. در برخی از مواضع تفسیری، ابن ابی حاتم، مواضع شیعی را در تفاسیر اتخاذ کرده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: ابن ابی حاتم رازی

عبد الرحمن بن محمد بن ادریس بن منذر تمیمی حنظلی رازی، مشهور به ابن ابی حاتم، متولد ۲۴۰ ق و متوفای ۳۲۷ ق، مفسر، متکلم، و از فقیهان شافعی است. محل تولد او ری دانسته شده است و سال‌های نخستین زندگیش را در همین شهر گذرانده است. گر چه اصلیت او از اصفهان می‌باشد.

محتوای تفسیر‏

تفسیر القرآن العظیم معروف به‌تفسیر ابن ابی حاتم، تفسیری مأثور به زبان عربی، شامل کل قرآن می‌باشد. ابن ابی حاتم تفسیر خود را بر سبک تفسیر روایی و بر اساس آثار رسیده از صحابه و تابعان بنا نهاد. تفسیر ایشان مبتنی بر روایات وارده در مورد آیات قرآن می‌باشد. از این رو در این تفسیر تنها آیاتی که درباره آن‌ها روایاتی نقل شده است آمده است.

جلال الدین سیوطی می‌نویسد: «کتاب ابن جریر طبری ارزشمندترین و گران‌سنگ‌ترین تفسیرهاست، پس از او، ابن ابی حاتم… می‌باشد و همه آن‌ها مستند به صحابه و تابعان و پیروان آنان است.» مفسرین بزرگ اهل سنت در تفاسیر خود، از کتاب وی استفاده کرده‌اند.

روش تفسیری‏

ابن ابی حاتم در وصف و بیان روش تفسیر خود اینطور می‌آورد که ابتدا روایات منقول از پیامبر اکرم(ص) را بررسی نموده است و هیچ‌کسی را با حضرت همراه نساخته است. بعد از آن به تفاسیر منقول از بزرگان صحابه و تابعان پرداخت است و موارد وفاق و اختلاف آنان را نیز ذکر کرده است. ابن ابی حاتم در تفسیر هر آیه، به روایات نقل شده پیرامون هر یک پرداخته است و در صورت اختلاف متن، تحت عنوان‌های «وجه دوم»، «وجه سوم» و… آن‌ها را مطرح کرده و اقوال را منظم و جدا از هم آورده است.

مواضع شیعی در کتاب

ابن ابی حاتم، تفسیر خود را با صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) آغاز می‌کند «الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد خاتم الانبياء و على آله اجمعين». در تفسیر برخی از آیات نیز، مواردی که به دیدگاه تشیع نزدیک‌تر است در کتاب ابن ابی حاتم دیده می‌شود. برخی از این موارد عبارتند از:

• ایشان ذیل آیه ۵۶ سوره احزاب ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ؛ به تحقیق خدا و ملائکه بر پیامبر(ص) درود می‌فرستند﴾ از پیامبر(ص) روایت می‌کند که حضرت فرمودند به این شکل صلوات بفرستید: «اللهم صلى على محمد و على آل محمد، كما صلّيت على ابراهيم و على آل ابراهيم. انك حميد مجيد؛ و بارك على محمد و آل محمد، كما باركت على ابراهيم و آل ابراهيم، انك حميد مجيد.»
• مراد از اهل بیت در آیه تطهیر را بر اساس روایتی از عائشه و ام سلمه، پنج تن آل عبا تفسیر می‌کند.
• در آیه انذار ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ؛ و خويشان نزديكت را هشدار ده.﴾(شعراء:۲۱۴) روایتی که پیامبر(ص)، علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده‌اند را آورده است.

نسخه موجود

نسخه حاضر تفسیر با ملحقات در ۱۳ جلد، (شامل ۱۱ جلد تفسیر و ۲ جلد فهرست‌های گوناگون) توسط کتابخانه نزار مصطفی در عربستان سعودی در سال ۱۴۱۹ ق چاپ شده است. این نسخه در قطع وزیری، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف می‌باشد. تصویری از برخی مجلدات نسخه خطی نیز ابتدای جلد اول ارائه شده است.

مطالعه بیشتر

• مقدمه تحقیق تفسیر ابن ابی حاتم جلد اول و نیز سایر مجلدات‏
• دائره المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی ج۲ ص۶۳۷
• تفسیر و مفسران آیت الله معرفت ج۱ ص۳۸۹ و ج۲ ص۱۷۹.