شیوه برخورد با افراد جاهل

سؤال

دیدگاه قرآن کریم، در رابطه با شیوه برخورد با اشخاص جاهل چگونه می‌باشد، بیان کنید؟

قرآن کریم بهترین رفتار در مقابل جاهلان را صبر و رویگردانی از آنان می‌داند. خداوند در سوره فرقان می‌فرماید «اگر با جاهلان روبرو شدی به آنها سلام کن». این سلام را نشانه بی‌اعتنایی توأم با بزرگواری و نه ناشی از ضعف دانسته‌اند. سلام در این آیه، نشأت گرفته از عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است. آیه دیگری، مؤمنان را به عفو و گذشت برابر جاهلان توصیه می‌کند. همچنین رویگردانی از اشخاص نادان نیز توصیه شده تا به آنان آسیبی نرسد و مؤمنان نیز درگیر نزاع نشده و از آنان تأثیر نپذیرند.

معنای جاهل در روایات

امام علی(ع) می‌فرماید: «جاهل به کسی گفته می‌شود که نسبت به خودش معرفت نداشته باشد و خود را نشناخته و از ارزش خود مطلع نباشد». همچنین از ایشان نقل شده: «بی‌خبر و نادان کسی است که مطیع هوای نفس خود باشد و معصیت پروردگار را مرتکب شود و نافرمانی خداوند را بنماید.»

از این روایت‌ها به دست می‌آید، جاهل واقعی کسی است که ارزش واقعی خود را نشناسد و به تکالیفی که بر عهده‌اش گذاشته‌اند، ناآگاه باشد. این افراد به آرزوهای طولانی خود دل بسته هستند.

صبر و بردباری

خداوند در سوره فرقان فرمودند: ﴿... وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا؛ و چون جاهلان (با بی‌‏ادبى) با ايشان خطاب كنند، گويند: سلام بر شما باد.﴾(فرقان:۶۳) درباره این آیه، تفسیرهای گوناگونی بیان شده است. آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر این آیه آورده‌اند: «و هنگامی که جاهلان آنها را مورد خطاب قرار می‌دهند و به جهل و جدال و سخنان زشت می‌پردازند، در جواب آن‌ها (سلام) می‌گویند. سلامی که نشانه بی اعتنایی توأم با بزرگواری است، نه ناشی از ضعف. سلامی که ناشی از عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است. این سلام، نشانه محبت و پیوند و دوستی نیست.»

در این آیه اشاره به حلم و بردباری در برابر جاهلان شده که یکی از ویژگی‌های مهم برای مقابله با افراد نادان است. از علت‌های این نوع برخورد، امید به این است که آنها بر جهل و نادانی خود پی برده و از لجاجت دست بکشند تا زمینه‌ای برای قبول حقایق و هدایت آن‌ها شود. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنَه وَلا السَّیِّئَه ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَه کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ؛ هرگز نیکی و بدی یکسان نیست، بدی را با نیکی دفع کن تا دشمنان سر سخت هم‌چون دوستان گرم و صمیمی شوند.﴾(فصلت:۳۴)

رویگردانی از جاهلان

جهل مراحل مختلف و گوناگونی دارد. گاه برخورد صحیح و مسالمت‌آمیز، سبب اصلاح، بیداری و آگاهی جاهل می‌شود. اما گاه جاهل با برخورد مسالمت‌آمیز، قابل اصلاح نیست و ممکن است خود انسان گرفتار آثار سوء گردد. از این رو، باید از این افراد دوری جست: ﴿خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ با آن‌ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‌ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان (و با آن‌ها ستیزه مکن).﴾(اعراف:۱۹۹)

تفسیر نمونه درباره این آیه آورده است: از جاهلان روی بگردان و با آن‌ها ستیزه مکن، رهبران و مبلغان در مسیر خود با افراد متعصب، لجوج، جاهل و بی‌خبر و افرادی که از سطح فکر و اخلاق آن‌ها بسیار پائین‌تر هستند، روبه‌رو می‌شوند، از آن‌ها دشنام می‌شنوند و ... راه پیروزی بر این مشکل، گل‌آویز شدن با جاهلان نیست، بلکه بهترین راه، تحمل، حوصله و نادیده گرفتن این‌گونه کارها است.

سیره و روش اهل ایمان نیز چنین است که به رفتار مردم بی‌خرد و به گفتار هتک‌آمیز آنان توجه ننموده و آن‌ها را نادیده بگیرند. افراد مومن چنانچه در مقام معارضه یا دفاع از خود برآیند، ناگزیر هستند به رفتار بیهوده و گفتار جاهلانه اقدام نمایند».

مطالعه بیشتر

• ترجمه تفسیر المیزان سید محمد حسین طباطبایی، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی ج، ۹ ص، ۳۶.
• ترجمه تفسیر مجمع البیان مؤلف ابو علی الفضل بن الحسن الطبرسی، انشارات فرهانی ج، ۹ ص، ۴۶.