تفاوت حکم و فتوا

سؤال

راه تشخیص حکم حکومتی و فتوا در احکام صادره از سوی رهبر انقلاب چیست؟

فتوا را نظر مجتهد درباره مسائل و احکام کلی اسلام دانسته‌اند، بدون آنکه مجتهد آن‌را بر موارد و مصادیق خارجی تطبیق نماید. تشخیص مصادیق را بر عهده تقلید کننده گذاشته‌اند.

حکم اگرچه در ادبیات عامه، به تمام احکام شرعی گفته می‌شود، اما در اصطلاح، نظری است که در موارد خاص صادر گردیده و جنبه دستوری و اجرایی دارد و بر مصادیق خارجی تطبیق داده می‌شود.

براساس این تعریف، تفاوت حکم و فتوا را چنین دانسته‌اند:

• فتوا بیان حکم کلی شرعی است و ارتباطی با تطبیق بر مصداق خارجی ندارد اما حکم جنبه دستوری و اجرایی دارد و بر مصداق خارجی تطبیق داده می‌شود.
• گستره فتوای یک مرجع در حوزه مقلدان همان مرجع تقلید است ولی حکم حاکم بر همه مردم و حتی فقهای دیگر واجب الاتباع است و نقض آن جایز نیست مگر در موارد خاصی.
• فتوا کلی است در مقابل حکم که جزئی و مصداقی است.
• در فتوا، مصالح و شرایط مکلف خاص در نظر گرفته نمی‌شود، برخلاف حکم که با توجه به مصالح و شرایط خاص صادر می‌گردد.

حکم حکومتی

حکم حاکم ممکن است در یکی از سه حوزه از مسائل اسلامی صادر شود؛ در امور شرعی فردی مانند طلاق زن در شرایط خاص، در امور شرعی اجتماعی مانند ثبوت رؤیت هلال و در مسائل اجتماعی و امور مربوط به اداره جامعه و حکومت که از این قسم تعبیر به حکم حکومتی یا حکم ولایتی می‌کنند.

احکام حکومتی به مجموعه مقرراتی گفته می‌شود که بر اساس ضوابط شرعی و عقلایی از سوی حاکم اسلامی برای اجرای احکام و حدود الهی و به منظور اداره جامعه صادر می‌گردد. این احکام از احکام متغیره هستند که به شرایط زمانی بستگی دارند و قابل تغییر هستند. مانند فتوای تحریم تنباکو و مانند آن که جنبه رسمیت و قانونی پیدا نمی‌کند و با رفع مشکل، خود به خود ملغی می‌گردد.