سیر تحول عزاداری

سؤال

آیا سبک عزاداری موجود، از دورهٔ صفویه وارد فرهنگ شیعه شده است؟

سوگواری و مرثیه‌سرایی برای امام حسین(ع) در زمان ائمه معصوم‎(ع) رایج بوده و بر تداوم آن توصیه شده است. براساس سنت‌ها و فرهنگ‌ها، نوع عزاداری نیز تغییراتی به خود دیده است. برای نمونه سنت تعزیه‌خوانی، بعد از ائمه(ع) به وجود آمد.

برخی محققان تاریخ شروع عزاداری به این سبک را به دورهٔ حکومت آل‌بویه نسبت داده‌اند، ولی روضه‌خوانی یا قرائت کتاب «روضه الشهداء» و کتاب‌های مشابه بر روی منبر، از دوره صفویه شروع شد. در همان زمان که مراسم محرم در دورهٔ صفویه رشد و توسعه می‌یافت، و شکل مهم و معروف دیگری از نمایش مذهبی پدید آمد که نقل نمایشی زندگی و اعمال، رنج و مرگ شهیدان شیعه بود. موضوع این نمایش در اساس ـ هر چند هم اندک ـ، همیشه در ارتباط با واقعهٔ کربلا بود، این داستان‌ها از کتابی فارسی به نام «روضه الشهداء» که چند ماه پس از سلطنت شاه اسماعیل در تبریز به پایان رسید، گرفته می‌شد و از اوایل سدهٔ شانزدهم در میان شیعیان به گونه‌ای گسترده، انتشار یافت.

ژان کالمار، قسمت بیشتری از تحولات عزاداری را به سنت‌های دیرینهٔ ایران مربوط می‌داند و چنین می‌گوید: «به عقیده من قسمت اعظم این تحول، صرف نظر از جنبهٔ ایمانی و عقیدتی آن، تحت تأثیر سنت‌هایی به وجود آمده است که ریشه‌های ژرف نزد ایرانیان دارد و حتّی صورت منقّح‌تر نمایشی مصائب روحانی را موجب گردیده است.

از این‌جا روشن می‌شود که با توجه به خلأ فرهنگی دوران صفویّه، سرودن شعر در مدح و رثای ائمه و شهدای کربلا؛ برای شاعران افتخاری بس بزرگ محسوب می‌شد. حتی می‌توان گفت که احتمالاً اگر محرکی مانند هفت بند محتشم کاشانی ـ که در گسترش بعدی ذکر مصائب تأثیر به سزایی داشته نمی‌بود، تعزیه‌خوانی به جای مهمی نمی‌رسید.

در دهه‌های آخر قرن دهم، شاهد رواج مراسم عزاداری ماه محرم، بیشتر در مراکز شهری شیعی هستیم، در کنار عزایی عمومی که می‌رود تا بیستم و حتی بیست و هشتم صفر نیز به طول انجامد، به موازات این امر روضه‌خوانی گسترش می‌یابد و از قرن یازدهم موجب افزایش خیرات برای جمع بسیاری که به این مجالس روی می‌آورند، موجب افزایش خیر است می‌گردد؛ علاوه بر این، با این که هیچ اطلاعی متکی بر ارقام در دست نیست؛ پس از آن که در نیمهٔ دوم قرن یازدهم تدارک چشم‌گیری برای برگزاری عزای حسینی و تعزیه‌های سیّار آغاز می‌شود، حمایت رسمی از این مراسم باید کسب اهمیتی کرده باشد.

از آنچه گذشت چنین برمی‌آید که عزاداری به سبک موجود، از صدر اسلام نبوده، بلکه بیشتر از دوران صفویه به وجود آمده است، هر چند عده‌ای بر این باورند که منشأ آن از زمان آل‌بویه می‌باشد؛ رواج سبک عزاداری صفویه می‌تواند به این دلیل باشد که اولا:ً دولت روی کار آمده، شیعی بوده، تمام امکانات را در دست داشته است و ثانیاً: بیشتر مردم شیعه بودند و ترویج نهضت حسینی و بیان مظلومیت‌های آن حضرت و اهل بیت و یارانش را می‌خواستند، بنابراین، دو عامل یاد شده در شکل گرفتن سبک موجود، نقش اساسی داشتند.

از سوی دیگر، عزاداری به این سبک، تازه و نو بوده است و کارشناسان فرهیخته و زبردست و آگاه، بر عمل‌کرد آن‌ها نظارت نداشتند؛ از این رو در ضمن کارهای صورت گرفته، مواردی نیز افزوده شد و مورد حمایت دولت صفوی قرار گرفت.