تعارض در روایات؛ علل و راه‌حل‌ها: تفاوت میان نسخه‌ها
ایجاد مدخل: تعارض در روایات؛ علل و راه‌حل‌ها |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
== مفهوم‌شناسی== | == مفهوم‌شناسی== | ||
تعارض در لغت به معنای یكدیگر را پيش آمدن، متعرض یكدیگر شدن و معارضه کردن با هم است.<ref>{{پک|1=فراهیدی|2=1402|ک= العین |ص=132|ج=2}}</ref> | تعارض در لغت به معنای یكدیگر را پيش آمدن، متعرض یكدیگر شدن و معارضه کردن با هم است.<ref>{{پک|1=فراهیدی|2=1402|ک= العین |ص=132|ج=2}}</ref> | ||
در اصطلاح هرگاه يکي از دو دليل، حكمي را اثبات کند و دیگری | در اصطلاح هرگاه يکي از دو دليل، حكمي را اثبات کند و دیگری آن را کند به طوری که جمع بين آن دو دليل ممكن نباشد، آن دو را نسبت به یكدیگر متعارض گویند. با این نگرش، تعارض به این معناست که مدلول دو یا چند دلیل با هم متضاد باشد؛ | ||
<ref>{{پک|1=انصاری|2= 1419|ک= فرائد الاصول |ص=11|ج=4}}</ref> | <ref>{{پک|1=انصاری|2= 1419|ک= فرائد الاصول |ص=11|ج=4}}</ref> | ||
<ref>{{پک|1=مظفر2= 1415|ک= اصول الفقه |ص=192|ج=2}}</ref> | <ref>{{پک|1=مظفر2= 1415|ک= اصول الفقه |ص=192|ج=2}}</ref> | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
'''زمان و مکان''' | '''زمان و مکان''' | ||
از مهم ترین عواملی که در بحث فضای صدور احادیث باید به آن توجه شود آن است که برخی از اوامر و نواهی معصومین(ع) نسبت به ظرف زمانی و مکانی خاصی بیان گردیده است که توجه نداشتن به آن تعارض احادیث را در پی خواهد داشت. | از مهم ترین عواملی که در بحث فضای صدور احادیث باید به آن توجه شود آن است که برخی از اوامر و نواهی [[معصومین(ع)]] نسبت به ظرف زمانی و مکانی خاصی بیان گردیده است که توجه نداشتن به آن تعارض احادیث را در پی خواهد داشت. | ||
به عنوان نمونه امام موسی کاظم(ع) فرار از منطقه طاعون را جایز می‌داند و علت نهی از فرار از طاعون توسط | به عنوان نمونه [[امام کاظم|امام موسی کاظم(ع)]] فرار از منطقه طاعون را جایز می‌داند و علت نهی از فرار از طاعون توسط ر[[حضرت محمد(ص)|سول خدا(ص)]] را فرار لشکریان از میدان جنگ به بهانه طاعون دانسته است.<ref>{{پک|1= ابن بابویه |2=1403|ک= معاني الأخبار|ص=254|ج=}}</ref> | ||
'''تقیه''' | '''تقیه''' | ||
{{همچنین ببینید|تقیه از سوی اهل‌بیت(ع)}} | |||
فضای خفقان آلود دوران بنی امیه و بنی عباس گاه موجب تهدید جدی شیعیان می گشت.این تهدید، سبب می شد که امامان(ع) برای حفظ اساس تشیع، جان و مال شیعیان به گونه‌ای سخن بگویند که با احادیث اصلی و واقعی، متعارض بودند.این گروه از روایات که به عنوان روایات تقیه‌ای شناخته می شوند، فراگیری ندارند. فهم و شناخت این گونه احادیث در گرو فهم و شناسایی فضای صدور احادیث می‌باشد؛ باید نسبت به اوضاع و احوال سیاسی و جو فقهی شهر محل زندگی امام یا شهرهای مهم آن عصر شناخت داشت. در منابع روایی نمونه‌هایی از این تعارضات و راه حل آن بیان شده است. | فضای خفقان آلود دوران [[بنی‌امیه|بنی امیه]] و [[بنی عباس|بنی عباس]] گاه موجب تهدید جدی شیعیان می گشت.این تهدید، سبب می شد که امامان(ع) برای حفظ اساس تشیع، جان و مال شیعیان به گونه‌ای سخن بگویند که با احادیث اصلی و واقعی، متعارض بودند.این گروه از روایات که به عنوان روایات تقیه‌ای شناخته می شوند، فراگیری ندارند. فهم و شناخت این گونه احادیث در گرو فهم و شناسایی فضای صدور احادیث می‌باشد؛ باید نسبت به اوضاع و احوال سیاسی و جو فقهی شهر محل زندگی امام یا شهرهای مهم آن عصر شناخت داشت. در منابع روایی نمونه‌هایی از این تعارضات و راه حل آن بیان شده است. | ||
<ref>{{پک|1=طوسی|2=1390|ک= الإستبصار فيما اختلف من الأخبار |ص=66|ج=1}}</ref> | <ref>{{پک|1=طوسی|2=1390|ک= الإستبصار فيما اختلف من الأخبار |ص=66|ج=1}}</ref> | ||
<ref>{{پک|1=حر عاملی|2=1409|ک= وسائل الشیعه |ص=152|ج=1}}</ref> | <ref>{{پک|1=حر عاملی|2=1409|ک= وسائل الشیعه |ص=152|ج=1}}</ref> | ||
=== عوامل تعارض‌آور در نقل روایات === | === عوامل تعارض‌آور در نقل روایات === | ||
وجود اشتباه و خطاها از سوي برخي از راویان و | وجود اشتباه و خطاها از سوي برخي از راویان و نسخه‌نویسان حدیث، از عوامل پدید آورنده تعارض ظاهری در روایات شده است. | ||
<ref>{{پک|1= وحيد بهبهانى |2=1415|ک= الفوائد الحائرية |ص=118|ج=}}</ref> برخی از این عوامل عبارتند از: | <ref>{{پک|1= وحيد بهبهانى |2=1415|ک= الفوائد الحائرية |ص=118|ج=}}</ref> برخی از این عوامل عبارتند از: | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۴: | ||
'''نقل به معنا''' | '''نقل به معنا''' | ||
نقل به معنا این است که راوی خبر تلاش کند محتوا را نقل کند، اما عین الفاظ معصوم را انتقال نمی‌دهد و با لفظی دیگر منظور معصوم را می‌رساند. | نقل به معنا این است که راوی خبر تلاش کند محتوا را نقل کند، اما عین الفاظ معصوم(ع) را انتقال نمی‌دهد و با لفظی دیگر منظور معصوم(ع) را می‌رساند. | ||
<ref>{{پک|1=انصاری |2=1410|ک= |ص=148|ج=1}}</ref> | <ref>{{پک|1=انصاری |2=1410|ک= |ص=148|ج=1}}</ref> | ||
<ref>{{پک|1=تبریزی |2=1375|ک= |ص=25|ج=1}}</ref> | <ref>{{پک|1=تبریزی |2=1375|ک= |ص=25|ج=1}}</ref> | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۲: | ||
== راه‌حل‌های کشف حقیقت در موارد تعارض == | == راه‌حل‌های کشف حقیقت در موارد تعارض == | ||
=== بررسی سلسله سند روایات === | === بررسی سلسله سند روایات === | ||
{{همچنین ببینید|سلسله حدیث}} | |||
سند تک تک روایات ابتدا باید بررسی شود تا روایت صحیح از ضعیف تشخیص داده شود و این یکی از راه‌حل‌های از بین رفتن تعارض بین روایات است. روایاتی که سند معتبر دارند، بر روایات ضعیف ترجیح داده می‌شوند. | سند تک تک روایات ابتدا باید بررسی شود تا روایت صحیح از ضعیف تشخیص داده شود و این یکی از راه‌حل‌های از بین رفتن تعارض بین روایات است. روایاتی که سند معتبر دارند، بر روایات ضعیف ترجیح داده می‌شوند. | ||
<ref>{{پک|1= مهريزى |2=1380 |ک= ميراث حديث شيعه|ص=549|ج=2}}</ref> | <ref>{{پک|1= مهريزى |2=1380 |ک= ميراث حديث شيعه|ص=549|ج=2}}</ref> | ||
در صورتی که روایتی با چند سلسله سند باشد و روایت دیگر با یک سند، روایت متواتر مقدم بر یک روایت است. | در صورتی که روایتی با چند سلسله سند باشد و روایت دیگر با یک سند، [[حدیث متواتر|روایت متواتر]] مقدم بر یک روایت است. | ||
<ref>{{پک|1= كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد |2= 1413|ک= المقالات و الرسالات |ص=64|ج=26}}</ref> | <ref>{{پک|1= كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد |2= 1413|ک= المقالات و الرسالات |ص=64|ج=26}}</ref> | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۱۲: | ||
* مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار، عبد الله شبر | * مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار، عبد الله شبر | ||
* اسباب اختلاف الحديث، محمد احسانی‌فر لنگرودی | * اسباب اختلاف الحديث، محمد احسانی‌فر لنگرودی | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس|2}} | {{پانویس|2}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ اوت ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۳۸
دلیل وجود برخی تعارضات در روایات چیست؟ راه حل کشف حقیقت در این موارد چگونه است؟
تعارض‌های ظاهری در روایات، ناشی از عوامل خارجی است، نه اینکه در کلام معصومین(ع) تناقض و تعارض وجود داشته باشد.
تفاوت شرایط و زمینه‌های صدور روایات مانند زمان، مکان، تقیه؛ عوامل تعارض‌آور در نقل روایت مانند تصحیف، نقل به معنا و تقطیع روایات؛ از بین رفتن قرینه‌های موجود در روایات؛ از جمله دلیل‌های تعارض ظاهری در روایات می‌باشد.
راه‌حل‌های کشف حقیقت در موارد تعارض روایات عبارتند از: بررسی سند روایات؛ ترجیح روایت روشن‌تر روایت گمان‌برانگیز؛ توجه به تاریخ صدور و شرایط خاص روایات؛ جمع عرفی بین روایات.
مفهوم‌شناسی
تعارض در لغت به معنای یكدیگر را پيش آمدن، متعرض یكدیگر شدن و معارضه کردن با هم است.[۱] در اصطلاح هرگاه يکي از دو دليل، حكمي را اثبات کند و دیگری آن را کند به طوری که جمع بين آن دو دليل ممكن نباشد، آن دو را نسبت به یكدیگر متعارض گویند. با این نگرش، تعارض به این معناست که مدلول دو یا چند دلیل با هم متضاد باشد؛ [۲] [۳] [۴] به صورتی که میان آن مدلول‌ها در مقام عمل امکان جمع وجود نداشته باشد. [۵] [۶]
دلایل وجود تعارضات در روایات
شرایط و زمینه‌های صدور روایات
بی توجهی به منشأ صدور احادیث از عوامل و اسباب اختلاف در احادیث می باشد. توجه به منشأ و فضاي صدور احادیث يكى از قرائن قابل تحليل در فهم حديث محسوب می شود.
زمان و مکان
از مهم ترین عواملی که در بحث فضای صدور احادیث باید به آن توجه شود آن است که برخی از اوامر و نواهی معصومین(ع) نسبت به ظرف زمانی و مکانی خاصی بیان گردیده است که توجه نداشتن به آن تعارض احادیث را در پی خواهد داشت. به عنوان نمونه امام موسی کاظم(ع) فرار از منطقه طاعون را جایز می‌داند و علت نهی از فرار از طاعون توسط رسول خدا(ص) را فرار لشکریان از میدان جنگ به بهانه طاعون دانسته است.[۷]
تقیه
فضای خفقان آلود دوران بنی امیه و بنی عباس گاه موجب تهدید جدی شیعیان می گشت.این تهدید، سبب می شد که امامان(ع) برای حفظ اساس تشیع، جان و مال شیعیان به گونه‌ای سخن بگویند که با احادیث اصلی و واقعی، متعارض بودند.این گروه از روایات که به عنوان روایات تقیه‌ای شناخته می شوند، فراگیری ندارند. فهم و شناخت این گونه احادیث در گرو فهم و شناسایی فضای صدور احادیث می‌باشد؛ باید نسبت به اوضاع و احوال سیاسی و جو فقهی شهر محل زندگی امام یا شهرهای مهم آن عصر شناخت داشت. در منابع روایی نمونه‌هایی از این تعارضات و راه حل آن بیان شده است. [۸] [۹]
عوامل تعارض‌آور در نقل روایات
وجود اشتباه و خطاها از سوي برخي از راویان و نسخه‌نویسان حدیث، از عوامل پدید آورنده تعارض ظاهری در روایات شده است. [۱۰] برخی از این عوامل عبارتند از:
تصحیف
تصحیف در لغت به معنای خطا کردن در خواندن و نوشتن بر اثر شباهت حروف، تغییر کلمه با کم یا زیاد کردن نقطه‌های آن است. [۱۱] [۱۲] تصحیف در حدیث به معناى تغيير در سند يا متن روايت است كه قسمتى از سند يا متن آن به كلمه يا عبارت مشابه آن تغيير يافته باشد. [۱۳] [۱۴] تصحیف عامل مهم پیدایش اختلاف و تعارض در اخبار است. [۱۵] [۱۶]
نقل به معنا
نقل به معنا این است که راوی خبر تلاش کند محتوا را نقل کند، اما عین الفاظ معصوم(ع) را انتقال نمی‌دهد و با لفظی دیگر منظور معصوم(ع) را می‌رساند. [۱۷] [۱۸] در اینگونه موارد احتمال خطا در آوردن معنای سخن معصوم(ع) بیشتر است [۱۹] [۲۰] و نقل به معنا در فرایند انتقال روایت، گاهی باعث تعارض در احادیث می‌شود. [۲۱]
تقطیع
تقطیع حدیث، به بخش‌بخش کردن یک روایت و آوردن هر بخش در باب متناسب با آن [۲۲] [۲۳] یا نقل بخشی از یک روایت، بدون آوردن بخش دیگر گفته شده است. [۲۴]
تقطيع روایات یكي از علل وجود تعارض است. در بسيارى موارد، اگر همه روایات در کنار هم باشند، تعارضى با یكدیگر ندارند؛ اما در صورتى که از هم جدا شده، بين فرازهاى آن تعارض پيش مى‌آید. [۲۵]
از بین رفتن قرینه‌های موجود در روایات
ذهنیت و باورهای مخاطب، شرایط و حالات او، زمان و مکان صدور خبر، حوادثی که در پی آنها روایتی از معصوم (ع) صادر شده است و یا سؤالاتی که از جانب مخاطبان طرح شده و معصوم (ع) بدان پاسخ داده است و دیگر قراین، محورهایی است که در ایجاد فضای سخن و مقتضای حال، نقش دارد. گاهی از بین رفتن پاره‌ای از آنها موجب تعارض میان اخبار می‌شود، لکن با دقّت در اندک قراین به جا مانده، می‌توان تعارض بدوی را برطرف کرد. [۲۶] [۲۷] [۲۸]
راه‌حل‌های کشف حقیقت در موارد تعارض
بررسی سلسله سند روایات
سند تک تک روایات ابتدا باید بررسی شود تا روایت صحیح از ضعیف تشخیص داده شود و این یکی از راه‌حل‌های از بین رفتن تعارض بین روایات است. روایاتی که سند معتبر دارند، بر روایات ضعیف ترجیح داده می‌شوند. [۲۹] در صورتی که روایتی با چند سلسله سند باشد و روایت دیگر با یک سند، روایت متواتر مقدم بر یک روایت است. [۳۰]
ترجیح روایت روشن‌تر روایت گمان‌برانگیز
اگر یک روایت معنای صریح و روشنی داشته و روایت دیگر معنای گمان‌برانگیز و احتمالی داشته باشد، با برگزیدن روایت روشن‌تر، تعارض ظاهری بین دو روایت حل می‌شود. [۳۱] در حقیقت روایتی که معنای روشن‌تری دارد، قرینه و شاهدی بر این مطلب خواهد بود که روایت دوم مقصود معصوم(ع) نیست، بدین‌گونه میان دو دلیل جمع و تعارض بر طرف می‌گردد. [۳۲] [۳۳]
توجه به تاریخ صدور و شرایط خاص روایات
گاهی با بررسی تاریخ صدور روایت، تعارض برطرف می‌شود. مثلا يك روايتى در سال گذشته از امام (ع) صادر شده است و روايت ديگر در سال بعدى، صادر شده است در فرض تعارض، روايت دوّم بر روايت اوّلى، حق تقدّم خواهد داشت. این راه حل‌ها مورد تایید روایات اسلامی قرار گرفته است. [۳۴] [۳۵]
جمع عرفی بین روایات
اگر تعارض بین روایاتی باشد که هر دو سند معتبری دارند یا هر دو متواتر هستند، در صورت امکان، باید بین دو روایت معتبر به گونه‌ای جمع کرد که هر دو قابل عمل کردن باشند. [۳۶] [۳۷] اما اگر قابل جمع نباشد، گفته شده قاعده اولیه کنار گذاشتن هر دو دلیل است؛ هر چند برخی گفته‌اند اختیار یک روایت و کنار گذاشتن حدیث دیگری هم راه حل دیگر است. [۳۸] [۳۹]
مطالعه بیشتر
- مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار، عبد الله شبر
- اسباب اختلاف الحديث، محمد احسانی‌فر لنگرودی
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین ، 2: 132.
- ↑ انصاری، فرائد الاصول ، 4: 11.
- ↑ مظفر2= 1415، اصول الفقه ، 2: 192.
- ↑ آخوند خراسانی ، کفایه الاصول ، 437.
- ↑ مکارم شیرازی ، نام کتاب، 3: 447.
- ↑ خوئی ، مصباح الاصول ، 2: 427.
- ↑ ابن بابویه ، معاني الأخبار، 254.
- ↑ طوسی، الإستبصار فيما اختلف من الأخبار، 1: 66.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1: 152.
- ↑ وحيد بهبهانى، الفوائد الحائرية، 118.
- ↑ فیومی، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، 334.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، 187.
- ↑ كنى تهرانى، توضيح المقال في علم الرجال، 279.
- ↑ محسنی، بحوث فى علم الرجال، 400.
- ↑ سیستانی، الرافد فی علم الاصول، 27.
- ↑ دلبری، آسیب شناسی فهم حدیث، 414.
- ↑ انصاری، 1: 148.
- ↑ تبریزی، 1: 25.
- ↑ كاظمى، تكملة الرجال، 1: 28.
- ↑ خاقانی، رجال الخاقانى، 211.
- ↑ ابن شهید ثانی، منتقى الجمان فى الاحاديث الصحاح و الحسان، 1: 64.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایه، 319.
- ↑ جدیدی‌نژاد، معجم مصطلاحات الرجال و الدرایه، 41.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایه، 254.
- ↑ هاشمی، بحوث فی علم الاصول، 7: 30.
- ↑ ابن بابویه ، الاعتقادات ، 13.
- ↑ ربانی ، دانش فقه الحدیث ، 462.
- ↑ امینی، درسنامه فقه الحدیث ، 42.
- ↑ مهريزى ، ميراث حديث شيعه، 2: 549.
- ↑ كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد ، المقالات و الرسالات ، 26: 64.
- ↑ انصاری ، فرائد الأصول، 4: 86.
- ↑ حکیم ، المحکم فی اصول الفقه ، 6: 78.
- ↑ غروی اصفهانی ، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، 6: 281.
- ↑ کلینی، الکافی، 1: 62.
- ↑ اصغری، أصول الفقه( با شرح فارسى )، 2: 542.
- ↑ مهریزی، ميراث حديث شيعه، 2: 549.
- ↑ مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی ، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، 2: 515.
- ↑ مظفر، اصول الفقه ، 2: 204.
- ↑ ولایی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، 144.
منابع
- اصغرى، عبدالله (۱۳۸۶). أصول الفقه(با شرح فارسى). ۱۳۸۶.
- محمدرضا، مظفر (۱۴۱۵). اصول الفقه. قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.
- ابن بابویه، محمد بن علی (۱۴۱۲). الاعتقادات. به کوشش غلامرضا مازندرانی. قم.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۲۸). انوار الاصول تقریراً لأبحاث ناصر مکارم شیرازی. به کوشش احمد قدسی. قم: مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب.
- دلبری، علی (۱۳۹۱). آسیب شناسی فهم حدیث. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، معاونت پژوهشی، دفتر پژوهش.
- هاشمی شاهرودی، محمود (۱۴۱۷). بحوث فی علم الاصول. قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
- محسنى، محمد آصف (۱۴۳۲). بحوث فى علم الرجال. قم: مركز المصطفى (ص) العالمي للترجمة و النشر.
- کاظمی، عبدالنبى (۱۴۲۵). تكملة الرجال. قم: انوار الهدى.
- كنى تهرانى، على (۱۴۲۱). توضيح المقال في علم الرجال. قم: موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر.
- ربانی، محمدحسن. دانش فقه الحدیث. قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- امینی، محمد (۱۳۹۳). درسنامه فقه الحدیث (کتاب فضل العلم، کتاب الحجة و کتاب العشرة). قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- سیستانی، علی. الرافد فی علم الاصول. به کوشش سید منیر سیدعدنان.
- خاقانى، على بن حسين (۱۳۶۲). رجال الخاقانى. قم: مكتب الإعلام الإسلامي.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن نورالدین (۱۴۰۸). الرعایه فی علم الدرایه. به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال. قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی.
- فراهیدی، خلیل (۱۴۰۲). العین. قم: دارالهجره.
- انصاری، مرتضی (۱۴۱۹). فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
- ولایی، عیسی (۱۳۸۷). فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول. تهران: نشر نی.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع). به کوشش محمود هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی. ۱۳۸۵.
- وحيد بهبهانى، محمد باقر بن محمد اكمل (۱۴۱۵). الفوائد الحائرية. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
- كلينى، محمد بن يعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تهران: دار الكتب الإسلاميه.
- انصاری، مرتضی بن محمد امین (۱۴۱۰). کتاب المکاسب. به کوشش محمد کلانتر. قم: موسسه مطبوعاتی دار الکتاب.
- آخوند خراسانی، محمدکاظم. کفایه الاصول. قم: مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
- ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۰۵). لسان العرب. نشر ادب الحوزه.
- طباطبایی حکیم، محمد سعيد (۱۴۱۴). المحكم في أصول الفقه. قم: مؤسسة المنار.
- خوئی، ابو القاسم (۱۴۲۲). مصباح الاصول. قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
- فیومی، احمد بن محمد (۱۴۱۴). مصباح المنیر فی غریب شرح الکبیر. قم: دار الهجره.
- ابن بابويه، محمد بن على (۱۴۰۳). معاني الأخبار. به کوشش علی اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- جدیدی‌نژاد، محمدرضا (۱۳۸۰). معجم مصطلاحات الرجال و الدرایه. به کوشش محمدکاظم رحمان‌ستایش. قم: دارالحدیث.
- المقالات و الرسالات. به کوشش كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد. قم: المؤتمر العالمي لألفيه الشيخ المفيد. ۱۴۱۳.
- مامقانی، عبد الله (۱۴۱۱). مقباس الهدایه فی علم الدرایه. به کوشش محمدرضا مامقانی. قم: موسسه آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث.
- ابن شهيد ثانى، حسن بن زين الدين (۱۳۶۲). منتقى الجمان فى الاحاديث الصحاح و الحسان. قم: مؤسسة النشر الإسلامي.
- مهريزى، مهدى (۱۳۸۰). ميراث حديث شيعه. قم: موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر.
- غروی اصفهانی، محمد حسین (۱۴۰۸). نهاية الدراية فى شرح الكفاية. قم: مؤسسة آل البيت عليهم السّلام لإحياء التراث.
- حر عاملی، محمد بن الحسن (۱۴۰۹). وسائل الشيعة. قم: موسسه آل البیت.
- شهیدی تبریزی، فتاح (۱۳۷۵). هدایه الطالب الی اسرار المکاسب. تبریز: نشر اطلاعات.