ناسخ و منسوخ نشانه حکمت الهی

سؤال

آیا آیات ناسخ و منسوخ در قرآن نشانه نقص تدریجی دین نیست؟

ناسخ و منسوخ در قرآن به این معناست که برخی احکام و دستورات الهی در طول زمان و با توجه به شرایط و مقتضیات جامعه، توسط آیات دیگر جایگزین شده‌اند. این تغییرات نشانه نقص دین نیست، بلکه بیانگر حکمت الهی و تناسب شریعت با نیازهای متغیر بشریت است.

تدریج در تشریع؛ تکامل دین؛ اهداف حکیمانه در کنار هدف اصلی؛ علم الهی و مصلحت‌اندیشی؛ از جمله حکمت‌های ناسخ و منسوخ در قرآن است.

چرایی ناسخ و منسوخ

نسخ آیات نشان‌دهنده حکمت، انعطاف و پویایی شریعت اسلامی است که توانسته در شرایط مختلف، بهترین راه‌کارها را ارائه دهد. این مسئله بر کمال دین اسلام و تطبیق‌پذیری آن با نیازهای بشر دلالت دارد.

تدریج در تشریع

قرآن به تدریج و متناسب با ظرفیت مردم نازل شد: ﴿وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِنَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلاً؛ قرآني بخش بخش نازل كرديم تا آن را به آرامي بر مردم بخواني و آن را به تدريج نازل كرديم.﴾(اسراء:۱۰۶) تغییر برخی احکام، لازمه تدریجی بودن تشریع است که در هر مقطعی حکمی لازم است و با آمدن آن، حکم قبلی برداشته می‌شود.

تکامل دین، نه نقص آن

ناسخ و منسوخ نشان‌دهنده تکامل و پویایی دین است، نه نقص آن. خداوند احکام را متناسب با رشد جامعه اسلامی اصلاح کرده است. نسخ و تغيير برنامه‏‌هاى تربيتى در مقاطع مختلف زمانى و مكانى، برنامه‏ تازه و عجيبى نيست؛ بلكه قسمتى از مراحل تكامل‏ است. اين تغيير، مثل تغييرات قوانين بشرى، به خاطر جهل، شك، پشيمانى و یا رشد علمى قانون‏‌گذار نيست، بلكه به خاطر تربيت، اصلاح و تكامل‏ جامعه است كه مرحله به مرحله صورت مى‏‌گيرد؛ هم‏چون پزشك كه در هر مرحله نسخه‌‏اى براى بيمار خود ارائه مى‏‌كند و مرحله‏ بعدى معالجه را پى‏گيرى مى‌‏كند.

اهداف حکیمانه در کنار هدف اصلی

تغییر برخی دستورات به معنای نقض هدف اصلی شریعت نیست، بلکه نشان‌دهنده‌ اهداف عمیق‌تر الهی است. به عنوان نمونه تغییر قبله از بیت‌المقدس به کعبه دو هدف عمده داشت:

• آزمون ایمان مؤمنان، بررسی میزان اطاعت و انعطاف‌پذیری مسلمانان در برابر فرمان الهی. قرآن پیروی از رسول خدا را که امتحانی است برای مومنان، یکی از حکمت‌های تغییر قبله دانسته است: ﴿وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَه الَّتي‏ كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبيرَه إِلاَّ عَلَى الَّذينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضيعَ إيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ؛ و قبله‏اى را كه [چندى‏] بر آن بودى، مقرر نكرديم جز براى آنكه كسى را كه از پيامبر پيروى مى‏كند، از آن كس كه از عقيده خود برمى‏گردد بازشناسيم؛ و البتّه [اين كار] جز بر كسانى كه خدا هدايت [شان‏] كرده، سخت گران بود؛ و خدا بر آن نبود كه ايمان شما را ضايع گرداند، زيرا خدا [نسبت‏] به مردم دلسوز و مهربان است.﴾(بقره:۱۴۳)
• استقلال امت اسلامی، ایجاد هویت مستقل برای امت اسلام با نشانه‌ای متمایز که کعبه باشد.

نسخ و تغییرات نشان‌دهنده‌ انعطاف‌پذیری شریعت و توجه به مصلحت‌های زمانی و مکانی است. گاهی حکمی از طرف خداوند تشریع می‌شود و هدف از آن امتحان یا اتمام حجت است، در این موارد نسخ هیچ گونه اشکالی ندارد. هر دو حکم در جای خود دارای حکمت و مصلحت هستند.

علم الهی و مصلحت‌اندیشی

خداوند از ابتدا می‌دانست که برخی احکام موقت هستند و در آینده نسخ می‌شوند. این موضوع نشان‌دهنده علم بی‌نظیر الهی و برنامه‌ریزی دقیق برای هدایت بشر است. گاهی حکمی براساس مصلحتی تشریع می‌شود که از اول حکم آن در علم خداوند موقت بود و پس از تمام شدن آن مدت، نسخ آن اعلان شده است.

جستارهای وابسته

• شرایط و اقسام نسخ
• دلایل مخالفان نسخ احکام

منابع

• معرفت، محمدهادى (۱۳۸۷). التفسير الأثري الجامع. قم: موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد.
• رضايى اصفهانى، محمدعلى (۱۳۸۷). تفسير قرآن مهر. قم: پژوهشهاى تفسير و علوم قرآن.
• جعفری، یعقوب (۱۳۷۶). تفسیر کوثر. قم: هجرت.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر (۱۳۸۳). فرهنگ قرآن. قم: بوستان کتاب.
• خوئی، ابو القاسم (۱۴۱۰). محاضرات. قم: دار الهادی للمطبوعات.