عقل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

نسخهٔ ‏۲۳ فوریهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۲۱:۴۸

سؤال

آیا عقل در قرآن به همان معنای عقل در علم فلسفه است؟

درگاه‌ها

معنای عقل در لغت

عقل در معنای لغوی همان حبس و امساک و عقال کردن است وقتی در مورد انسان به کار می‌رود به معنای کسی است که هوای نفس خویش را حبس و عقال کرده است و زبان خود را در کنترل دارد. هم چنین عقل در لغت به معنای علمی است که توسط قوه عقل به دست می‌آید، یعنی مدرکات قوه عاقله. معنای دیگر آن کاری است که قوهٔ نفس انجام می‌دهد، یعنی ادراک، هم چنین در معنای عملی که مقدمه انجام خیرات و اجتناب از بدی‌ها است به کار رفته است.^[۱]^[۲]^[۳]^[۴]

معنای عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان

عقل در نزد فلاسفه و حکیمان معانی مختلفی دارد. برخی از این معانی عبارتند از:

عقل غریزی که فصل متمیّز انسان است یعنی وسیله کسب علوم.
عقل نظری یعنی قوای ادراکی، عقل نظری انسان که چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد. کار کردهای عقل نظری عبارتند از استدلال و استنباط، تعریف و تحدید، ادراک کلیات اعم از تصورات و تصدیقات کلی، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق کبری بر صغری و تقسیم و تحلیل.

۳. عقل عملی یعنی قوه ای از قوای نفس آدمی‌که بایدها و حقایقی که مربوط به افعال آدمی‌است درک می‌کند.^[۵]

عقل در اصطلاح متکلمان نیز معنای مختلفی دارد و از جمله آن‌ها عقل به معنای مشهورات، عقل به معنای قضایای یقینی، عقل جوهری، عقل به معنای تکیه معلومات و معارف، عقل هدف ساز و … می‌باشد.^[۶]^[۷]

معنای عقل در قرآن و روایات

عقل در قرآن و روایات به کار رفته است و نسبت به آن سفارش شده است بی شک معنای لغوی عقل که حبس و ضبط نفس است، در اکثر موارد قرآن و روایی مورد توجه قرار گرفته است. و امّا در زمینهٔ معانی اصطلاحی عقل صاحب نظران اختلاف دارند.

۱. صدرالمتالهین معانی عقل نظری و عقل عملی و عقل جوهری را در روایات به عقل نسبت می‌دهد.^[۸]

۲. غزالی: عقل را در قرآن به معنای عقل عاقبت اندیش می‌داند.^[۹]

ولی آن چه می‌توان گفت این است که از عقل قرآنی عقول اربعه فلسفی و عقل نظری را نمی‌توان استنباط کرد، چون در زمان نزول قرآن این اصطلاحات نبوده بلکه چند معنی از عقل قرآنی می‌توان استفاده کرد:

۱. عقل به معنای قوه ای که خداوند عنایت نموده برای درک علوم، که اگر کسی از آن برخوردار نباشد نمی‌تواند علوم را درک کند.

۲. عقل عاقبت اندیش و هدایتگر.^[۱۰]

در نتیجه می‌توان گفت در مواردی عقل قرآنی با فلسفی فرق دارد عقل قرآنی به معنای قدرت درک و عاقبت اندیش است ولی عقل در فلسفه معانی مختلفی دارد از جمله عقل عملی که همان عقل قرآنی به معنای قوة درک است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

کاوشهای عقل نظری، مهدی حائری.
تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ذبیح الله صفا.

۳. کلام جدید، عبدالحسین خسرو پناه، ص ۶۲–۸۵.

حضرت علی علیه السّلام می‌فرماید: همین منزلت برای عقلت بس که راه‌های گمراهی را از راه سعادت برایت واضح می‌سازد. نهج البلاغه، حکمت ۴۲۲.

پانویس

منابع

مصطفوی، حسن (۱۳۶۸). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.
ابن منظور، محمد بن منظور (۱۴۱۴). لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
طریحی، فخر الدین بن محمد (۱۴۱۴). مجمع البحرین و مطلع النیرین. قم: بنیاد بعثت. مرکز چاپ و نشر.
خسروپناه، عبدالحسین (۱۳۸۸). کلام جدید با رویکرد اسلامی. قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف.
حائری یزدی، مهدی (۱۳۴۷). کاوش‌های عقل نظری. تهران: دانشگاه تهران.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۶۶). شرح أصول الکافی. به کوشش خواجوی، محمد - نوری، علی بن جمشید. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
غزالی، محمد بن محمد (بی تا). إحیاء علوم الدین. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
راغب اصفهانی، حسین بن محمد بن مفضل (۱۴۰۴). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر الکتاب.

[1] مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1:‎ 196.

[2] ابن منظور، لسان العرب، 9:‎ 326.

[3] طریحی، مجمع البحرین و مطلع النیرین، 5:‎ 426.

[4] خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، 94.

[5] خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، 94 - 95.

[6] خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، 95.

[7] حائری یزدی، کاوش‌های عقل نظری، 240.

[8] صدر الدین شیرازی، شرح أصول الکافی، 1:‎ 225.

[9] غزالی، إحیاء علوم الدین، 1:‎ 102.

[10] راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، 341 - 342.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

@@ خط ۶: / خط ۶: @@
 == معنای عقل در لغت ==
-عقل در معنای لغوی همان حبس و امساك و عقال كردن است وقتی در مورد انسان به كار می ‏رود به معنای كسی است كه هوای نفس خویش را حبس و عقال كرده است و زبان خود را در كنترل دارد. هم چنین عقل در لغت به معنای علمی‏ است كه توسط قوه عقل به دست می‏ آید، یعنی مدركات قوه عاقله. معنای دیگر آن كاری است كه قوه ی نفس انجام می‏ دهد، یعنی ادراك، هم چنین در معنای عملی كه مقدمه انجام خیرات و اجتناب از بدی ها است به كار رفته است.<ref>{{پک|1=مصطفوی|2=1368|ک=التحقیق فی کلمات القرآن الکریم|ص=196|ج=1}}</ref><ref>{{پک|1=ابن منظور|2=1368|ک=لسان العرب|ص=326|ج=9}}</ref><ref>{{پک|1=طریحی|2=1414|ک=مجمع البحرين و مطلع النيرين|ص=426|ج=5}}</ref><ref>{{پک|1=خسروپناه|2=1388|ک=کلام جدید با رویکرد اسلامی|ص=94}}</ref>
+عقل در معنای لغوی همان حبس و امساک و عقال کردن است وقتی در مورد انسان به کار می‌رود به معنای کسی است که هوای نفس خویش را حبس و عقال کرده است و زبان خود را در کنترل دارد. هم چنین عقل در لغت به معنای علمی است که توسط قوه عقل به دست می‌آید، یعنی مدرکات قوه عاقله. معنای دیگر آن کاری است که قوهٔ نفس انجام می‌دهد، یعنی ادراک، هم چنین در معنای عملی که مقدمه انجام خیرات و اجتناب از بدی‌ها است به کار رفته است.<ref>{{پک|1=مصطفوی|2=1368|ک=التحقیق فی کلمات القرآن الکریم|ص=196|ج=1}}</ref><ref>{{پک|1=ابن منظور|2=1368|ک=لسان العرب|ص=326|ج=9}}</ref><ref>{{پک|1=طریحی|2=1414|ک=مجمع البحرین و مطلع النیرین|ص=426|ج=5}}</ref><ref>{{پک|1=خسروپناه|2=1388|ک=کلام جدید با رویکرد اسلامی|ص=94}}</ref>
-== معنای عقل در اصطلاح حكیمان و متكلمان ==
+== معنای عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان ==
-عقل در نزد فلاسفه و حكیمان معانی مختلفی دارد. برخی از این معانی عبارتند از:
+عقل در نزد فلاسفه و حکیمان معانی مختلفی دارد. برخی از این معانی عبارتند از:
-.عقل غریزی كه فصل متمیّز انسان است یعنی وسیله كسب علوم.
+# عقل غریزی که فصل متمیّز انسان است یعنی وسیله کسب علوم.
+# عقل نظری یعنی قوای ادراکی، عقل نظری انسان که چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد. کار کردهای عقل نظری عبارتند از استدلال و استنباط، تعریف و تحدید، ادراک کلیات اعم از تصورات و تصدیقات کلی، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق کبری بر صغری و تقسیم و تحلیل.
+۳. عقل عملی یعنی قوه ای از قوای نفس آدمی‌که بایدها و حقایقی که مربوط به افعال آدمی‌است درک می‌کند.<ref>{{پک|1=خسروپناه|2=1388|ک=کلام جدید با رویکرد اسلامی|ص=94 - 95}}</ref>
-.عقل نظری یعنی قوای ادراكی، عقل نظری انسان كه چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملكه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد. كار كردهای عقل نظری عبارتند از استدلال و استنباط، تعریف و تحدید، ادراك كلیات اعم از تصورات و تصدیقات كلی، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق كبری بر صغری و تقسیم و تحلیل.
+عقل در اصطلاح متکلمان نیز معنای مختلفی دارد و از جمله آن‌ها عقل به معنای مشهورات، عقل به معنای قضایای یقینی، عقل جوهری، عقل به معنای تکیه معلومات و معارف، عقل هدف ساز و … می‌باشد.<ref>{{پک|1=خسروپناه|2=1388|ک=کلام جدید با رویکرد اسلامی|ص=95}}</ref><ref>{{پک|1=حائری یزدی|2=1347|ک=کاوش‌های عقل نظری|ص=240}}</ref>
-.عقل عملی یعنی قوه ای از قوای نفس آدمی‏كه بایدها و حقایقی كه مربوط به افعال آدمی‏است درك می‏كند.<ref>{{پک|1=خسروپناه|2=1388|ک=کلام جدید با رویکرد اسلامی|ص=94 - 95}}</ref>
-عقل در اصطلاح متكلمان نیز معنای مختلفی دارد و از جمله آن ها عقل به معنای مشهورات، عقل به معنای قضایای یقینی، عقل جوهری، عقل به معنای تكیه معلومات و معارف، عقل هدف ساز و ... می باشد.<ref>{{پک|1=خسروپناه|2=1388|ک=کلام جدید با رویکرد اسلامی|ص=95}}</ref><ref>{{پک|1=حائری یزدی|2=1347|ک=کاوش های عقل نظری|ص=240}}</ref>
 == معنای عقل در قرآن و روایات ==
-عقل در قرآن و روایات به كار رفته است و نسبت به آن سفارش شده است بی شك معنای لغوی عقل كه حبس و ضبط نفس است، در اكثر موارد قرآن و روایی مورد توجه قرار گرفته است. و امّا در زمینه ی معانی اصطلاحی عقل صاحب نظران اختلاف دارند.
+عقل در قرآن و روایات به کار رفته است و نسبت به آن سفارش شده است بی شک معنای لغوی عقل که حبس و ضبط نفس است، در اکثر موارد قرآن و روایی مورد توجه قرار گرفته است. و امّا در زمینهٔ معانی اصطلاحی عقل صاحب نظران اختلاف دارند.
-. صدرالمتالهین معانی عقل نظری و عقل عملی و عقل جوهری را در روایات به عقل نسبت می ‏دهد.<ref>{{پک|1=صدر الدین شیرازی|2=1366|ک=شرح أصول الکافي|ص=225|ج=1}}</ref>
+۱. صدرالمتالهین معانی عقل نظری و عقل عملی و عقل جوهری را در روایات به عقل نسبت می‌دهد.<ref>{{پک|1=صدر الدین شیرازی|2=1366|ک=شرح أصول الکافی|ص=225|ج=1}}</ref>
-. غزالی: عقل را در قرآن به معنای عقل عاقبت اندیش می‏ داند.<ref>{{پک|1=غزالی|2=بی تا|ک=إحیاء علوم الدین|ص=102|ج=1}}</ref>
+۲. غزالی: عقل را در قرآن به معنای عقل عاقبت اندیش می‌داند.<ref>{{پک|1=غزالی|2=بی تا|ک=إحیاء علوم الدین|ص=102|ج=1}}</ref>
-ولی آن چه می‏ توان گفت این است كه از عقل قرآنی عقول اربعه فلسفی و عقل نظری را نمی‏ توان استنباط كرد، چون در زمان نزول قرآن این اصطلاحات نبوده بلكه چند معنی از عقل قرآنی می‏توان استفاده كرد:
+ولی آن چه می‌توان گفت این است که از عقل قرآنی عقول اربعه فلسفی و عقل نظری را نمی‌توان استنباط کرد، چون در زمان نزول قرآن این اصطلاحات نبوده بلکه چند معنی از عقل قرآنی می‌توان استفاده کرد:
-. عقل به معنای قوه ای كه خداوند عنایت نموده برای درك علوم، كه اگر كسی از آن برخوردار نباشد نمی‏تواند علوم را درك كند.
+۱. عقل به معنای قوه ای که خداوند عنایت نموده برای درک علوم، که اگر کسی از آن برخوردار نباشد نمی‌تواند علوم را درک کند.
-. عقل عاقبت اندیش و هدایتگر.<ref>{{پک|1=راغب اصفهانی|2=1404|ک=المفردات فی غریب القرآن|ص=341 - 342}}</ref>
+۲. عقل عاقبت اندیش و هدایتگر.<ref>{{پک|1=راغب اصفهانی|2=1404|ک=المفردات فی غریب القرآن|ص=341 - 342}}</ref>
-در نتیجه می‏توان گفت در مواردی عقل قرآنی با فلسفی فرق دارد عقل قرآنی به معنای قدرت درك و عاقبت اندیش است ولی عقل در فلسفه معانی مختلفی دارد از جمله عقل عملی كه همان عقل قرآنی به معنای قوة درك است.
+در نتیجه می‌توان گفت در مواردی عقل قرآنی با فلسفی فرق دارد عقل قرآنی به معنای قدرت درک و عاقبت اندیش است ولی عقل در فلسفه معانی مختلفی دارد از جمله عقل عملی که همان عقل قرآنی به معنای قوة درک است.
 معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
-. كاوشهای عقل نظری، مهدی حائری.
+# کاوشهای عقل نظری، مهدی حائری.
-. تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ذبیح الله صفا.
+# تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ذبیح الله صفا.
-. كلام جدید، عبدالحسین خسرو پناه، ص 62-85.
+۳. کلام جدید، عبدالحسین خسرو پناه، ص ۶۲–۸۵.
+حضرت علی علیه السّلام می‌فرماید:
+همین منزلت برای عقلت بس که راه‌های گمراهی را از راه سعادت برایت واضح می‌سازد.
+نهج البلاغه، حکمت ۴۲۲.
-حضرت علی علیه السّلام می‏فرماید:
-همین منزلت برای عقلت بس كه راههای گمراهی را از راه سعادت برایت واضح می‏سازد.
-نهج البلاغه، حكمت 422.
 == پانویس ==
 {{پانویس}}
@@ خط ۴۸: / خط ۴۷: @@
 * {{یادکرد کتاب|عنوان=التحقیق فی کلمات القرآن الکریم|سال=1368|پیوند=|نام=حسن|نام خانوادگی=مصطفوی|پیوند نویسنده=|ناشر=وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
 * {{یادکرد کتاب|عنوان=لسان العرب|سال=1414|پیوند=|نام=محمد بن منظور|نام خانوادگی=ابن منظور|پیوند نویسنده=|ناشر=دار الفکر|مکان=بیروت|کوشش=|مترجم=}}
-* {{یادکرد کتاب|عنوان=مجمع البحرين و مطلع النيرين|سال=1414|پیوند=|نام=فخر الدین بن محمد|نام خانوادگی=طریحی|پیوند نویسنده=|ناشر=بنياد بعثت. مرکز چاپ و نشر|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
+* {{یادکرد کتاب|عنوان=مجمع البحرین و مطلع النیرین|سال=1414|پیوند=|نام=فخر الدین بن محمد|نام خانوادگی=طریحی|پیوند نویسنده=|ناشر=بنیاد بعثت. مرکز چاپ و نشر|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
-* {{یادکرد کتاب|عنوان=کلام جدید با رویکرد اسلامی|سال=1388|پیوند=|نام=عبدالحسین|نام خانوادگی=خسروپناه|پیوند نویسنده=|ناشر=نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
+* {{یادکرد کتاب|عنوان=کلام جدید با رویکرد اسلامی|سال=1388|پیوند=|نام=عبدالحسین|نام خانوادگی=خسروپناه|پیوند نویسنده=|ناشر=نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
-* {{یادکرد کتاب|عنوان=کاوش های عقل نظری|سال=1347|پیوند=|نام=مهدی|نام خانوادگی=حائری یزدی|پیوند نویسنده=|ناشر=دانشگاه تهران|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
+* {{یادکرد کتاب|عنوان=کاوش‌های عقل نظری|سال=1347|پیوند=|نام=مهدی|نام خانوادگی=حائری یزدی|پیوند نویسنده=|ناشر=دانشگاه تهران|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
-* {{یادکرد کتاب|عنوان=شرح أصول الکافي|سال=1366|پیوند=|نام=محمد بن ابراهیم |نام خانوادگی=صدرالدین شیرازی|پیوند نویسنده=|ناشر= وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی (پژوهشگاه) |مکان=تهران|کوشش=خواجوی، محمد - نوری، علی بن جمشید|مترجم=}}
+* {{یادکرد کتاب|عنوان=شرح أصول الکافی|سال=1366|پیوند=|نام=محمد بن ابراهیم |نام خانوادگی=صدرالدین شیرازی|پیوند نویسنده=|ناشر= وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه) |مکان=تهران|کوشش=خواجوی، محمد - نوری، علی بن جمشید|مترجم=}}
 * {{یادکرد کتاب|عنوان=إحیاء علوم الدین|سال=بی تا|پیوند=|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=غزالی|پیوند نویسنده=|ناشر=دار الاحیاء التراث العربی|مکان=بیروت|کوشش=|مترجم=}}
-* {{یادکرد کتاب|عنوان=المفردات في غريب القرآن|سال=1404|پیوند=|نام=حسين بن محمد بن مفضل|نام خانوادگی= راغب اصفهانی|پیوند نویسنده=|ناشر=دفتر نشر الكتاب|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
+* {{یادکرد کتاب|عنوان=المفردات فی غریب القرآن|سال=1404|پیوند=|نام=حسین بن محمد بن مفضل|نام خانوادگی= راغب اصفهانی|پیوند نویسنده=|ناشر=دفتر نشر الکتاب|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
 {{شاخه
   | شاخه اصلی =قرآن