بهره‌مندی از ماه مبارک رمضان

سؤال

چگونه از ماه رمضان می‌توان استفاده معنوی کامل برد؟

برنامه‌ریزی برای عبادت در ماه مبارک رمضان علاوه بر عبادت‌های واجب، اعمال مستحبی دیگری را هم دربرمی‌گیرد. از آن جمله هستند اعمالی مانند نمازهای مستحبی و نوافل و نماز شب، شب زنده‌داری و تهجد، تلاوت قرآن و تدبر در آن و مطالعه تفاسیر قرآن کریم، خواندن دعاهای وارده و مخصوص روزهای ماه رمضان، استغفار و ذکر گفتن همراه با توجه قلبی و نیز دائم‌الوضو بودن و…

تلاوت قرآن و تدبر در آن

برای تمام مؤمنان شایسته است که هر روز مقداری قرآن بخوانند و در ماه رمضان توصیه شده است که بیش تر از ایام دیگر بخوانند.

در حدیث «حسن» از امام صادق (ع) از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ شَهْرٌ یضَاعِفُ اللَّهُ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یمحُو فیهِ السَّیئَاتِ. . . أَلَا فَاجْتَنِبُوا فِیهِ کلَّ حَرَامٍ وَ أَکثِرُوا فِیهِ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ. . . ؛ماه رمضان، ماه خدای متعال است؛ ماهی که خدا در آن حسنات را افزون و سیئات را محو می کند. . . متوجه باشید که از تمام حرامها بپرهیزید و بسیار قرآن بخوانید.»

جابر جعفی از امام باقر (ع) روایت کرده است: «لِکلِّ شَیْ ءٍ رَبِیعٌ، وَ رَبیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَانَ؛هر چیز بهاری دارد و بهار قرآن، ماه رمضان است.»

لازم به یادآوری است که منظور از زیاد قرآن خواندن این نیست که تند تند و بدون تدبر خوانده شود؛ بلکه منظور این است که زمان بیش تری برای تلاوت قرآن صرف کند، و طبق روایتی از امام صادق (ع) با ترتیل و آرامش بخواند و هرگاه به آیه ای رسید که یادی از بهشت است، توقف کند و از خدا بهشت بخواهد، و اگر به آیۀ عذاب رسید، به خدا پناه ببرد.

پيامبر خدا (ص) ماه رمضان ، ماه خداست ؛ ماهى كه خداوند ، حسنات را در آن ، دو برابر مى كند و سيّئات را محو مى كند ، ماه بركت ، ماه بازگشت به سوى خدا ، ماه توبه ، ماه آمرزش ، ماه آزاد شدن از آتش و دست يافتن به بهشت . پس ، در اين ماه از هر حرامى بپرهيزيد و در آن ، زياد قرآن تلاوت كنيد و در آن ، حاجت هاى خويش را بخواهيد و در آن ، به ذكر پروردگارتان بپردازيد و مبادا ماه رمضان نزد شما ، مانند ماه هاى ديگر باشد ؛ چرا كه آن نزد خداوند ، نسبت به ماه هاى ديگر ، حرمت و برترى دارد و مبادا در ماه رمضان ، روز روزه دارى تان مثل روز خوردنتان باشد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : هر كس در ماه رمضان آيه اى بخواند و يا تسبيحى بگويد ، برترىِ آن بر غير ماه رمضان ، همچون برترىِ من بر امّت من است. پس خوشا به حال آن كه رمضان را دريابد! خوشا به حال او!. امام صادق عليه السلام: هر كس در ماه رمضان صدقه اى بدهد ، خداوندْ هفتاد نوع بلا را از او بر مى گرداند.

ذکر و دعا

پیامبراکرم بر تلاوت قرآن در این ماه تأکید کرده اند (ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۱۵۴). بنابر روایتی از امام صادق در پاسخ به پرسشی دربارة کیفیت ختم قرآن در این ماه که آیا باید در یک شب قرآن را ختم کرد یا در دو شب یا سه شب، ختم قرآن در سه شب ماه رمضان همراه با قرائت، ترتیل و تدبر در آیات توصیه شده است (← کلینی، ج ۲، ص ۶۱۷). در روایتی دیگر، ختم قرآن در این ماه منوط به توانایی افراد شده است (همان، ج ۲، ص ۶۱۸ـ۶۱۹؛ نیز ← ختم قرآن^*). افزون براین، به شب زنده داری و عبادت و نمازخواندن در شبهای این ماه مخصوصاً در ده شب آخر آن بسیار سفارش شده است (دارمی، ج ۲، ص ۲۶ـ۲۷؛ ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۲۰ـ۴۲۱، ۵۶۲ـ۵۶۳). بنابر حدیثی، قرآن در شب اول این ماه نازل شده است، پس باید با تلاوت قرآن به استقبال این ماه رفت (← کلینی، ج ۴، ص ۶۶). در احادیث، ثواب نماز مؤمنانه در شبهای ماه مبارک رمضان آمرزش گناهان ذکر شده است (← ابن ابی الدنیا، ص ۳۴؛ مقدسی، ص ۴۲ـ۴۳). برای صدقه در این ماه نیز ثواب زیادی نقل شده است (ابن ابی الدنیا، ص ۵۲) و تسبیح در ماه رمضان از تسبیح در دیگر ماهها برتر دانسته شده است (ابن ابی الدنیا، ص ۵۱؛ مقدسی، ص ۵۲). به اعتکاف در ده روز آخر این ماه نیز بسیار سفارش شده است، چنان که پیامبراکرم خود در این ماه اعتکاف می کردند. مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد کوفه از جمله مکانهایی اند که برای اعتکاف در آنها فضیلت بیشتری روایت شده­است(← ابن ماجه، ج ۱، ص ۵۶۴ـ۵۶۶؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۳۵). از آنجا که بنابر احادیث، شب قدر در این ماه واقع شده و قلب ماه رمضان شب قدر دانسته شده، به شب زنده داری و دعا و مذاکره علمی در این شب بسیار توصیه شده است.

نماز و تهجد

از هنگام رؤیت هلال رمضان تا پایان این ماه و رؤیت هلال شوال، که شب عید فطر است، اعمال و ادعیه و نمازهای مستحبی زیادی در احادیث نقل شده است. برخی از مهم ترین آنها عبارت اند از: دعا در هنگام رؤیت هلال رمضان (← ابن ابی الدنیا، ص ۴۶؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۵۴۰ـ۵۴۲)؛ دعای روز اول ماه رمضان (طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۰۴ـ۶۱۰)، دعایی برای هر روز این ماه و دعاها و تسبیحاتی برای روزهای این ماه (همان، ص ۶۱۰ـ۶۲۵)، نمازهای مستحبی و دعاها و اذکار مختلف بعد از هر نماز در شب و روز این ماه (همان، ص ۵۴۲ـ۵۷۷)، دعای افتتاح که در هر شب این ماه خواندن آن سفارش شده­است (همان، ص ۵۷۷ـ۵۸۲)، دعای سحرهای ماه رمضان که ابوحمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام روایت کرده و دعای سحرهای ماه مبارک رمضان یا دعای مباهله که امام رضا از امام باقر علیهماالسلام روایت کرده اند (همان، ص ۵۸۲ـ۶۰۴، ۷۶۰ـ۷۶۳؛ ابن طاووس، ج ۱، ص ۱۷۵ـ۱۷۷، ۲۱۸ـ۲۲۱)، احیا و شب زنده داری و خواندن صد رکعت نماز مستحبی در شب بیست ویکم و بیست وسوم این ماه (ابن بابویه، ۱۴۱۲، ص ۱۳۸)، دعا در هنگام افطار و دعایی برای هر شب این ماه (طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۲۵ـ ۶۲۶)، ده دعا برای هر شب از دهة آخر این ماه (همان، ص ۶۲۸ـ۶۳۵)، دعا در وداع با ماه رمضان (همان، ص ۶۳۶ـ ۶۴۸) و دعاها و اعمال برای شب و روز عید فطر (همان، ص ۶۴۸ـ۶۶۲؛ برای ترجمه ای کهن به فارسی از برخی ادعیة ماه رمضان ← قمی سبزواری، ص ۱۸۵ـ۱۹۲).

امام صادق عليه السلام: چون ماه رمضان مى آمد ، پيامبر خدا بر نمازش مى افزود. من نيز مى افزايم؛ پس شما هم بيفزاييد.

امام صادق عليه السلام: هر گاه ماه رمضان بود ، امام سجّاد عليه السلام جز به دعا و تسبيح و استغفار و تكبير ، سخنى نمى گفت.

460.امام رضا عليه السلام: هر كس مى خواهد از گناهى توبه كند ، در ماه رمضان از آن گناه به آستان الهى توبه كند ، كه آن ، ماه توبه و بازگشت و ماه آمرزش و رحمت است و هيچ شبى از شب هاى آن نيست ، مگر آن كه خداوند در آن شب ، آزادشدگانى از آتش دارد كه همه آنان به سبب گناهانشان ، مستحقّ آتش اند.

امام على عليه السلام: در ماه رمضان ، زياد استغفار و دعا كنيد ؛ امّا دعا ، كه به سبب آن ، بلا از شما دور مى شود ، و امّا استغفار ، كه گناهانتان را محو مى كند.

صدقه و انفاق

از امام رضا(ع) روایت شده است: «مَنْ تَصَدَّقَ وَقْتَ إِفْطَارِهِ عَلَی مسْکینٍ برَغِیفٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنبَهُ وَ کتبَ لَهُ ثَوَابَ عِتْقِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ؛ هر کس هنگام افطار نانی به نیازمندی صدقه دهد، خداوند گناهش را می آمرزد، و ثواب آزاد کردن بنده ای از اولاد اسماعیل (ع) را برای او می نویسد.»

از امام صادق(ع) روایت شده است: «مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ؛ هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی گرداند.»

.سنن الترمذى ـ به نقل از انس ـ : از پيامبر ص پرسيدند:... كدام صدقه برتر است؟ فرمود: «صدقه در [ ماه] رمضان» .

پيامبر خدا ص: هيچ خرج كردنى نيست ، مگر آن كه بنده از آن سؤال مى شود ، مگر خرج كردن در ماه رمضان در راه احسان به بندگان و اين ، كفّاره گناهان مى شود. هر كس در ماه رمضان به اندازه سنگينىِ ذرّه اى يا بالاتر از آن صدقه دهد ، نزد خداوند سنگين تر از كوه هاى زمين از طلاست كه در غير ماه رمضان صدقه دهد.

نکاتی برای روزه‌داری

1. از انجام دادن ورزش‌های سنگین در طول ماه رمضان اجتناب شود و در این ماه سعی شود ورزش‌های سبک و آرام (مانند پیاده‌روی یا نرمش) انجام شود.
2. مواد مغذی به ویژه غذاهای قندی و پروتئین‌دار در رژیم غذایی بیشتر استفاده شود؛ مانند خرما، لبنیات.
3. از پرخوری هنگام افطار و سحری جدا پرهیز شود؛ زیرا علاوه بر اینکه چرخه خواب را به هم خواهد زد، از سایر برنامه‌های عبادی و درسی نیز محروم خواهد کرد.
4. از هدر دادن انرژی بی‌جا و بی‌مورد اجتناب شود؛ به ویژه در روزها مثلا از حرف زدن‌های بی‌مورد و تماشای برنامه‌های تلویزیونی غیرضروری اجتناب شود. به عبارت دیگر با سکوت بیشتر و کنترل حواس، از هدر دادن انرژی جلوگیری شود.