ناکارآمدی نگاه الهیاتی به مسئله بلا

شبهه

ویروس کرونا می‌تواند رنسانس بزرگی در فکر مذهبی ایجاد کند و نگاه آسمانی به رویدادهای زمینی را دگرگون کند! اکنون نگاه الاهیاتی به بلاها و مشکلات طبیعی و اجتماعی در برابر نگاه علمی، منفعل شده و بر همه روشن گردید که تنها علم می‌تواند به بشر کمک کند تا بر این بحران‌ها غلبه کند؛ نه آنچه دین و علوم دینی می‌گوید! نگرشی که به دیدۀ تحقیر در علم تجربی می‌نگریست، امروز از علم تجربی انتظار گره‌گشایی دارد!

. این شبهه بر مبنای علم‌پرستی و تقلیل همۀ پدیده‌ها و فرایندهای هستی به امور محسوس و قابل‌تجربه حسی بنا شده است. علم تجربی با وجود خدمات بزرگی که از ابتدای خلقت انسان تاکنون به بشریت نموده و گره‌های فراوانی که از مجهولات و مشکلات انسان‌ها گشوده است، تنها به جهان محسوس و ملموس اختصاص دارد و توانایی رازگشایی از همۀ لایه‌ها و مراتب هستی و انسان را ندارد؛ علم تجربی تنها می‌تواند بخشی از پدیده‌های محسوس را بررسی و از ماهیت مادی و روابط میان پدیده‌ها شناخت حاصل کند. این انتظار که علم همۀ مجهولات بشر را معلوم کرده و همۀ مشکلات بشر را برطرف کند، انتظاری است که با واقعیت علم سازگار نیست و هیچ عالم و فیلسوفِ علمی هم آن را ادعا نکرده و تاکنون هم تحقق نیافته است. دین در کنار علم و مکمل آن بوده و در صدد تکمیل کاستی‌‌های ذاتی آن است. این دو هدیۀ الهی در کنار هم می‌توانند زندگی بشر را سعادتمندانه‌تر کنند. 2. عقل، تجربه و دین هر سه بر این مسئله تأکید دارند که انسان‌ها در اموری که به آن دانا نیستند و دانایی در آن نیازمند تخصص و دانش منظم و عمیق است، می‌بایست به متخصصان و عالمان شناخته شده و امین رجوع کنند. این حکم عقلانی و دینی، مطلق است و همۀ امور دنیایی و معنوی انسان را در همۀ شاخه‌ها و ابعاد شامل می‌شود؛ عقل سلیم و ذوق عقلانی بشر چنان با این مسئله آشنا است که هرکس بدون مشورت با افراد دارای صلاحیت، به کاری که در آن تخصص و دانش کافی ندارد، دست زده و گرفتار آسیب گردد، بی‌درنگ از سوی عاقلان سرزنش می‌شود. براین‌اساس همچنان‌که همۀ مردم و ازجمله پزشکان باید در مسائل مربوط به معنویت و دین به عالمان و متخصصان دین‌شناس و معنویت‌شناس مراجعه کنند و از تخصص آنان در امور دینی و معنوی بهره گیرند، عالمان و متخصصان دینی هم موظف‌اند در امور پزشکی به پزشکان کارآزموده و امین مراجعه کنند. بی‌اعتنایی به نظر پزشکان باتجربه و مورد اعتماد، از نظر دین و عقل محکوم است؛ همچنان‌که بی‌اعتنایی به امور معنوی و نظر متخصصان دینی از سوی دیگران، مردود و غیرمنطقی است. 3. همان دینی که انسان‌ها را به دعا، توبه، توسل به ارواح پاک و متعالی اولیای الهی، اخلاق حسنه و پرهیز از بداخلاقی‌ها و ارتکاب محارم الهی تشویق و توصیه می‌کند و گناه و بداخلاقی را عامل بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها می‌داند، رجوع به متخصصان در امور مهم را هم واجب دانسته و بی‌اعتنایی به آن را گناه و موجب عقوبت می‌شمارد؛ دراین‌راستا سخنان بسیاری از معصومان صادر شده که اهمیت مسئله از نگاه دین را آشکار می‌کند. امام‌علی می‌فرماید: «کسی که (مشورت را وانهد) و به رأی خود استبداد ورزد، هلاک می‌شود». لزوم رجوع به متخصصان در امور دین و دنیا از احکام خود دین است و کسی که به آن بی‌اعتنایی کند، به امر دین بی‌اعتنایی کرده است؛ بنابراین اگر پزشکان امین و کارآزموده تشخیص دهند که برخی از مراسم‌های جمعی اعم از مذهبی و غیرمذهبی باید موقتا تعطیل شود تا از شیوع ویروس و بیماری کاسته شود، عمل به توصیه این متخصصان از سوی خود دین و پیشوایان دین واجب شمرده شده است. 4. اگر مراد از این سخن که روحانیون و افراد مذهبی با علم و دانش انسانی مخالف‌ بوده و در آن به دیدۀ تحقیر می‌نگریسته‌اند، کلیسائیان قرون وسطای مسیحی باشد، باید گفت آری! تقابل کلیسائیان با یافته‌‌های علمی و در پی آن، شکست یا ناکامی الهیات قرون وسطای مسیحی در این باره، عملکردی غیر مقبول است، اما این مسئله ربطی به الهیات اسلامی و سیره عالمان اسلامی در این خصوص ندارد. از این روی، اتهامی بسیار زشت و دور از واقعیت است. نه تنها در هیچ آیه و روایت معتبری، دانش‌های انسانی کم‌اهمیت تلقی نشده، بلکه آیات و روایات فراوانی بر اهمیت و لزوم یادگیری دانش‌های مورد نیاز انسان‌ها، حتی با دانش‌آموختن از کافران و مشرکان، تأکید شده است. در طول تاریخ پس از اسلام بسیاری از عالمان مطرح و برجسته علوم طبیعی، خود در کسوت روحانیون و از عالمان دینی بوده‌اند. «خواجه نصیرالدین طوسی» و «ابوریحان بیرونی» نمونه‌هایی برجسته‌ از اتحاد علم و دین به‌شمار می‌رفته‌اند. امروزه هم بسیاری از دانشمندان و صاحب نظران در علوم انسانی و طبیعی در همه جای دنیا از مؤمنان و معتقدان به ارزش‌های دینی و اسلامی‌اند. آیا پزشکانی که در کشور ما هم اکنون با اقتدار و تعهد مثال‌زدنی، مشغول کمک به بیماران‌اند، مسلمان و مؤمن نیستند؟! 5. این ادعا که تنها علم تجربی می‌تواند مشکلات بشر را بر طرف کند، ادعایی بی‌دلیل و دقیقا مخالف با واقعیت زندگی است. نه عالمان علوم تجربی چنین ادعایی دارند و نه علم بشر در عمل توانسته است همۀ مشکلات بشر را برطرف کند. علم تجربی هرچند خدمات زیادی به انسان‌ها کرده و در مجموع، زندگی را قدری آسان‌تر نموده است؛ اما نه تنها همۀ مشکلات را برطرف نکرده، بلکه مشکلات دیگری برای بشر ایجاد کرده است. بسیاری از بیمارهای صعب‌العلاج و لاعلاج، مثل برخی از سرطان‌ها ـ که در موارد زیادی معلول پیشرفت‌های علمی و صنعتی و فن‌آوری است ـ هنوز برای علم پزشکی ناشناخته است و درمان قطعی پزشکی ندارد. برخی از روش‌های درمانی و داروهایی که بشر به‌واسطۀ علم تجربی ساخته، خود دارای عوارض جانبی است و اگرچه عوارض بیماری خاصی را برطرف می‌کند؛ ولی ممکن است مشکلات و ناراحتی‌های دیگری برای مصرف‌کننده ایجاد کند. در همین موضوع ویروس کرونا، دانشمندان زیست‌شناس و پزشکان با صراحت اعتراف می‌کنند که ماهیت این ویروس ناشناخته است و در حال حاضر هیچ دارویی برای آن وجود ندارد و به همین جهت پزشکان تصریح می‌کنند که بهترین درمان این بیماری، پیشگیری از ابتلای به آن است! بنابراین دست کم در حال حاضر علم پزشکی و ویروس‌شناسی نتوانسته است این مشکل را برطرف کند؛ البته این موضوع چیزی از اهمیت علم تجربی کم نمی‌کند، اما یقیناً بطلان علم‌پرستی را فریاد می‌زند!