صله‌رحم: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۲: خط ۱۲:
به ترک صله رحم، قطع رحم گفته شده است.
به ترک صله رحم، قطع رحم گفته شده است.


== جایگاه و اهمیت ==
==جایگاه و اهمیت==
در آیه نخست سوره نساء، از قطع رابطه با خویشان نهی شده و در روایات نیز به صله‌رحم سفارش شده است. بر اساس روایتی، امام علی(ع) صله رحم را یکی از نشانه‌های اهل دین دانسته است. در روایتی دیگر نقل شده، برترین عمل پس از ایمان، صله رحم است.<ref>شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۰.</ref> پیامبر(ص) سفارش کرده اگر لازم است به اندازه یک سال سفر کنی تا صله رحم به جای آوری، این کار را انجام بده.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۱۰۳–۱۰۵.</ref>
در آیه نخست سوره نساء، از قطع رابطه با خویشان نهی شده و در روایات نیز به صله‌رحم سفارش شده است. بر اساس روایتی، امام علی(ع) صله رحم را یکی از نشانه‌های اهل دین دانسته است. در روایتی دیگر نقل شده، برترین عمل پس از ایمان، صله رحم است.<ref>شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۰.</ref> پیامبر(ص) سفارش کرده اگر لازم است به اندازه یک سال سفر کنی تا صله رحم به جای آوری، این کار را انجام بده.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۱۰۳–۱۰۵.</ref>


خط ۴۶: خط ۴۶:


اقل صله رحم دید و بازدید ارسال پیام و سلام با تلفن، نامه و… است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۵۰۴؛ در روایات توصیه شده که صله رحم را هر چند با لیوانی از آب یا سلامی مختصر انجام دهید.</ref>  
اقل صله رحم دید و بازدید ارسال پیام و سلام با تلفن، نامه و… است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۵۰۴؛ در روایات توصیه شده که صله رحم را هر چند با لیوانی از آب یا سلامی مختصر انجام دهید.</ref>  
با توجه به شرایط، صله رحم می‌تواند شرایط با رفت و آمد، مهمانی دادن و مهمانی رفتن، هدیه دادن، نامه نوشتن، تماس تلفنی، چت، پیغام فرستادن و نشست و برخاست کوتاه مدت و سلام و احوال پرسی تحقق پیدا کند.<ref>استفاده از سی دی پرسمان ۲ کاری از نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها، بیش از ۱۴ هزار پرسش و پاسخ. ارحام کسانی هستند که در مراتب ارث واقع می‌شوند مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، فرزندان آنان، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آنان. ر.ک. پرسمان.</ref> بنابراین با توجه به شرایط، می‌توانیم صله رحم را با این موارد یاد شده تنظیم کنیم، تا خودمان نیز از نظر روحی یا معنوی آسیب نبینیم.
در اینکه مصداق صله رحم چیست باید به عرف مراجعه کرد، گرچه در شرع و روایات هم مواردی برای آن ذکر شده است ولی از آن جا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۴۴.</ref> اینگونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم می‌باشد: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و … می‌تواند از مصداق‌های صله رحم باشد. البته باید دید که رحم چه انتظاری از ما دارد، مثلا اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می‌شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق‌های صله رحم می‌تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. به عنوان مثال:
«یکی از بارزترین مصادیق صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان می‌باشد (علاوه بر دید و بازدید) و به‌طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می‌شود، اما آن‌ها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی‌سازد».<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۳.</ref>


نیکی و انفاق ممکن است زبانی، فعلی، قلبی و مالی باشد. انفاق زبانی مثل سلام کردن و جواب دادن آن، دعا کردن، پرهیز از غیبت، دوری از تهمت و افتراء به آنها است. نام او را به نیکی یاد کردن، آشکار کردن نیکی‌ها و پوشاندن عیوب ایشان.
نیکی و انفاق ممکن است زبانی، فعلی، قلبی و مالی باشد. انفاق زبانی مثل سلام کردن و جواب دادن آن، دعا کردن، پرهیز از غیبت، دوری از تهمت و افتراء به آنها است. نام او را به نیکی یاد کردن، آشکار کردن نیکی‌ها و پوشاندن عیوب ایشان.
خط ۵۳: خط ۵۹:
آرزوی وصول خیرات دنیوی و اخروی و آرزوی دفع بلایا، از مصادیق انفاق قلبی است؛ و در نهایت انفاق مالی می‌تواند با کمک بلاعوض، قرض الحسنه دادن، پرداخت صدقه به نیابت از او انجام گیرد.
آرزوی وصول خیرات دنیوی و اخروی و آرزوی دفع بلایا، از مصادیق انفاق قلبی است؛ و در نهایت انفاق مالی می‌تواند با کمک بلاعوض، قرض الحسنه دادن، پرداخت صدقه به نیابت از او انجام گیرد.


<br />
=== رحم ===
در این مسئله اختلاف نظرهای فراوانی میان مفسّران و فقها وجود دارد، ولی آنچه که قطعی است این است که: خویشاوندان سببی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شود) به اتفاق آراء علماء، جزء ارحام و خویشاوندان شمرده نمی‌شود که صله ایشان طبق وظیفه دینی واجب و قطع آن حرام باشد.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.</ref> ولی درباره خویشاوندان نسبی هم مصادیق رحم متفاوت ذکر شده است؛ لذا جهت اطلاع از حکم شرعی آن می‌توانید به مرجع تقلید خود رجوع کنید. آنچه که درباره مصادیق ارحام ذکر شده عبارت است از:


==ب) وظیفه مادر قبال افرادی که مسائل اسلامی را رعایت نمی‌کنند==
کسانی که بی واسطه (مثل برادران، خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم واحد منتسب باشند.
 
کسانی که به سبب قرابت نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند، در این صورت پسر عموها، دختر عموها و دختر عمه‌ها و … از دایره حکم خارج می‌شوند.
 
ارحام همه اقاربی است که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب باشند. این قول به خاطر دلایلی نزد بزرگان بیشتر پذیرفته شده است گرچه نمی‌توان دلیل قطعی بر آن اقامه کرد.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.</ref>
 
ولی آنچه به نظر می‌رسد که صله آنها از واجبات است، همان محارم انسان باشند، چرا که این افراد در هر صورت جزء رحم به حساب می‌آیند.
 
خلاصه کلام تا بدین جا این است که وجوب صله رحم با هر خویشاوندی واجب نیست و صله رحم هم فقط با رفت و آمد نمی‌باشد بلکه از راه‌های دیگری هم می‌توان آن را به جا آورد و وظیفه شرعی خود را در این خصوص انجام داد.
 
==وظیفه ما در قبال افرادی که مسائل اسلامی را رعایت نمی‌کنند==
۱-ریشه یابی:
۱-ریشه یابی:


خط ۸۰: خط ۹۷:
اما اگر همه این کارها را قبلاً انجام داده‌اید یا بعداً انجام دادید و نتیجه نگرفتید، می‌توانید با رعایت ادب و احترام به ایشان رابطه خود را با ایشان محدود کنید البته نه اینکه قطع رحم کنید. می‌توانید وظیفه مسلمانی خودتان را در حد سلام و احوال پرسی و هر از گاه دیدار سرپایی انجام دهید. البته از انفاق قلبی و زبانی یعنی دعا برای اصلاح و بازگشت وی دریغ نکنید که این خود جزو صله رحم محسوب می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: با ارحامتان ارتباط داشته باشید و به برادرانتان نیکی کنید ولو به یک سلام نیک و جواب آن.<ref>تحلیل اجتماعی از صله رحم، ص۱۸۶.</ref> البته مراجع عظام تقلید نیز قطع رحم را جایز نمی‌شمارند ولی تصریح می‌کنند که اگر ترک معاشرت به‌طور موقت موجب خودداری وی از گناه شود از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود.<ref>خامنه ای، سید علی، رساله اجوبه الاستفتائات (ترجمه)، انتشارات بین‌المللی الهدی، چاپ پنجم، ۱۳۸۰، ص۳۲۹.</ref>
اما اگر همه این کارها را قبلاً انجام داده‌اید یا بعداً انجام دادید و نتیجه نگرفتید، می‌توانید با رعایت ادب و احترام به ایشان رابطه خود را با ایشان محدود کنید البته نه اینکه قطع رحم کنید. می‌توانید وظیفه مسلمانی خودتان را در حد سلام و احوال پرسی و هر از گاه دیدار سرپایی انجام دهید. البته از انفاق قلبی و زبانی یعنی دعا برای اصلاح و بازگشت وی دریغ نکنید که این خود جزو صله رحم محسوب می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: با ارحامتان ارتباط داشته باشید و به برادرانتان نیکی کنید ولو به یک سلام نیک و جواب آن.<ref>تحلیل اجتماعی از صله رحم، ص۱۸۶.</ref> البته مراجع عظام تقلید نیز قطع رحم را جایز نمی‌شمارند ولی تصریح می‌کنند که اگر ترک معاشرت به‌طور موقت موجب خودداری وی از گناه شود از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود.<ref>خامنه ای، سید علی، رساله اجوبه الاستفتائات (ترجمه)، انتشارات بین‌المللی الهدی، چاپ پنجم، ۱۳۸۰، ص۳۲۹.</ref>


==۲. صله رحم و انواع آن==
==راه‌های تقویت صله رحم==
با توجه به شرایط، صله رحم می‌تواند شرایط با رفت و آمد، مهمانی دادن و مهمانی رفتن، هدیه دادن، نامه نوشتن، تماس تلفنی، چت، پیغام فرستادن و نشست و برخاست کوتاه مدت و سلام و احوال پرسی تحقق پیدا کند.<ref>استفاده از سی دی پرسمان ۲ کاری از نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها، بیش از ۱۴ هزار پرسش و پاسخ. ارحام کسانی هستند که در مراتب ارث واقع می‌شوند مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، فرزندان آنان، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آنان. ر.ک. پرسمان.</ref> بنابراین با توجه به شرایط، می‌توانیم صله رحم را با این موارد یاد شده تنظیم کنیم، تا خودمان نیز از نظر روحی یا معنوی آسیب نبینیم.
===۱- اصلاح و تغییر نگرش===
 
==ب) موارد صله رحم==
اینکه صله رحم با چه کسانی واجب است و موارد صله رحم چیست از مباحثی است که توجه به آن مهم است. در اینکه مصداق صله رحم چیست باید به عرف مراجعه کرد، گرچه در شرع و روایات هم مواردی برای آن ذکر شده است ولی از آن جا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۴۴.</ref> اینگونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم می‌باشد: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و … می‌تواند از مصداق‌های صله رحم باشد. البته باید دید که رحم چه انتظاری از ما دارد، مثلا اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می‌شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق‌های صله رحم می‌تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. به عنوان مثال:
 
«یکی از بارزترین مصادیق صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان می‌باشد (علاوه بر دید و بازدید) و به‌طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می‌شود، اما آن‌ها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی‌سازد».<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۳.</ref>
 
==ج) به چه کسانی رحم می‌گویند؟==
مطلب دیگری که توجه به آن ضروری است این است که صله رحم با چه کسانی واجب است؟ در این مسئله اختلاف نظرهای فراوانی میان مفسّران و فقها وجود دارد، ولی آنچه که قطعی است این است که: خویشاوندان سببی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شود) به اتفاق آراء علماء، جزء ارحام و خویشاوندان شمرده نمی‌شود که صله ایشان طبق وظیفه دینی واجب و قطع آن حرام باشد.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.</ref> ولی درباره خویشاوندان نسبی هم مصادیق رحم متفاوت ذکر شده است؛ لذا جهت اطلاع از حکم شرعی آن می‌توانید به مرجع تقلید خود رجوع کنید. آنچه که درباره مصادیق ارحام ذکر شده عبارت است از:
 
#کسانی که بی واسطه (مثل برادران، خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم واحد منتسب باشند.
#کسانی که به سبب قرابت نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند، در این صورت
 
پسر عموها، دختر عموها و دختر عمه‌ها و … از دایره حکم خارج می‌شوند.
 
۳. ارحام همه اقاربی است که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب باشند. این قول به خاطر دلایلی نزد بزرگان بیشتر پذیرفته شده است گرچه نمی‌توان دلیل قطعی بر آن اقامه کرد.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.</ref>
 
ولی آنچه به نظر می‌رسد که صله آنها از واجبات است، همان محارم انسان باشند، چرا که این افراد در هر صورت جزء رحم به حساب می‌آیند.
 
خلاصه کلام تا بدین جا این است که وجوب صله رحم با هر خویشاوندی واجب نیست و صله رحم هم فقط با رفت و آمد نمی‌باشد بلکه از راه‌های دیگری هم می‌توان آن را به جا آورد و وظیفه شرعی خود را در این خصوص انجام داد.
 
==راه کارهایی که می‌تواند صلهٔ رحم را برای خانواده جا بیندازد==
==۱- اصلاح و تغییر نگرش==
برخی خانواده‌ها حتماً دلایلی برای قطع رحم دارند یا نگرش خاصی به مسئله صله رحم دارند. ابتدا باید دلیل کار آنها را جستجو کرده و به تغییر نگرش آنها دست زد یا از کسانی که ممکن است بر پدر و مادرها در این زمینه تأثیر گذار باشند کمک گرفت.
برخی خانواده‌ها حتماً دلایلی برای قطع رحم دارند یا نگرش خاصی به مسئله صله رحم دارند. ابتدا باید دلیل کار آنها را جستجو کرده و به تغییر نگرش آنها دست زد یا از کسانی که ممکن است بر پدر و مادرها در این زمینه تأثیر گذار باشند کمک گرفت.


خط ۱۰۹: خط ۱۰۴:


دلایل قطع رحم ممکن است به جهاتی باشد که با تغییر در نگرش و بر طرف کردن آن شرایط می‌توان به تقویت صله رحم پرداخت. البته این کار نیاز به تلاش زمان، گفتگوی با والدین به شکل فردی و گروهی و تحریک کردن عواطف آنها نسبت به اقوام خود و بیان فوائد و ضررهای آن و رفع اختلاف‌ها دارد.
دلایل قطع رحم ممکن است به جهاتی باشد که با تغییر در نگرش و بر طرف کردن آن شرایط می‌توان به تقویت صله رحم پرداخت. البته این کار نیاز به تلاش زمان، گفتگوی با والدین به شکل فردی و گروهی و تحریک کردن عواطف آنها نسبت به اقوام خود و بیان فوائد و ضررهای آن و رفع اختلاف‌ها دارد.
 
===۲–۱. تقویت اعتقادات مذهبی===
==۲. برطرف ساختن موانع ارتباط میان خویشاوندان==
==۲–۱. تقویت اعتقادات مذهبی==
کم رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی و دینی و پر رنگ شدن رسوم فرهنگی غلط و غربی از عمده‌ترین دلایل ضعف پیوندهای اجتماعی در جوامع به اصطلاح متمدن امروز قلمداد می‌شود. با تقویت اعتقادات مذهبی و دینی و طرد آداب و رسوم غلط فرهنگی در خانواده می‌توان در جهت مطلوب بهره جست.
کم رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی و دینی و پر رنگ شدن رسوم فرهنگی غلط و غربی از عمده‌ترین دلایل ضعف پیوندهای اجتماعی در جوامع به اصطلاح متمدن امروز قلمداد می‌شود. با تقویت اعتقادات مذهبی و دینی و طرد آداب و رسوم غلط فرهنگی در خانواده می‌توان در جهت مطلوب بهره جست.


==۲–۲. کم کردن هزینه‌های میهمانی‌ها==
===۲–۲. کم کردن هزینه‌های میهمانی‌ها===
برپایی میهمانی‌های پر هزینه، دادن هدیه به هر بهانه و … موجب شده تا برخی افراد به دلیل ضعف مالی و به دلیل روحیات شخصی مثل بخل و … از درگیر شدن در این ارتباطات و تحمّل تبعات قهری آن خودداری کنند. اختلاف طبقات اجتماعی و شکاف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … باعث شده که خانواده‌ها از سطح یکسانی برخوردار نباشند، که اینها از عوامل ضعف ارتباط به شمار می‌روند. با تغییر در برخی از این خرج و برج‌ها، می‌توان افراد را به صله رحم ترغیب نمود و می‌توان حداقل می‌توان تا رفع آن بینش‌ها، به دید و بازدیدهای کوتاه مدت اقدام کرد.
برپایی میهمانی‌های پر هزینه، دادن هدیه به هر بهانه و … موجب شده تا برخی افراد به دلیل ضعف مالی و به دلیل روحیات شخصی مثل بخل و … از درگیر شدن در این ارتباطات و تحمّل تبعات قهری آن خودداری کنند. اختلاف طبقات اجتماعی و شکاف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … باعث شده که خانواده‌ها از سطح یکسانی برخوردار نباشند، که اینها از عوامل ضعف ارتباط به شمار می‌روند. با تغییر در برخی از این خرج و برج‌ها، می‌توان افراد را به صله رحم ترغیب نمود و می‌توان حداقل می‌توان تا رفع آن بینش‌ها، به دید و بازدیدهای کوتاه مدت اقدام کرد.


==۲–۳. تنظیم روابط==
===۲–۳. تنظیم روابط===
از آنجا که امروزه به خاطر زندگی شهری و اجتماعی پیچیده و …، ناهنجاری‌های زیادی گریبانگیر خانواده‌ها شده است، که البته بی‌مبالاتی و کم توجهی برخی خانواده‌ها نیز بدان دامن زده است، در این میان برخی والدین برای مصون ماندن خود و خانواده، بهترین راه را قطع ارتباط می‌دانند. البته باید اذعان کرد که برای پیشگیری و مصون ماندن از این انحرافات، لازم است که دررفت و آمد خیلی دقیق و حساب شده اقدام کرد.
از آنجا که امروزه به خاطر زندگی شهری و اجتماعی پیچیده و …، ناهنجاری‌های زیادی گریبانگیر خانواده‌ها شده است، که البته بی‌مبالاتی و کم توجهی برخی خانواده‌ها نیز بدان دامن زده است، در این میان برخی والدین برای مصون ماندن خود و خانواده، بهترین راه را قطع ارتباط می‌دانند. البته باید اذعان کرد که برای پیشگیری و مصون ماندن از این انحرافات، لازم است که دررفت و آمد خیلی دقیق و حساب شده اقدام کرد.


معرفی منابع برای مطالعهٔ بیشتر:
{{مطالعه بیشتر}}
 
== مطالعه بیشتر ==
 
* زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱ش.
* غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹ش.
* محمودی ارسنجانی، علی، حقوق والدین و صله رحم، احترام به سادات و همسایه، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹ش.
* شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
* بارکر، آلن، بهبود مهارت‌های ارتباطی، ترجمه عبدالرضا شاه محمدی، تهران: فریش، ۱۳۸۹ش.


۱. زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱.
{{پایان مطالعه بیشتر}}
۲.
۳. غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹.
۴.
۵. محمودی ارسنجانی، علی، حقوق والدین و صله رحم، احترام به سادات و همسایه، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹.
۶.
۷. شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸.
۸.
۹. بارکر، آلن، بهبود مهارت‌های ارتباطی، ترجمهٔ عبدالرضا شاه محمدی، تهران: فریش، ۱۳۸۹.
۱۰.


==منابع==
==منابع==

نسخهٔ ‏۲۳ مارس ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۲۰

سؤال

صله رحم چیست؟ رحم به چه کسانی گفته می‌شود؟ چه راهکارهایی را برای پی بردن خانواده‌ها به اهمیت صله رحم پیشنهاد می‌کنید؟

الف) تعریف صله رحم:

مفهوم‌شناسی

صله رحم به عمل و رفتاری گفته می‌شود که میان افراد پیوند و نزدیکی ایجاد می‌کند یا باعث می‌شود پیوندی که برقرار است مستحکم شود.[۱]

به ترک صله رحم، قطع رحم گفته شده است.

جایگاه و اهمیت

در آیه نخست سوره نساء، از قطع رابطه با خویشان نهی شده و در روایات نیز به صله‌رحم سفارش شده است. بر اساس روایتی، امام علی(ع) صله رحم را یکی از نشانه‌های اهل دین دانسته است. در روایتی دیگر نقل شده، برترین عمل پس از ایمان، صله رحم است.[۲] پیامبر(ص) سفارش کرده اگر لازم است به اندازه یک سال سفر کنی تا صله رحم به جای آوری، این کار را انجام بده.[۳]

در روایتی دیگر، امام علی(ع) قطع رحم را در کنار «عاق والدین شدن» ذکره کرده، و آن دو را از زشت‌ترین گناهان شمرده است.[۴]

صله رحم از افضل عبادات است.[۵]

فواید

صله رحم فواید گوناگونی دارد.

علت این که اسلام نسبت به نگهداری و حفظ پیوند خویشاوندی این همه پافشاری کرده، این است که همیشه برای اصلاح، تقویت، پیشرفت و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادی و مادی و چه از جنبه‌های معنوی باید از واحدهای کوچک آن شروع کرد. با تقویت و اصلاح تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد.[۶]

در پرتو صله رحم، خویشان از نیازهای عاطفی و اقتصادی یکدیگر با خبر شده و چون یکدیگر را از یک پوست و خون می‌دانند با کمال میل و با تمام وجود سعی در رفع نیازهای خویشان خود می‌کنند. افراد جامعه ای که خود را ملزم به رعایت این اصل مهم در زندگی اجتماعی می‌دانند، از سلامت روحی و روانی مناسبی برخوردار هستند و کمتر با مشکلات روانی که امروز محصول زندگی صنعتی بشر است، دست به گریبان هستند. در ضمن صله رحم موجب استحکام روابط بین خویشان می‌شود. در پرتو چنین ارتباط مستحکمی انسان‌ها در این دنیای پرهیاهو احساس تنهایی نمی‌کنند و خود را بی یار و یاور نمی‌یابند بنابر این زمانی که با مشکلی روبرو شدند، با توکل بر خدا و کمک خویشان خود، می‌توانند به راحتی بر آن پیروز شوند. پیامبر در مورد صله رحم می‌فرماید: «صله الرحم تعمر الدیار و تزید فی الاعمار و ان کان اهلها غیر اخیار»[۷] صله رحم (پیوند با خویشاوندان) شهر را آباد می‌سازد و بر عمرها می‌افزاید، هر چند انجام دهندگان آن از نیکان نباشند.

برخی از فوایدی که در روایات برای صله رحم ذکر شده چنین است:

  • افزایش عمر[۸]
  • در امان ماندن از بلایا[۵]
  • آسان شدن محاسبه روز قیامت[۵]
  • آبادانی[۷]
  • افزایش روزی
  • محبوبیت نزد خدا
  • جلب حمایت خویشان
  • جلوگیری از مرگ بد
  • آسان شدن سختی‌های مرگ

مصادیق

بر اساس آیات قرآن، از جمله آیات ۸۳، ۱۷۷ و ۲۱۵ سوره بقره، مراد از صله رحم ارتباط داشتن، نیکی کردن، و انفاق به خویشان است.

صله رحم رفت و آمد و گره گشایی و خوبی کردن و رسیدگی به فامیل است؛[۵]

ملا محسن فیض کاشانی که عمری را با قرآن و روایات اهل بیت(ع) به سر بردند، صله رحم را به زیارت ارحام، رفع کمبودهای مادی، حل مشکلات اقتصادی و کمک به کار و کسب و ازدواج پسران و دختران آنها معنا کرده‌اند.[۹]

اقل صله رحم دید و بازدید ارسال پیام و سلام با تلفن، نامه و… است.[۱۰]

با توجه به شرایط، صله رحم می‌تواند شرایط با رفت و آمد، مهمانی دادن و مهمانی رفتن، هدیه دادن، نامه نوشتن، تماس تلفنی، چت، پیغام فرستادن و نشست و برخاست کوتاه مدت و سلام و احوال پرسی تحقق پیدا کند.[۱۱] بنابراین با توجه به شرایط، می‌توانیم صله رحم را با این موارد یاد شده تنظیم کنیم، تا خودمان نیز از نظر روحی یا معنوی آسیب نبینیم.

در اینکه مصداق صله رحم چیست باید به عرف مراجعه کرد، گرچه در شرع و روایات هم مواردی برای آن ذکر شده است ولی از آن جا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است.[۱۲] اینگونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم می‌باشد: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و … می‌تواند از مصداق‌های صله رحم باشد. البته باید دید که رحم چه انتظاری از ما دارد، مثلا اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می‌شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق‌های صله رحم می‌تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. به عنوان مثال:

«یکی از بارزترین مصادیق صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان می‌باشد (علاوه بر دید و بازدید) و به‌طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می‌شود، اما آن‌ها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی‌سازد».[۱۳]

نیکی و انفاق ممکن است زبانی، فعلی، قلبی و مالی باشد. انفاق زبانی مثل سلام کردن و جواب دادن آن، دعا کردن، پرهیز از غیبت، دوری از تهمت و افتراء به آنها است. نام او را به نیکی یاد کردن، آشکار کردن نیکی‌ها و پوشاندن عیوب ایشان.

انفاق فعلی با بجا آوردن نماز، روزه، حج و زیارت به نیابت، وفای به عهد، دید و بازدید، حفظ احترام و رعایت شأن و موقعیت ایشان، عیادت و … محقق می‌شود.

آرزوی وصول خیرات دنیوی و اخروی و آرزوی دفع بلایا، از مصادیق انفاق قلبی است؛ و در نهایت انفاق مالی می‌تواند با کمک بلاعوض، قرض الحسنه دادن، پرداخت صدقه به نیابت از او انجام گیرد.

رحم

در این مسئله اختلاف نظرهای فراوانی میان مفسّران و فقها وجود دارد، ولی آنچه که قطعی است این است که: خویشاوندان سببی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شود) به اتفاق آراء علماء، جزء ارحام و خویشاوندان شمرده نمی‌شود که صله ایشان طبق وظیفه دینی واجب و قطع آن حرام باشد.[۱۴] ولی درباره خویشاوندان نسبی هم مصادیق رحم متفاوت ذکر شده است؛ لذا جهت اطلاع از حکم شرعی آن می‌توانید به مرجع تقلید خود رجوع کنید. آنچه که درباره مصادیق ارحام ذکر شده عبارت است از:

کسانی که بی واسطه (مثل برادران، خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم واحد منتسب باشند.

کسانی که به سبب قرابت نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند، در این صورت پسر عموها، دختر عموها و دختر عمه‌ها و … از دایره حکم خارج می‌شوند.

ارحام همه اقاربی است که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب باشند. این قول به خاطر دلایلی نزد بزرگان بیشتر پذیرفته شده است گرچه نمی‌توان دلیل قطعی بر آن اقامه کرد.[۱۵]

ولی آنچه به نظر می‌رسد که صله آنها از واجبات است، همان محارم انسان باشند، چرا که این افراد در هر صورت جزء رحم به حساب می‌آیند.

خلاصه کلام تا بدین جا این است که وجوب صله رحم با هر خویشاوندی واجب نیست و صله رحم هم فقط با رفت و آمد نمی‌باشد بلکه از راه‌های دیگری هم می‌توان آن را به جا آورد و وظیفه شرعی خود را در این خصوص انجام داد.

وظیفه ما در قبال افرادی که مسائل اسلامی را رعایت نمی‌کنند

۱-ریشه یابی:

برای اصلاح هر امری دردرجه اول باید ریشه‌های آن مسئله را بررسی کردو متناسب با آن علل وعوامل، راهکارهای مناسب را به کار گرفت؛ به عنوان مثال ممکن است مشکلات زندگی با عث این امرشده باشدو یا ازدست دادن عزیزی او را به کفرگویی واداشته است و…؛ بررسی شرایط روحی، جسمی، تربیت خانوادگی، زمان شروع این حالت و اطاعات بیشتری از ایشان می‌تواند شما را به انتخاب روش برخورد مناسب رهنمون شود.

۲- محبت:

محبت کردن به افراد، یکی ازبهترین راه‌های تبلیغ دین وامربه معروف ونهی از منکراست.

۳- امربه معروف ونهی ازمنکر:

یکی از مهم‌ترین وظایف نسبت به این گونه افراد امر به معروف و نهی از منکر است. البته امر به معروف و نهی از منکر مراتبی دارد.[۱۶] دریک مرتبه می‌توان با محبت کردن و رفتارهای شایسته او را متوجه اشتباهاتش کرد. در مرتبه دیگر برای اینکه به او بفهمانید که از این اعمالش متنفرید می‌توانید روی بگردانید، چهره را در هم بکشید و حتی رفت و آمد را به‌طور موقت ترک کنید. در رتبه بعدی با موعظه و نصیحت و اشاره به عاقبت بد کسانی که گنه کار بودند می‌توانید ایشان را نهی از منکر کنید. در مورد موعظه و نصیحت سعی شود حالت سرزنش و توبیخ نداشته باشد که در غیر این صورت نسبت به شما حالت تدافعی گرفته و با شما از در لجاجت برخورد خواهد کرد.

۲- ارائه کتابهای مفید:

کتاب‌های مؤثری نیز در این زمینه وجود دارد که می‌توانید به ایشان هدیه دهید کتاب کیفر گناه از آقای رسولی محلاتی می‌تواند مفید باشد.

۳- القای محبت خدا:

راه مؤثر دیگر این است که محبت خداوند را در دل او جای دهید. برای این کار ذکر نعمت‌های بی شمار خداوند به ایشان و دفع بلاهای متعدد از ایشان می‌تواند بسیار مفید باشد. نعمت‌های مختلفی چون سلامتی، رزق و روزی، اولاد و شوهر خوب، مسلمانی و شیعه بودن و خیلی از نعمت‌هایی که می‌شناسید. متذکر شوید که این همه نعمت را خداوند به ما ارزانی داشته و اگر بندگانش را دوست نمی‌داشت این چنین نمی‌کرد. چهره ای زیبا و خوب از دین و خداوند به ایشان عرضه کنید. ذکر رحمت‌های الهی، عفو و بخشش‌های بی شمار، نعمت‌های بهشتی. لذت انجام فرامین الهی و ترک معاصی در ایجاد این چهره زیبا مؤثر است. اگر ایشان بعد از یک حادثه غم‌انگیزی مثل فوت شوهر یا فرزند یا والدین یا بیماری خود و نزدیکان یا به هر علت دیگری این گونه شده‌اند ایشان را تسلّی و دلداری دهید، خودتان را در غم و مصیبت ایشان شریک گردانید و به ایشان بفهمانید که خداوند به بندگان خود ظلم نمی‌کند و کارهای او همه از روی حکمت و مصلحت می‌باشد و در مقابل مصیبت، انسان را بی اجر و مزد نمی‌گذارد.

این گونه گفتگوها و دید و بازدیدها همراه با ارائه چهره ای دل‌انگیز از دین می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت وی از این حالات و اعمال باشد.

اما اگر همه این کارها را قبلاً انجام داده‌اید یا بعداً انجام دادید و نتیجه نگرفتید، می‌توانید با رعایت ادب و احترام به ایشان رابطه خود را با ایشان محدود کنید البته نه اینکه قطع رحم کنید. می‌توانید وظیفه مسلمانی خودتان را در حد سلام و احوال پرسی و هر از گاه دیدار سرپایی انجام دهید. البته از انفاق قلبی و زبانی یعنی دعا برای اصلاح و بازگشت وی دریغ نکنید که این خود جزو صله رحم محسوب می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: با ارحامتان ارتباط داشته باشید و به برادرانتان نیکی کنید ولو به یک سلام نیک و جواب آن.[۱۷] البته مراجع عظام تقلید نیز قطع رحم را جایز نمی‌شمارند ولی تصریح می‌کنند که اگر ترک معاشرت به‌طور موقت موجب خودداری وی از گناه شود از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود.[۱۸]

راه‌های تقویت صله رحم

۱- اصلاح و تغییر نگرش

برخی خانواده‌ها حتماً دلایلی برای قطع رحم دارند یا نگرش خاصی به مسئله صله رحم دارند. ابتدا باید دلیل کار آنها را جستجو کرده و به تغییر نگرش آنها دست زد یا از کسانی که ممکن است بر پدر و مادرها در این زمینه تأثیر گذار باشند کمک گرفت.

منافع دنیوی و معنوی صله رحم و مضرات دنیوی و معنوی قطع رحم را از دیدگاه آیات و روایات برایشان بازگو شود که: زیادی عمر، به تأخیر افتادن اجل، زیادی رزق، زیادی مال، زیادی نعمت، رفع فقر، سلامتی، ایجاد عطوفت میان خویشان، جلب حمایت خویشان، امکان بهره‌مندی از امکانات اقوام، اندوهناک شدن دشمنان، آرامش روانی، مصونیت از گناه، تزکیه اعمال، پالایش روح، نیکویی اخلاق، تقویت دین و … از مزایای صله رحم است و ضایع کردن امر خدا، کفران نعمت، نقض عهد الهی، فساد در زمین، اجابت نشدن دعا، پذیرفته نشدن صدقات و کاهش عمر، ابتلاء به فقر، از دست دادن ایمان، ابتلاء به حزن و اندوه، از دست دادن مقبولیت اجتماعی و … از ضررهای قطع رحم می‌باشد.[۱۹]

دلایل قطع رحم ممکن است به جهاتی باشد که با تغییر در نگرش و بر طرف کردن آن شرایط می‌توان به تقویت صله رحم پرداخت. البته این کار نیاز به تلاش زمان، گفتگوی با والدین به شکل فردی و گروهی و تحریک کردن عواطف آنها نسبت به اقوام خود و بیان فوائد و ضررهای آن و رفع اختلاف‌ها دارد.

۲–۱. تقویت اعتقادات مذهبی

کم رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی و دینی و پر رنگ شدن رسوم فرهنگی غلط و غربی از عمده‌ترین دلایل ضعف پیوندهای اجتماعی در جوامع به اصطلاح متمدن امروز قلمداد می‌شود. با تقویت اعتقادات مذهبی و دینی و طرد آداب و رسوم غلط فرهنگی در خانواده می‌توان در جهت مطلوب بهره جست.

۲–۲. کم کردن هزینه‌های میهمانی‌ها

برپایی میهمانی‌های پر هزینه، دادن هدیه به هر بهانه و … موجب شده تا برخی افراد به دلیل ضعف مالی و به دلیل روحیات شخصی مثل بخل و … از درگیر شدن در این ارتباطات و تحمّل تبعات قهری آن خودداری کنند. اختلاف طبقات اجتماعی و شکاف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … باعث شده که خانواده‌ها از سطح یکسانی برخوردار نباشند، که اینها از عوامل ضعف ارتباط به شمار می‌روند. با تغییر در برخی از این خرج و برج‌ها، می‌توان افراد را به صله رحم ترغیب نمود و می‌توان حداقل می‌توان تا رفع آن بینش‌ها، به دید و بازدیدهای کوتاه مدت اقدام کرد.

۲–۳. تنظیم روابط

از آنجا که امروزه به خاطر زندگی شهری و اجتماعی پیچیده و …، ناهنجاری‌های زیادی گریبانگیر خانواده‌ها شده است، که البته بی‌مبالاتی و کم توجهی برخی خانواده‌ها نیز بدان دامن زده است، در این میان برخی والدین برای مصون ماندن خود و خانواده، بهترین راه را قطع ارتباط می‌دانند. البته باید اذعان کرد که برای پیشگیری و مصون ماندن از این انحرافات، لازم است که دررفت و آمد خیلی دقیق و حساب شده اقدام کرد.


مطالعه بیشتر

  • زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱ش.
  • غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹ش.
  • محمودی ارسنجانی، علی، حقوق والدین و صله رحم، احترام به سادات و همسایه، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹ش.
  • شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
  • بارکر، آلن، بهبود مهارت‌های ارتباطی، ترجمه عبدالرضا شاه محمدی، تهران: فریش، ۱۳۸۹ش.


منابع

  1. شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸، ص۲۷.
  2. شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۰.
  3. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۱۰۳–۱۰۵.
  4. تحلیل اجتماعی از صله رحم، ص۲۱۲.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ جزایری، سید محمد علی، دروس اخلاق اسلامی، قم، نشر مرکز مدیریت حوزه. ۱۳۸۲، ص۲۱۸.
  6. مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۸.
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۶، به نقل از سفینه البحار، ج۱، ص۵۱۴.
  8. شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۹.
  9. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۴۹۹.
  10. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۵۰۴؛ در روایات توصیه شده که صله رحم را هر چند با لیوانی از آب یا سلامی مختصر انجام دهید.
  11. استفاده از سی دی پرسمان ۲ کاری از نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها، بیش از ۱۴ هزار پرسش و پاسخ. ارحام کسانی هستند که در مراتب ارث واقع می‌شوند مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، فرزندان آنان، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آنان. ر.ک. پرسمان.
  12. تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۴۴.
  13. تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۳.
  14. تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.
  15. تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.
  16. علیزاده حسن‌آبادی، ابوالقاسم، نظارت ملی یا امر به معروف و نهی از منکر، چاپ دفتر تبلیغات، ۱۴۲۱، ص۵۰.
  17. تحلیل اجتماعی از صله رحم، ص۱۸۶.
  18. خامنه ای، سید علی، رساله اجوبه الاستفتائات (ترجمه)، انتشارات بین‌المللی الهدی، چاپ پنجم، ۱۳۸۰، ص۳۲۹.
  19. رجوع کنید به فصل چهارم.