صحیح مسلم

سؤال

مسلم بن حجاج چه کسی بوده و چه جایگاهی در میان اهل سنت دارد؟

صحیح مسلم یکی از صحاح سته معروف اهل سنت و از مهم‌ترین منابع حدیثی آنان در زمینه عقاید، فقه، تفسیر قرآن، و تاریخ صدر اسلام می‌باشد. این کتاب توسط ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ ق) معروف به مسلم نیشابوری نگاشته شده است. نام اصلی این کتاب، «الجامع الصحیح» یا «الصحیح الجامع» است. یحیی بن شرف نووی (درگذشتهٔ ۶۷۱ق) یکی از بزرگان اهل سنّت در شرح صحیح مسلم گفته است علماء اهل سنّت اتفاق دارند که بعد از قرآن کریم، صحیح‌ترین کتب، یکی صحیح مسلم و دیگری صحیح بخاری است. صحیح مسلم مشتمل بر که ۷۲۷۵ حدیث است که با کنار گذاشتن روایات تکراری، ۴۰۰۰ حدیث وجود دارد.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: مسلم بن حجاج نیشابوری

مسلم بن حجاج نیشابوری از محدثان بزرگ اهل‌سنت، در سال ۲۰۶ قمری، در نیشابور متولد شد. مسلم یکی از ائمهٔ حدیث مشهور و معتبر اهل‌سنت است. او از اعاظم محدّثين و حفاظ عامّه مي‌باشد كه در حجاز و عراق و نيشابور و بلاد ديگر از محمد بن اسمعيل بخارى و احمد بن حنبل و ديگر مشايخ وقت استماع حديث نمود.

عالمان اهل‌سنت بر وثاقت و بلندی رتبهٔ مسلم بن حجاج در دانش حدیث تأکید کرده‌اند. از مقدمه‌ای که مسلم بر صحیح خود نگاشته، روشن می‌شود که در دورهٔ او کثرت اخبار ضعیف و خرافی حقایق دینی را بر بسیاری از مردم و حتی دانشمندان مشتبه کرده بود. مسلم به تقاضای یکی از برادران دینی خود، که نام او مشخص نیست، به تألیف کتاب صحیح مسلم همت گماشت.

جایگاه و اهمیت کتاب

صحیح مسلم یکی از صحاح سته معروف اهل سنت و از مهم‌ترین منابع حدیثی آنان در زمینه عقاید، فقه، تفسیر قرآن، و تاریخ صدر اسلام می‌باشد که توسط ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ ق) معروف به مسلم نیشابوری نگاشته شده است. نام اصلی این کتاب، «الجامع الصحیح» یا «الصحیح الجامع» است. نویسنده کتاب، شاگرد بخاری بوده و علاوه بر این، از اساتید بخاری نیز بهره برده است. پس از صحیح بخاری معتبرترین کتاب حدیث در نزد اهل تسنن، صحیح مسلم است. برخی آن را بر صحیح بخاری ترجیح می‌دهند.

کتاب «صحیح مسلم» اثر مشهور حدیثی از مسلم بن حجاج

صحیح مسلم دومین کتاب از جوامع حدیثی اهل سنت است که ادعا بر صحت همه روایات آن رفته است. این کتاب ۷۲۷۵ حدیث در موضوعات گوناگون اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تاریخ، سیره و… را دربردارد که مؤلف آن این روایات را از بین صدها هزار حدیث که در اختیار داشته با دقت تمام گزینش کرده است. برخی به احصای روایات غیر تکراری پرداخته، این روایات را به رقمی معادل ۳۰۱۸ حدیث برآورده کرده است. او در این کتاب حدود (۳۰۳۳) حدیث در طول پانزده سال جمع کرده است. به نظر برخی از علمای اهل سنت کتاب وی به همراه صحیح بخاری، صحیح‌ترین کتب در علم حدیثند. یحیی بن شرف نووی (درگذشتهٔ ۶۷۱ق) یکی از بزرگان اهل سنّت در شرح صحیح مسلم گفته است علماء اهل سنّت اتفاق دارند که بعد از قرآن کریم، صحیح‌ترین کتب، یکی صحیح مسلم و دیگری صحیح بخاری است. البته برخی از علمای اهل سنت حدیث‌های او را قبول ندارند.

از مقدمه‌ای که مسلم در کتاب صحیح آورده است، روشن می‌شود که او در عصری زندگی می‌کرد که کثرت اخبار ضعیف و خرافی حقایق را بر بسیاری از مردم و حتی دانشمندان مشتبه کرده بود. مسلم به تقاضای یکی از برادران دینی که نام او مشخص نیست، به تألیف کتاب خود همت گماشت.

تفاوت با صحیح بخاری

در بین علمای اهل سنت اختلاف پدید آمده که «آیا صحیح مسلم معتبرتر است، یا صحیح بخاری؟» عده فراوانی بر این نظر هستند که بعد از قرآن مجید کتابی دینی صحیح تر از کتاب صحیح مسلم نوشته نشده است. اما علی‌رغم این اختلاف، بسیاری از علمای اهل سنت در مورد صحت کامل همه احادیث هر دو کتاب اتفاق نظر دارند. اهمیت کتاب مسلم برای اهل سنت چنان زیاد است که می‌گویند، همه احادیث آن بدون استثناء، صحیح و مورد قبول است و حتی می‌گویند اگر کسی در مورد صحت آنها قسم یاد کند (مثلاً به خدا سوگند که اگر فلان حدیث مسلم صحیح باشد، برده‌ای را آزاد خواهم کرد)، باید به محتوای سوگند خود عمل کند، زیرابه نظر آنان همه احادیث مسلم صحیح است. در علت این همه اعتباری که برای آن قائلند نیز گفته شده که ابوزرعه رازی به هنگام عرضه کتاب مسلم توسط خود مسلم به وی، روایات ضعیف آن را علامت زده و توسط مسلم حذف شده است و بنابراین، هیچ حدیث ضعیف و نادرستی در آن یافت نمی‌شود! از طرفی، ضعف‌هایی در کتاب بخاری وجود دارد که این کتاب فاقد آن نقاط ضعف بوده و از حسن ترتیب ویژه ای در تنظیم و نقل احادیث برخوردار است که سایر کتابهای حدیثی از چنین ترتیبی بی بهره اند.

بین اهل علم و حدیث مشهور است که این کتاب، بعد از صحیح البخاری، بهترین کتابی است که در خصوص احادیث صحیح نوشته شده است. در این کتاب، احادیث مرفوعی که به صورت تعلیق روایت شده‌اند، نسبت به صحیح البخاری بسیار کم‌تر است و تعداد آنها از چهارده حدیث تجاوز نمی‌کند. همچنین مسلم برخلاف بخاری، به نقل اقوال صحابیان (موقوفات) و اقوال تابعیان (مقطوعات)، نپرداخته است. آنچه که پیش از این، در مورد رجال صحیح البخاری گفته شد که اتّفاق بر نامگذاری کتاب بخاری به «صحیح» به منزله اتّفاق امّت بر عدالت جمیع راویانی است که نامشان در اسناد احادیث مسند آن کتاب، ذکر شده، در مورد صحیح مسلم نیز گفته شده است. از این رو، یکی از راه‌های اثبات عدالت راوی را آن دانسته‌اند که نامش در اسناد احادیث این کتاب (و یا صحیح البخاری، چنان‌که پیشتر گفته شد) ذکر شده باشد. مسلم، برخلاف بخاری، برای نقل احادیث مُعَنعَن و متّصل دانستن آنها، معاصر بودن راوی را با کسی که از وی روایت نقل کرده (مروی عنه)، کافی دانسته است و مانند بخاری، ثبوت ملاقات آن دو را لازم ندانسته است. با وجود این که کتاب، بعد از صحیح البخاری، بهترین کتاب در نقل خصوص احادیث صحیح به‌شمار آمده است، برخی از احادیث این کتاب نیز مانند صحیح البخاری، مورد انتقاد دار قُطنی و برخی دیگر از حدیث پژوهان قرار گرفته و معلول دانسته شده‌اند.

بعضی صحیح مسلم را به جهت پاره ای امتیازات بر صحیح بخاری ترجیح داده‌اند. شیخ ابو عمرو بن صلاح (درگذشتهٔ ۶۴۳ق) از عالمان اهل سنت می‌گوید: تمام احادیثی که امام مسلم در کتابش حکم به صحیح بودن آن کرده است، صد در صد صحیح می‌باشد و ذاتاً علم نظری به صحیح بودنش برای انسان‌ها حاصل می‌شود.

ویژگی‌ها

به عقیده برخی از بزرگان جامعه اهل سنت، صحیح مسلم در نوع خود از جهت تدوین حدیث و تنظیم ابواب کم‌نظیر است؛ زیرا نویسنده آن کوشیده است تا در این دائرة المعارف حدیثی بهترین اسلوب را به کار گیرد. فاضل نووی در مقدمه شرح خود از مسلم نقل می‌کند: «من صحیح خود را از میان سیصد هزار حدیث جمع‌آوری و انتخاب کرده‌ام و اگر اهل حدیث دویست سال حدیث بنویسند باز هم مدرک و مرجع آنان کتاب من خواهد بود.» مسلم دوازده هزار حدیث را از آن مجموع معتبر دانسته است. کشف الظنون می‌گوید: «اگر مکررات صحیح مسلم را کنار گذاریم مجموع احادیث آن ۴۰۰۰ حدیث است. علامه نووی در التقریب نیز همین را گفته است. صحیح مسلم در ۸ جزء و مشتمل بر ۵۰ کتاب و ۱۲۰۵ باب است. صحیح مسلم با کتاب الایمان شروع شده و به کتاب الاقضیه خاتمه می‌یابد.

صحیح مسلم دومین دائرة المعارف حدیثی جامعه اهل سنت است و از نظر اعتبار، در ردیف صحیح بخاری به‌شمار می‌آید. اگر چه بعضی مانند حافظ ابو علی نیشابوری صحیح مسلم را بر صحیح بخاری ترجیح داده‌اند. علامه نووی در مقدمهٔ شرح صحیح مسلم بن حجاج نیشابوری می‌گوید: علما بر این مطلب اتفاق دارند که پس از قرآن کتابی صحیحتر از صحیح بخاری و صحیح مسلم نیست. و این نظری است که امت اسلامی آن را پذیرفته است.

نقدهایی به صحیح مسلم

حافظان حدیث بر صحیح مسلم انتقادهایی چند داشته‌اند که از آن جمله است:

1. گروهی از راویان آن ضعیف است و از نظر علم حدیث و درایه، روایات آنها مردود می‌باشد.
2. نقل حدیث از ابو هریره که در زمان خودش معروف به دروغ‌گویی بوده است و نیز نقل حدیث از ابوموسی اشعری، عمرو بن عاص، عبدالله بن زبیر و عمران بن حیطان، که اینان از منحرفان و دشمنان مغرض امام علی(ع) بوده و به دلیل غرض‌ورزی و اعمال دشمنی، از جعل حدیث و تحریف آن باکی نداشته‌اند.
3. ظاهر نام کتاب صحیح مسلم می‌رساند که تمامی احادیث صحیح را جمع‌آوری کرده است، در حالی که چنین نیست و احادیث صحیح دیگری نیز وجود دارد که جای آن در صحیح مسلم خالی است.
4. صحیح مسلم همانند صحیح بخاری در بردارنده احادیثی است که مخالف ادله قطعی عقلی و شرعی است؛ هم در زمینه اصول دین و هم در زمینه احکام شرعی. و شگفت این که چنین احادیثی از جانب مؤلفین آن صحیح تلقی شده است.