سیره معصومان در ماه رمضان

سؤال

سیرهٔ حضرات معصومین(ع) در ماه رمضان چگونه بود و چه اعمال و آدابی را انجام می‌دادند؟

...

رابطهٔ خود و خدا (بعد فردی)

قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد فردی و در رابطهٔ آنان با خدا رقم می‌خورده است؛ از جمله این سِیر به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

دگرگونی حال

سید ابن طاووس ‏(درگذشتهٔ ۶۶۴ق) نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهرهٔ پیامبر اکرم(ص) عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت. تغییر حالت رسول الله(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان شدت بیشتری می‌گرفت، به‌گونه‌ای که تمام شب‌ها را به شب زنده‌داری و عبادت سپری می‌کرد. دربارهٔ امام سجاد(ع) هم نقل شده که در ماه رمضان کاملاً غرق در دعا، تسبیح، استغفار و ذکر تکبیر می‌شد.

نمازهای مستحبی

گرچه به‌جا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یکی از مسائل عادی و روزمره معصومان(ع) بوده، در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‌گرفته است؛ تا آنجا که نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر خوانده می‌شد.

تلاوت قرآن

ماه رمضان بهار قرآن خوانده شده است. تلاوت قرآن در این ماه جزو برنامه‌های اصلی پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) بوده است. آنان عنایت‌ خاصی نسبت‌ به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان داشته‌اند و توجه اصحاب خود را نسبت‌ به این عمل جلب می‌کردند. در مورد امام سجاد(ع) نقل شده که چهل بار قرآن را در ماه رمضان ختم می‌کرد.

نیایش

در ماه مبارک رمضان دعاهای مخصوصی از آن معصومان(ع) رسیده است که آنان در موقعیت‌های مختلف در این ماه قرائت می‌کرد‌ه‌اند:

• دعا در وقت دیدن هلال ماه رمضان؛
• دعای پیامبر اکرم(ص) در وقت واردشدن به ماه رمضان؛
• دعای پیغمبر اکرم(ص) در شب اول ماه رمضان؛
• دعای ابو حمزه ثمالی در هر شب ماه رمضان؛
• دعای سحر؛
• دعای اول صحیفهٔ سجادیه؛
• دعای وقت افطار؛
• دعای امام سجاد(ع) در شب‌های نوزدهم و بیست و یکم ماه رمضان؛
• دعاهای پیامبر اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در ماه مبارک رمضان؛
• دعاهای پیامبر اکرم(ص) و امام سجاد(ص) در شب بیست و هفتم ماه رمضان؛
• دعای پیامبر اکرم(ص) در شب آخر ماه رمضان؛
• دعا به هنگام وداع با ماه رمضان.

احیای شب قدر

معصومان(ع) در شب‌های قدر شب زنده‌دار بودند. آنان نه تنها خود به احیاء آن شب می‌پرداختند، بلکه خانواده و فرزندان خود را به انجام آن وامی‌داشتند. روایت‌ شده که رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه رمضان خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و آب به‌صورت آنان می‌پاشید. حضرت فاطمه(س) نیز نمی‌گذاشت کسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود و آنان را با کمی غذا و ایجاد آمادگی از روز، آماده می‌ساخت. آن حضرت(س) می‌فرمود محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند. سالی امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را بردارند و به مسجد پیامبر(ص) ببرند تا از برکات احیای شب قدر محروم نشوند.

آداب افطار

چگونه افطار کردن، و با چه افطار کردن از جمله مسائل قابل توجه سیره است. از پیامبر(ص) و ائمه هدی(ع) ادعیه خاصی در وقت افطار نقل شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید که پیامبر اکرم در وقت افطار این دعا را می‌فرمود: «اللهم لک صمنا و علی رزقک افطرنا فتقبله منا، ذهب الظلما و ابتلت العروق و بقی الاجر» بار خدایا برای تو روزه گرفتیم، و بر روزی تو افطار نمودیم، پس آن را از ما بپذیر. حضرت امیر المؤمنین(ع) در وقت افطار می‌فرمود: «اللهم لک صمنا و علی رزقک افطرنا فتقبله منا انک انت و السیمع العلیم‏» خدایا برای تو روزه داشتیم، و بر روزی تو افطار کردیم. پس آن را از ما قبول نما، همانا که تو شنوا و دانایی. و اما اینکه با چه چیزی افطار می‌نمودند، مواردی نقل شده است، از امام باقر(ع) نقل شده است که پیامبر اکرم با آب و خرما، یا آب و رطب افطار می‌نمودند (رطب غیر از خرما است). و اگر آن حضرت شیرینی و حلوا نمی‌یافت‌ با آن افطار و گاهی با شکر که از نی گرفته می‌شد، افطار می‌کرد. و امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر، اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‌نمود، و اگر آن را نمی‌یافت‌با آب ولرم افطار می‌کرد، و می‌فرمود: آن باعث پاکیزگی کبد و معده است، و دهان را خوشبو می‌سازد، و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‌نماید. بنابر این از مجموعه روایات استفاده می‌شود که آن حضرت، در صورت امکان، با یک ماده شیرینی مثل حلوا، خرما، و در صورت نبود آنها با آب نیمه گرم و ولرم فطار می‌نمود. ابن طاووس از امام باقر(ع) نقل می‌کند که حضرت علی(ع) دوست داشت که با شیر افطار کند.

غسل

پیامبر اکرم(ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان هر شب غسل می‌کرد. حضرت امام باقر(ع) شبهای نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می‌کرد، و امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل می‌نمود، یک بار در اول شب، بار دوم در آخر شب.

اعتکاف

یکی از مستحبات بسیار مهم و سازنده اعتکاف است. که تفصیل و شرائط آن در کتب فقهی آمده است و از عهده این نوشته خارج می‌باشد، امام صادق(ع) فرمود: یکبار رسول خدا(ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دهه دوم، و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتکاف نمود. و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتکاف می‌نشست.

وداع با ماه رمضان

برخاستن از سفره ضیافت الله برای عارفان دلداده حق سخت و ناگوار است؛ لذا همان‌طور که جدایی عاشق از معشوق، به سختی هر چه تمام‌تر صورت می‌گیرد، پیامبر اکرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را چنین بیان می‌کند: جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند که در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم. هنگامی که چشم او بر من افتاد فرمود: ای جابر این جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو: «اللهم لا تجعله آخر العهد من صیامنا ایاه، فان جعلته فاجعلنی مرحوما، و لا تجعلنی محروما» یعنی خدایا، این رمضان را آخرین روزه ما قرار مده، و چنانچه قرار دادی پس ما را مورد رحمت‌خود قرار بده و ما را محروم ساز، و هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو (احدی الحسنیین) نائل می‌شود، یا آنکه عمر پیدا می‌کند و ماه رمضان بعدی را درک می‌نماید، یا آنکه مورد بخشش و رحمت‌خدا قرار می‌گیرد.

شب عید

فطر از مجموعه روایات استنباط می‌شود که این شب از جایگاه بس والایی برخوردار است، و معصومین(ع) آن را به احیاء و شب زنده‌داری می‌گذراندند. حضرت علی بن الحسین امام زین العابدین(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می‌گذارند تا آنگاه که صبح شود.

نماز عید فطر

رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب خارج می‌شد و هنگامه خروج به اطراف آسمان می‌نگریست و می‌فرمود که در آن روز بر جا نماز و حصیر نماز مخوان، یعنی روی خاک بنشین و بر آن نماز بخوان. فقهاء عظام مستحباتی را برای این روز ذکر نموده‌اند که از جمله آنها، نماز را در صحرا بپا داشتن، خارج شدن امام با پای برهنه و پیاده، و توأم با وقار و ذکر خدا، و سجده بر زمین و… روز عید فطر روز اجر و گرفتن نتیجه امتحان است. قهرا در هر امتحانی نتایج‌یکسان نیست. شیخ صدوق (ره) نقل می‌نماید: امام حسن مجتبی(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید که به بازی و خنده مشغولند، حضرت رو به یاران خود کرد و فرمود: «خدای عز و جل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به واسطه اطاعت‌خویش بسوی رضوان الهی پیشی می‌گیرند، پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند، و گروهی عقب ماندند و محروم شدند، پس عجب دارم از کسی که خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهی ورزان از آن بی‌فیض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آینه نیکوکار به عمل نیک خویش و بدکار به عمل بد خود مشغول خواهد شد».

رابطه خود و مردم (بعد اجتماعی)

ایجاد آمادگی برای ماه رمضان

در آستانه ماه مبارک، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه مبارک رمضان را به مرمدم گوشزد نموده و آنان را به استفاده از این ضیافت الهی فرا می‌خواندند که در این زمینه خطبه‌های بسیار جالب از پیامبر اکرم(ص) و امیر المؤمنین(ع) و روایات تکان دهنده‌ای صادر شده است، که برای نمونه به ذکر دو روایت‌بسنده می‌کنیم: امام صادق(ع) در آستانه ماه مبارک رمضان اینگونه به فرزندان خویش سفارش می‌فرمود: «نهایت کوشش خودتان را بنمایید که در این ماه روزی‌ها تقسیم می‌شوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته می‌شود و در آن شبی است که عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.» ابو صلت می‌گوید: بر حضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «ای ابا صلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت، و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن کوتاهی مورز و سابق خود را جبران کن،... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه کن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی».

سفارش به تلاوت قرآن

اهل بیت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آنکه خود موفق به تلاوت قرآن بودند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‌نمودند، و گاه نسبت‌به تلاوت بعضی سوره‌ها در بعضی از شبها عنایت‌خاصی از خود نشان داده‌اند، توجه عزیزان را به چند روایت که دو نکته ذکر شده را دربردارد جلب می‌نماییم. وهب از امام صادق(ع) می‌پرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا. امام باقر(ع) فرمود: «لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان‏» (۲۳) هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. از بین سوره‌های قرآن به تلاوت این سوره‌ها سفارش شده است.

• سوره عنکبوت و روم: تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «من قرا سوره العنکبوت و الروم فی لیله ثلاث و عشرین فهو و الله یا ابا محمد من اهل الجنه‏» سوگند به خدا کسی که سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معنای اقتضاء است که با وجود شرائطش چنین نتیجه‌ای را بدنبال خواهد داشت.
• سورهٔ قدر در وقت‌ سحر و افطار: از امام زین العابدین(ع) روایت‌ شده است: «من قرا انا انزلناه فی لیله القدر عند فطوره و عند سحوره کان فیما بینهما کالمتشحط بدمه فی سبیل الله‏» کسی که سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسی است که در این فاصله در راه خدا بخون خود غلتیده باشد. همین مضمون نیز از حضرت امام صادق(ع) روایت‌شده است. نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کسی که در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بیست و سوم عجایبی را درک خواهد کرد. و در روایتی دیگر از آن حضرت اثر آن را در رسیدن انسان به سرحد نهایت‌یقین در امور اختصاصی اهل بیت(ع) قرار داده است که به واسطه دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‌رسد.
• سوره دخان: شیخ صدوق روایت کرده است که مردی خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایی کنم؟ حضرت فرمود: «وقتی که ماه رمضان آمد هر شب یکبار سوره دخان را بخوان، وقتی که شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه که می‌خواهی خواهی رسید».

کمک به مستمندان

یکی از علل و حکمتهای روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد، و هر کسی به فراخور حال ووسع خود نسبت‌به آنان کمک نماید. ابن‌عباس می‌گوید: وقتی که ماه رمضان فرا می‌رسید هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا مراجعه می‌کرد حاجتش برآورده می‌شد. راجع به حضرت زین العابدین(ع) نقل است که هر روز ماه رمضان را صدقه می‌داد.

افطاری دادن

این عمل در سیره معصومین(ع) به‌نحو کاملی مشاهده می‌شود. و از امام صادق(ع) روایت است که هنگامی که حضرت امام زین العابدین(ع) روزه می‌گرفت دستور می‌داد گوسفندی را سر می‌بریدند، و آن را تکه‌تکه ساخته و در دیگ می‌ریختند، آن حضرت در وقت غروب به دیگها سر می‌زد و در حالی روزه داشت‌بوی آبگوشت را استشمام می‌نمود، آنگاه می‌فرمود: کاسه‌ها را بیاورید این کاسه را برای فلان کس و دیگری را برای فلان بکشید، و همین‌طور کاسه‌ها را پر می‌کردند تا آبگوشت‌به اتمام می‌رسید، آنگاه خود با نان و خرما افطار می‌کرد.

توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطای آنان

از امام صادق(ع) روایت است که امام زین العابدین(ع) در ماه مبارک رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتکاران خود داشت، و هرگاه یکی از آنها مرتکب خطایی می‌شد او را مورد عقوبت قرار نمی‌داد، و تنها گناه او را یادداشت می‌نمود، تا آنکه که شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید، همه آنان را گرد خود جمع می‌نمود، و کاغذهای خطایای آنان را بیرون می‌آورد و بر تک تک آنان می‌خواند و آنان به گناه خود اعتراف و اقرار می‌نمودند، پس از آن در میان ایشان برمی‌خاست و می‌فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده است همانگونه که تو گناهانمان را شمردی، و در کتاب، تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه که اعمال ما در نزد تو حاضر بود (و تو بر آن ناظر بودی)، پس از ما درگذر همانگونه که تو امید عفو و گذشت داری، از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی… ای علی بن الحسین، کوچکی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری که به هیچ‌کس ظلم روا نمی‌دارد یادآور و از گناه ما درگذر،...» و حضرت در حالی که گریه و زاری می‌کرد مرتب این کلمات را می‌فرمود و آنان هم با وی هم آواز می‌شدند و می‌فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادی که از کسانی که به ما ظلمی روا داشتند درگذریم، ما بخود ظلم کردیم، پس از ما درگذر، که تو نسبت‌به آن سزاوارتری. تو به ما فرمودی که هیچ درخواست کننده‌ای را از در خانه‌هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست‌بلند کرده‌ایم، و از تو طلب می‌نماییم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز… آنگاه رو به آنان می‌نمود و می‌فرمود: من از خطایای شما گذشتم، آیا شما نیز از من می‌گذرید؟ و آنان در پاسخ می‌گفتند: از تو گذشتیم ای آقای ما، و تو به ما هیچ بدی روا نداشتی، پس آن حضرت می‌فرمود بگوئید: بار خدایا: از علی بن الحسین درگذر، همانگونه که او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد آن همانطوری که او ما را از بندگی رهانید، و آنان آمین گفتند، و حضرت فرمود: بروید که از شما گذشتم، و همگی شما را آزاد کردم، و همگی آنان را آزاد می‌فرمود.

آزادی اسیران

بنابر نقل برخی از روایات حضرت رسول اکرم(ص) در ماه رمضان تمامی اسیران را آزاد می‌ساخت. البته این مربوط به حفظ مصالح عمومی اسلام و مسلمین است و تشخیص آن به دست‌حاکم شرعی و ولی امر مسلمین است.