مدفن حضرت زینب(س)

سؤال

با توجه به منابع و بررسی آنها آيا حضرت زينب كبری(س) در شام مدفون است؟

مدفن حضرت زینب(س) به دلیل اشتراک نام او با برخی دیگر از زنان اهل‌بیت(س) مورد اختلاف است. اقول چندگانه ای برای مدفن حضرن زینب وجود دارد. اینکه مدفن او در شام باشد از اقول دیگر قابل اتکاتر است.

علت اختلاف در مدفن

علت اصلی اختلاف در محل مزار حضرت زینب كبری(س) اشتراك نام آن بانو با بانوان دیگری است كه آنها نیز زینب نام دارند و در كنیه و بعضاً نسب با آن حضرت مشتركند. اینك آنها را بررسی می‌كنیم: می‌دانیم كه فرزندان امیرالمؤمنین علی(ع) همه از یك مادر نبوده‌اند هرچند نام برخی از آنها یكی بوده است. از جمله امیرالمؤمنین ـ علیه‌السّلام ـ سه فرزند داشتند به نام زینب، نخستین آنها فرزند حضرت فاطمه(س) و زینب كبری(س) خوانده می‌شد. هرچند زینب كبری(س) ملقب به ام‌كلثوم بود، امّا شهرت او به همان زینب كبری بوده نه ام‌كلثوم. حضرت زینب كبری(س) با پسرعمویش عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب، ازدواج كرد و از این پیوند صاحب چند فرزند شد كه عبارتند از: علی، عون‌اكبر، عباس، محمد، أم‌كلثوم. زینب دیگر نیز كه زینب وسطی نامیده می‌شد، ملقب به ام‌كلثوم بوده و در زمان حیات امیرالمؤمنین(ع) از دنیا رفته اند.

زینب صغری نیز فرزند سوم امیرالمؤمنین(س) بود، كه از مادری ام‌ولد به دنیا آمد و با پسر عمویش محمد بن عقیل ازدواج كرد. او سه فرزند به دنیا آورد به نام‌های قاسم، عبدالله و عبدالرحمن. زینب صغری كه او هم ام‌كلثوم نامیده می‌شد، در مدینه وفات یافت.

زینب دیگری هم در مدینه رحلت كرد همان‌جا مدفون شد و او زینب دختر رسول‌خدا(ص) بود. ایشان فرزند خدیجهٔ کبری بود و در زمان حیات رسول خدا(ص) در سال هشتم هجرت در مدینه چشم از جهان فروبست.

زینب بنت یحیی المتوج بن الحسن الانور بن زید الأبلج بن الحسن السبط بن علی بن ابی‌طالب(ع)، نیز بانوی دیگری است كه با زینبات نامبرده خلط شده است. از منابع تاریخی ظاهراً فقط صاحب تحفه الاحباب از ایشان یاد می‌كند و می‌گوید: «من در سال ۱۳۴۰ ق در سفری كه به مصر داشتم،‌ مزار او رادر آن سامان زیارت كردم. «پس از مؤلف تحفه الاحباب، ناسخ التواریخ نیز آن را به نقل از همین كتاب، تكرار می‌كند.

نظریات سه‌گانه درباره محل دفن

نسبت به محل مزار بانو زینب كبری ـ سلام‌الله علیها ـ مجموعاً سه نظریه وجود دارد كه یك به یك آنها را بررسی می‌كنیم.

۱: بقیع در مدینه در كنار مزار عبدالله بن جعفر؛

۲: در راویه محلی نرسیده به دمشق در شام در كنار مزار عبدالله بن جعفر؛

۳: در مصر.

كسانی كه قائل به نظریه نخست هستند، مانند صاحب اعیان الشیعه دلیل خود را عدم الدلیل ذكر می‌كنند و می‌فرمایند: «ما دلیلی نداریم كه حضرت زینب كبری(س) بعد از این‌كه از شام به مدینه بازگشتند دوباره از مدینه خارج شده باشند بنابراین لازم می‌آید كه ایشان در مدینه دفن شده باشند».

این سخن صحیح نیست؛ زیرا در روایتی از مصعب بن عبدالله نقل شده است كه وقتی عبدالله بن زبیر به بهانه خونخواهی حسین در مكه قیام كرد و یزید را از خلافت خلع نمود و مردم را علیه وی برمی‌انگیخت، این خبر به اهل مدینه رسید و در آنجا هم حضرت زینب كبری ـ سلام‌الله علیها ـ خطبه‌ای خواندند و مردم را به قیام علیه یزید تحریض كردند. خبر این سخنرانی به عمرو بن سعید، گماشته ی یزید، رسید؛ و او نامه‌ای به یزید نوشت و او را از این مسأله مطلع كرد. یزید در پاسخ‌نامه دستور داد كه حضرت زینب ـ سلام‌الله علیها ـ را از مدینه اخراج كنند تا از آنجا به هر سرزمین دیگری كه می‌خواهد برود و آنجا سكنی گزیند. حضرت زینب ـ سلام‌الله علیها ـ در برابر این دستور مقاومت می‌كنند؛ امّا با مشورت و اصرار بانوان بنی‌هاشم به ویژه زینب بنت عقیل، تصمیم می‌گیرند كه از مدینه به سرزمینی امن هجرت كنند و با شماری از بانوان بنی‌هاشم از آنجا بار سفر را می‌بندند. روایات دیگری نیز با همین مضمون وجود دارد كه می‌تواند بر این امر صحه بگذارد.

بنابر آنچه گفتیم معلوم شد كه حضرت زینب كبری(س) از مدینه خارج شدند امّا این‌كه آیا به شام سفر كردند یا مصر، در سخنان بعدی خواهیم گفت.

عده‌ای دیگر همچون مرحوم شیخ بهایی و پیروان ایشان معتقدند كه حضرت زینب كبری(س) در راویه در كنار مزار عبدالله بن جعفر در شام مدفونند. اینان علت هجرت بانو به شام را چنین بیان می‌كنند كه در آن هنگام قحطی و گرسنگی سختی بر مدینه چنگ انداخت و در كنار آن امراضی چون وبا و طاعون جان بسیاری از مردم را گرفت. عبدالله بن جعفر همسر حضرت زینب نیز شخص ثروتمندی بود، حتی باغ‌ها، مزارع و روستاهایی در شام داشت. امّا ثروت‌ كلان او با سخاوتش در آمیخته بود و برای نجات مردم از گرسنگی تمامی دارایی خود در مدینه را از دست داد لذا پس از مدتی وقتی خود دچار فقر و تهیدستی شد، برای نجات خویش و حضرت زینب كبری(س) آهنگ سفر كرد و با حضرت به شام آمد تا اموال خود را در آن سامان مورد استفاده قرار دهد؛ امّا متأسفانه پس از مدتی زندگی در دمشق در محلی به نام راویه بانو زینب كبری رحلت كردند و همانجا به خاك سپرده شدند و مزار ایشان در كنار مزار عبدالله كه او نیز در همانجا مدفون شد، قرار دارد.

نقد نظریه دوم

این نظریه هم با توجه به دلایلی چند چندان قوی به نظر نمی رسد:

۱. براساس نظر مشهور و تاریخ‌نگاران معتبر، مزار عبدالله بن جعفر در حجاز است و در منابعی همچون عمده الطالب، الاستیعاب، اسدالغابه، الاصابه و... آمده است كه عبدالله در مدینه وفات كرد و در بقیع دفن شد.

۲. این‌كه حضرت زینب(س) به دلیل قحطی و گرسنگی و فرار از وبا و... همراه عبدالله به شام آمده باشد، ریشه تاریخی ندارد، بلكه صرفاً یك حدس و استنباط از سوی برخی تاریخ‌نویسان است؛ زیرا همین كه دیده‌اند مزار موجود در راویه در خارج از دمشق مربوط به زینب است، ذهنشان از زینب به فرد اكمل آن یعنی زینب كبری ـ سلام‌الله علیها ـ متبادر شده است، و خواسته‌اند برای علت حضور حضرت زینب كبری(س) در آنجا دلیلی از پیش خود مطرح سازند و وجهی بتراشند.

۳. هیچ مورخی نگفته است، عبدالله بن جعفر در خارج از شام (راویه) باغ و مزارع و روستا و... داشته است، تا این‌كه بخواهد به آن دیار هجرت كند و به كار آن بپردازد.

۴. به فرض آن‌كه عبدالله در شام باغ و بستانی داشته باشد، چه انگیزه ای وجود دارد كه ایشان همسرش حضرت زینب كبری(س) را هم به آنجا بیاورد. زینبی كه پیش از آن در لباس اسارت به شام آمده بود و به صورتی نامناسب همراه برادرزاده‌اش امام زین‌العابدین(ع) به دربار یزید خوانده شده بود. آیا اصلاً‌ می‌توان تصور كرد كه زینب(س) با آن همه مصیبتی كه در شام دید، باز هم به آنجا رغبتی داشته باشد. اگر دلیل آمدن به شام گرسنگی و قحطی بود می‌توانست از راهی‌ ساده‌تر این مشكل را حل كند. و علاوه بر این چرا فقط حضرت زینب كبری(س) را به شام آورد و بقیه اهل و عیالش را با آن گرسنگی‌ها و قحطی‌ها در حجاز رها كرد.

بنابراین با توجّه به ادله‌ای كه بیان كردیم، دلیل حضور حضرت زینب كبری(س) در شام را نمی‌توان به نحوی كه گفته‌اند بپذیریم، بلكه می‌توانیم آن را به گونه‌ای دیگر اثبات كنیم. اگر به خاطر داشته باشید پیش از این گفتیم كه حضرت زینب كبری(س) به دستور یزید از مدینه تبعید شدند. معنای این سخن آن است كه باید دلیل حضور حضرت زینب كبری(س) در شام را اقامت اجباری به دستور یزید دانست، نه هجرت ناشی از قحطی و همراهی با همسرش عبدالله بن جعفر و... چنان‌كه پیش از این آنها را پاسخ گفتیم. بنابراین می‌توان نظریه ی دوم را فی‌الجمله به تقریری كه بیان شد پذیرفت.

امّا نظریه سوم، كه قول ضعیفی است و تنها در كتاب اخبار الزینبات روایاتی دال بر هجرت حضرت زینب كبری(س) به مصر وجود دارد كه اكثراً مرفوعه و ضعیف است، و احتمالاً در اخباری هم كه در این كتاب ذكر شده میان زینب بنت یحیی، و زینب بنت علی(ع) خلط شده است.

مطالعه بیشتر

• اخبار الزینبات، نويسنده: یحیی بن حسن، ترجمه سید جواد نجفی.

• اعیان الشیعه، جلد ۷،نويسنده: سید محسن امین.