وجوب اطاعت از امامان در آیه اولی الامر

سؤال

قرآن ما را به پیروی از خدا و رسولش و اولو الامر امر فرموده‌ است؛ چرا حرفی از آل پیامبر(ص) و علی(ع) به میان نیامده است؟

در آیه اولو الامر اطاعت و پیروی از خداوند، پیامبرش و اولو الامر بر مسلمانان واجب شده است، به اعتقاد شیعیان، مراد و منظور این آیه از اولو الامر، امامان دوازده‌گانه می‌باشند که دارای مقام عصمت هستند. هرچند در قرآن به‌طور مستقیم نام امامان ذکر نشده است اما پیامبر در تفسیر آیه اولو الامر در حدیث جابر، اولو الامر را امامان و جانشینانش از نسل خویش معرفی و نام ایشان را ذکر می‌کند، همانطوری که در قرآن وجوب نماز آمده است اما کیفیت نماز و امثال آن را پیامبر برای مردم تشریح کرده است.

نیاز جامعه به رهبر

از اول خلقت تا امروز تمامی اجتماعات و جوامع بشری بدون رهبر و زمام دار نبوده چرا که این تقاضای فطری انسان‌ها بوده که احساس نیاز بر وجود یک سرپرست اعم از عادل یا ستمگر را داشته و طبق همین نیاز فطری انسان، دین اسلام نیز برای این نیاز تدابیری انجام داده که از آن جمله آیه ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ.﴾ می‌باشد که خداوند اطاعت از سه دسته را بر مؤمنان واجب کرده. ۱. خداوند ۲. پیامبر خدا ۳. اولوالامر.

منظور از اولو الامر

در مورد اولوالامر نظرات مختلفی هست از آن جمله این که: بعضی‌ها معتقدند که اولی الامر پادشاهان و امرا هستند در صورتی که خداوند پیامبر اسلام را با هزاران احکام آسمانی فرستاد و ایشان نیز پایه حکومت خود را بر اصل توحید و عدالت بنا نهاد و پس از کوشش‌های فراوان و آن همه فداکاری‌های مسلمانان برای مبارزه با ظلم و فساد و اجرای دستورات خداوند برای برپایی عدل، آیا خداوند به مردم امر می‌کند که همه باید از حکام ظالم اطاعت کنید؟ مسلماً که این چنین نمی‌باشد چرا که خداوند پیامبرش را برای اقامه قسط و برپایی عدل و داد فرستاده و هرگز شخص ظالم نمی‌تواند جانشین ایشان باشد پس همان‌طور که اطاعت از خداوند و رسولش مطلقاً واجب شمرده شده است، اطاعت از اولی الامر که در ردیف آنها قرار گرفته نیز به صورت مطلق واجب است بنابراین به ناچار باید اولی الامر معصوم باشد. چون اطاعت بی قید و شرط جز از معصوم ممکن نیست، زیرا نمی‌توان به صورت بی قید و شرط از شخصی که خطا می‌کند اطاعت و پیروی کرد.

در نتیجه اولی الامر باید معصوم باشد و از جانب خداوند انتخاب شده باشد؛ و برای مشخص شدن این شخص باید از روایات و احادیث استفاده کرد تا مشخص شود که آیا چنین شخصی از جانب خداوند متعال برگزیده شده یا خیر؟ در حالی که خداوند در قرآن اطاعت از اولی الامر را بر ما واجب کرده، آیا این کار بدون شناخت او ممکن است یا خیر؟ رسول خدا(ص) در این مورد می‌فرماید: «هر کس بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته».

حضور امامان

کیفیت استدلال به این حدیث آن است که چنین حکم قطعی مستلزم آن است که زمان هیچگاه خالی از امام نباشد؛ و همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: «هیچ وقت بر زمین نگذشته مگر آنکه حجتی از جانب پروردگار در آن وجود داشته تا حلال و حرام را معرفی کند و مردم را به سوی راه خدا دعوت نماید».

و همچنین ابی حمزه می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم آیا ممکن است زمین بدون امام باقی بماند؟ ایشان فرمودند: اگر زمین بدون امام شود نابود شده و اهلش را فرو خواهد برد». برای شناخت این فرد که در قرآن از ایشان به اولی الامر تعبیر شده می‌توان از حدیث ثقلین استفاده کرد که این روایت هم درمنابع دست اول و معتبر شیعه آمده و هم در کتب مهم اهل سنت که همان صحاح سته باشد، آمده است. طبق این حدیث پیامبر اکرم (ص) در اواخر عمر شریف خویش فرمودند: «انی قد ترکت فیکم الثقلین، کتاب الله و اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یرد علی الحوض؛ من در میان شما دو چیز به یادگار می‌گذارم، دو چیز بزرگ و گرانبها، کتاب خدا و اهل بیت من، و آن دو از هم جدا نمی‌شوند تا کنار حوض کوثر هر دو با هم بر من وارد شوند».

عصمت امامان

معنای حدیث این است که قرآن مصون از خطا و اشتباه است بدین جهت کسی که در سایه آن حرکت کند مصون از خطاست پس لابد اهل بیت هم باید معصوم از خطا و اشتباه باشند، تا این‌که تمسک جویان به او هم مصون از خطا باشند و الا معنی ندارد که اهل بیت معصوم نباشند، اما کسی که از آنها پیروی می‌کند مصون از خطا باشد پس طبق این روایت، اهل بیت معصوم هستند و همان‌طور که قبلاً گفتیم اولوالامر باید یک فرد معصوم و منتخب از ناحیه خدا باشد؛ و هم چنین بنا بر فرموده پیامبر اکرم(ص) چنانچه قرآن تا قیامت در میان مردم باقی بماند بنابراین اهل بیت پیامبر که عطف بر آن است و هر دو در قیامت در کنار حوض کوثر بر پیامبر وارد خواهند شد باید آنان نیز تا قیامت در کنار مردم باقی بمانند یعنی هیچ زمانی خالی از امام و رهبر حقیقی نخواهد بود و به همین خاطر پیامبر اکرم(ص) در مورد اهل بیتش می‌فرمایند: «مثل اهل بیتی مثل سفینه نوح، من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق». مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است هر کس در آن سوار شد نجات یافت و هر کس تخلف نمود غرق گشت.

بنابراین، از این احادیث نتیجه گرفته می‌شود که هیچ زمانی خالی از امام نخواهد بود و حال این امامان که همان اهل بیت پیامبر اکرم(ص) می‌باشند و در تفسیر آیه اولی الامر و آیات دیگر با تعبیر اهل بیت آمده و اطاعت و پیروی از آنان همانند اطاعت و پیروی از خداوند و پیامبر اکرم(ص) می‌باشد چه کسانی هستند. در این مورد احادیث بر دو دسته هستند:

معرفی امامان در روایات

۱. دسته نخست روایاتی که تعداد امامان(ع) را به‌طور کلی، بیان می‌کند:

«یکون لهذه الامه اثنا عشر خلیفه؛ برای این امت، دوازده امام و پیشوا خواهد بود». این روایت را هم امام «احمد بن حنبل» در مسند خویش از ۳۴ طریق روایت کرده و هم «مسلم» از علمای مورد قبول اهل سنت در «صحیح» خود آورده.

۲. دسته دوم روایاتی که به‌طور روشن و گویا، به بیان مشخصات امامان دوازده‌گانه(ع) پرداخته و آنان را با نام و نشان معرفی کرده است:

مراد از اولوالامر در قرآن

«از جابر بن عبدالله انصاری حدیثی می‌باشد که می‌گوید: زمانی که آیه شریفه «اطیعوالله و…» نازل شد به رسول اکرم (ص) عرض کردم: ما خدا و رسولش را شناخته‌ایم، ولی «اولی الامر» چه کسانی هستند که اطاعتشان در بین اطاعت شما قرار داده شده است. حضرت فرمود: آنان جانشینان و امامان بعد از من هستند. از علی بن ابی طالب آغاز می‌شود و بعد به ترتیب، حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن حسین، محمد بن علی که در تورات به باقر معروف است و تو زمانش را درک خواهی کرد و هر زمان او را ملاقات نمودی سلام مرا به او برسان پس از وی امام صادق جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی، و بعد از او فرزندش که نام و کنیه او با نام و کنیه من یکی است که او حجت خدا در زمین و ذخیره الهی در میان بندگانش است و خداوند او را بر سراسر جهان مسلط می‌سازد.

از ابن عباس آورده‌اند که گفت: روزی مردی یهودی به نام «نعثل» آمده و به پیامبر گفت: ای پیام آور خدا، از اندیشه ای که در سینه دارم و در خاطرم خطور می‌کند می‌خواهم از شما بپرسم. پیامبر اکرم (ص) فرمود: بپرس؛ و او پرسید تا رسید به این مطلب که گفت: از جانشین خودت آگاهم ساز که او چه کسی است؟ چرا که پیامبری نیامده است جز اینکه جانشینی داشته باشد و جانشین پیامبر ما حضرت موسی، «یوشع بن نون» است که خود موسی(ع) او را معرفی کرده پیامبر اکرم(ص) در پاسخ او فرمود: حقیقت این است که جانشین بلافصل من علی بن ابی طالب است و پس از او فرزندانم حسن و حسین به ترتیب و پس از حسین(ع) امامان نه‌گانه از نسل حسین(ع) خواهند بود که از پی هم خواهند آمده، مرد یهودی گفت: «نام بلند و جاودانه آنان را برایم بیان فرما» حضرت فرمودند: «پس از شهادت حسین(ع) فرزندش علی و پس از او پسرش محمد و پس از او پسرش جعفر و پس از او پسرش موسی و پس از او پسرش علی و پس از او پسرش محمد و پس از او پسرش علی و پس از او پسرش حسن و پس از او فرزندش مهدی(ع) اینان امامان دوازده‌گانه مردم و جانشینان بحق من می‌باشند».

چرا نام امامان در قرآن نیست؟

ابی بصیر گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم از قول خداوند عزوجل (۵۹ سوره نساء) «از خدا اطاعت کنید و از رسولش و اولی الامر خودتان اطاعت کنید». فرمود: درباره علی بن ابی طالب و حسن و حسین(ع) نازل شده، من به او گفتم: به راستی مردم می‌گویند: چرا او نام علی و خاندانش را در کتاب خدا عزوجل نبرده؟ فرمود: در پاسخ آنها بگوئید که: برای پیغمبر آیه نماز نازل شد و خدا در آن نام نبرد سه رکعت و چهار رکعت را تا اینکه رسول خدا (ص) آن را شرح داد و آیه زکات نازل شد خدا نام نبرد که باید از چهل درهم یک درهم تا رسول خدا (ص) بود که آن را شرح داد و آیه حج نازل شد و نفرمود به مردم که هفت دور طواف کنید تا آنکه رسول خدا (ص) بود که آن را شرح کرد برای مردم و نازل شد «اطیعوالله…» و درباره علی و حسن و حسین(ع) نازل شد و رسول خدا (ص) درباره علی(ع) فرمود: هر که را من مولا و آقایم علی(ع) مولا و آقاست و فرمود من به شما وصیت می‌کنم درباره کتاب خدا و خاندانم، زیرا من از خداوند عزوجل خواسته‌ام که میان آنها جدایی نیفکند تا آنها را بر سر حوض به من رساند و خدا این خواست مرا داد…».

بنابراین در قرآن غیر مستقیم یا به صورت عنوان عام در حقیقت از فرزندان معصوم پیامبر و علی(ع) بیان شده است.

مطالعه بیشتر

• امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی، نشر و تهیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
• امام‌شناسی و پاسخ به شبهات (امامت در قرآن)، علی اصغر رضوانی.
• آیات الولایه، مکارم شیرازی.
• آیات الولایه، سید کاظم ارفع.
• شیعه در اسلام، علامه طباطبائی.
• دادگستر جهان، ابراهیم امینی.