عدالت صحابه

سؤال

آیا همه صحابه بدون استثنا عادل بودند؟

مراد از صحابه

مقالهٔ اصلی: صحابه

صحابه در عبارات علمای اهل سنت دارای تعاریف مختلفی است که به اجمال به سه مورد اشاره می‌شود:

• احمد بن حنبل می‌گوید هر کس با پیامبر(ص) مصاحب بوده و یک سال یا یک ماه یا یک روز یا یک لحظه او را دیده باشد، از اصحاب پیامبر است.
• بخاری می‌گوید: هر مسلمانی که با پیامبر(ص) مصاحبت داشته، یا او را ملاقات نموده از اصحاب پیامبر است.
• سعید بن مسبب می‌گوید: صحابی پیامبر تنها کسانی هستند که حداقل یک یا دو سال با آن حضرت بوده و در یک یا دو غزوه با رسول خدا(ص) شرکت کرده باشد.

اختلاف در عدالت صحابه

درباره عدالت صحابه دو عقیده مخالف وجود دارد: اکثر اهل سنت عقیده دارند که همه صحابه افراد صالح، صادق، با تقوی و عادل بودند، به همین دلیل اگر هر کدام از آنان روایتی از پیامبر(ص) نقل کند صحیح و قابل قبول است، و کمترین ایرادی بر آنها جایز نبوده و اگر کارهای خلافی از آنها سر زده باشد باید توجیه گردد و از آن چشم پوشی شود.

شیعه امامیه، عقیده دارند که در میان صحابه افراد با شخصیت، فداکار، پاک، با تقوی فراوان بوده‌اند، ولی افراد منافق و ناصالح نیز وجود داشته که قرآن مجید و پیامبر اسلام از آنها بیزاری می‌جستند. تنها صحابه پیامبر بودن فضیلتی نیست که موجب شود صدور اعمال منافی عدالت نادیده گرفته شود.

دلایل رد عدالت صحابه

در قرآن

افرادی از اهل سنت که می‌گویند همه صحابه بدون هیچ استثنائی دارای مقام عدالت بودند، آیاتی که در آن به نقد عملکرد صحابه پرداخته است را در نظر نگرفته‌اند:

• ﴿إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطَانُ بِبَعْضِ مَا کَسَبُوا ۖ وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ؛ روزی که دو گروه [در اُحد] با هم رویاروی شدند، کسانی که از میان شما [به دشمن] پشت کردند، در حقیقت جز این نبود که به سبب پاره‌ای از آنچه [از گناه] حاصل کرده بودند، شیطان آنان را بلغزانید؛ و قطعاً خدا از ایشان درگذشت؛﴾(آل عمران:۱۵۵) از این آیه به خوبی استفاده می‌شود که در جنگ احد، طبق تاریخ عده زیادی از یاران پیامبر(ص) فرار کردند، و خداوند فرار ایشان را به سبب غلبه شیطان بر ایشان ذکر کرده است. درست است که در ذیل آیه از بخشش ایشان سخن به میان آمده است اما بخشش این افراد به سبب گناهشان بوده است که مرتکب شده‌اند.
• ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَیٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌ای اگر شخصی فاثقی خبری برای شما بیاورد درباره آن تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به گروهی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.﴾(حجرات:۶) این آیه که به تصریح مفسرین مربوط به ولید بن عقبه است، با صراحت از فسق برخی از صحابه سخن گفته است.
• در آیه ۵۸ سوره توبه اعتراض بعضی از صحابه به پیامبر(ص) بیان شده است: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ یَسْخَطُونَ؛ در میان آن‌ها کسانی هستند که در تقسیم غنایم به تو خرده می‌گیرند، اگر سهمی از آن به آن‌ها داده شود راضی می‌شوند و اگر داده نشود خشم می‌گیرند.﴾
• در آیه دیگری گروهی از منافقان و بیماردلان که با پیامبر(ص) در جنگ شرکت داشتند، پیامبر(ص) را به فریبکاری متهم کردند و گفتند ﴿وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا؛ خدا و پیامبرش جز وعده‌های دروغین بما ندادند﴾(احزاب:۱۲)
• نسبت دادن خیانت توسط صحابه به پیامبر(ص) از مواردی است که خداوند در قرآن از پیامبر(ص) دفاع کرده است. ﴿وَ مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ ۚ وَمَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛ و هیچ پیغمبری خیانت نخواهد کرد، و هر کس خیانت کند روز قیامت با همان خیانت بیاید﴾(آل عمران:۱۶۱)

صحابه پیامبر(ص) را بنابر قرآن، می‌توان به۵ گروه تقسیم کرد: افرادی که خداوند از آن‌ها راضی است مؤمنان خطاکار که در عین عمل صالح گناهانی هم داشته‌اند افراد فاسق مسلمانان ظاهری که ایمان در قلب‌هایشان نفوذ نکرده است و منافقان. تمامی این ۵ گروه طبق نظر اهل سنت، از جمله صحابه پیامبر(ص) به شمار می‌آیند.

اجرای حد بر صحابه

قول به عدالت همه صحابه با اجرای حد بر بعضی از صحابه در عصر پیامبر(ص) یا بعد از آن مورد خدشه قرار گرفته است. در زیر به برخی از این موارد اشاره می‌گردد:

• نعیمان صحابی شرب خمر کرد و پیامبر(ص) دستور داد او را با فعال زدند.
• مردی از طائفه بنی اسلم زنای محصنه کرده بود پیامبر(ص) دستور داد او را رجم کردند.
• در داستان افک، پیامبر(ص) دستور داند چند نفر را حد قذف زدند.
• بعد از پیامبر(ص)، عبدالرحمن بن عمر و عقبه بن حارث، را به دلیل شرب خمر حد شرعی زدند، سپس عمر خلیفه دوم فرزندش را احضار کرد و بار دیگر حد را بر او جاری ساخت.
• داستان ولید بن عقبه معروف است که شرب خمر کرد و نماز صبح را در حال مستی چهار رکعت خواند، بهمدینه احضار شد و حد شرب خمر بر او اجرا گردید.

در روایات اهل سنت

معتبرترین کتاب‌های اهل سنت از رسول خدا روایاتی را نقل کرده‌اند، که با عدالت صحابه سازگاری ندارند، به عنوان نمونه به چند روایت اشاره می‌شود.

• رسول خدا(ص) می‌فرمایند: در روز قیامت طایفه‌ای از اصحاب من می‌خواهند بر من وارد شوند، لکن به شدت از ورود آنها بر حوض جلوگیری می‌کنند، من عرض می‌کنم پروردگارا اینها اصحاب من‌اند، گفته می‌شود، (ای رسول خدا) تو نمی‌دانی که اینها بعد از تو چه کار کردند، آنان به عقب برگشته و مرتد شدند
• رسول خدا می‌فرماید: گروه از اصحاب من که گرفتار عذاب‌اند، من می‌گویم اینها اصحاب من اصحاب نی‌اند گفته می‌شود، اینها بد از مفارقت تو به عقب برگشته علی الدام مرتد بودند.
• ام سلمه می‌گوید: از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: از اصحاب من کسانی هستند که بعد از مردن هرگز مرا نخواهند دید.