پیش نویس:حج: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}}{{سوال}}حج به چند گونه در نزد مسلمانان برگزار میشود و پیش از اسلام از چه جایگاهی برخوردار بوده است؟ | {{شروع متن}}{{سوال}}حج به چند گونه در نزد مسلمانان برگزار میشود و پیش از اسلام از چه جایگاهی برخوردار بوده است؟ | ||
{{پایان سوال}}{{پاسخ}} | {{پایان سوال}}{{پاسخ}}{{درگاه|سنت}} | ||
'''حج'''، یکی از ارکان [[دین اسلام]]، به سفر مسلمانان به [[مکه]] و انجام مجموعهای از مناسک مذهبی اطلاق میشود که در [[حج در قرآن|قرآن]] و حدیث از آن بهعنوان عبادتی بزرگ یاد شده است. بر اساس منابع اسلامی، کعبه نخستین خانهای است که برای عبادت خداوند، توسط [[حضرت آدم(ع)]] بنا شده و پس از [[طوفان نوح]]، [[حضرت ابراهیم(ع)]] و فرزندش [[حضرت اسماعیل(ع)|اسماعیل(ع)]] مأمور به بازسازی آن شدند. حج، بهعنوان یک عبادت، در دوران جاهلیت بهطور غیرالهی و همراه با بدعتهایی چون پرستش بتها و تغییر زمان حج برگزار میشد. با ظهور اسلام، پیامبر اکرم(ص) پس از [[فتح مکه]]، مناسک حج را اصلاح کرد و توحید را جایگزین شرک نمود. از آن زمان، حج بهعنوان یک عبادت صحیح و دارای اهمیت ویژه در اسلام شناخته میشود که مسلمانان هر ساله بهمنظور انجام آن به مکه سفر میکنند. حج به سه نوع مختلف تقسیم میشود: [[حج تمتع]]، [[حج قران]] و [[حج افراد]]. برای واجب شدن حج، فرد باید شرایطی چون مسلمان بودن، عقل، سلامت، استطاعت مالی و جسمی را داشته باشد. در هنگام انجام حج، فرد باید وارد حالت «احرام» شود و از برخی اعمال پرهیز کند. | |||
== تاریخچه == | == تاریخچه == | ||
=== پیدایش کعبه و آغاز حج === | === پیدایش کعبه و آغاز حج === | ||
بر اساس منابع اسلامی، کعبه اولین خانهای است که برای عبادت خداوند بنا شده است. سوره آلعمران آیه | بر اساس منابع اسلامی، [[«کعبه» اولین خانه ساخته شده برای عبادت|کعبه]] اولین خانهای است که برای عبادت خداوند بنا شده است. سوره آلعمران آیه ۹۶ در این مورد میفرماید: {{قرآن|إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِلْعَالَمِینَ|ترجمه=نخستین خانهای که برای مردم بنا شده همان است که در مکه است. خانهای که جهانیان را سبب برکت و هدایت است.}}[[حضرت آدم (ع)]] اولین کسی بود که به فرمان خداوند این خانه را ساخت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ پیامبران در قرآن|سال=1390|نام=محمد رضا|نام خانوادگی=حکیمی|ناشر=نشر حکمت|صفحه=32|مکان=تهران}}</ref> پس از طوفان [[حضرت نوح(ع)|نوح]]، کعبه تخریب شد و به فراموشی سپرده شد. قرنها بعد، [[حضرت ابراهیم (ع)]] و فرزندش [[اسماعیل (ع)]]، به فرمان خداوند مأمور شدند کعبه را بازسازی کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تفسیر المیزان|سال=1375|نام=محمد حسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=نشر دارالعلم|جلد=6|صفحه=129|مکان=قم}}</ref> حضرت ابراهیم(ع) همچنین مناسک [[حج در قرآن|حج]] را احیا نمود و مردم را همانگونه که در آیه ۲۷ سوره حج به انجام این عبادت فراخواند: | ||
{{قرآن|إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِلْعَالَمِینَ|ترجمه= | |||
{{قرآن|وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَ عَلَیٰ کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ|ترجمه=و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از هر راه دوری بسوی تو بیایند.}} | {{قرآن|وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَ عَلَیٰ کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ|ترجمه=و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از هر راه دوری بسوی تو بیایند.}} | ||
=== حج در دوران جاهلیت === | |||
با گذشت زمان و انحرافات عقیدتی، کعبه به مرکز پرستش [[بتها]] تبدیل شد. در اطراف کعبه، ۳۶۰ بت قرار داشت که قبایل مختلف عرب، آنها را میپرستیدند. مراسم حج نیز با بدعتهایی همراه بود، از جمله:<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=حج در جاهلیت و اسلام|سال=1935|نام=احمد|نام خانوادگی=امین|ناشر=دار المعارف|صفحه=55|مکان=قاهره}}</ref> | |||
* طواف برهنه به دور کعبه | |||
* قربانی برای بتها به جای خداوند | |||
* افزوده شدن ماههای اضافی (نسیء) برای تغییر زمان حج. در عین حال، کعبه بهعنوان مرکز اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای قبایل عرب جایگاه ویژهای داشت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=حج در جاهلیت و اسلام|سال=1935|نام=احمد|نام خانوادگی=امین|ناشر=دار المعارف|صفحه=55|مکان=قاهره}}</ref> | |||
=== اصلاح مناسک حج در اسلام === | |||
با ظهور اسلام، [[پیامبر اکرم (ص)|پیامبر اکرم(ص)]] نقش برجستهای در اصلاح مناسک حج ایفا کرد. در سال هشتم هجری، پس از فتح مکه، پیامبر تمامی بتهای اطراف کعبه را نابود کرد و توحید را جایگزین [[شرکت نکردن در نماز جمعه بدون عذر|شرک]] نمود؛ در سال دهم هجری، پیامبر در مراسم معروف حجةالوداع شرکت کرد. در این حج، علاوه بر آموزش مناسک صحیح حج، خطبهای تاریخی فرمود که در آن اصول مهمی از اسلام، از جمله برابری انسانها، حقوق زنان و اهمیت [[وحدت اسلامی|وحدت مسلمانان]] را بیان کرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=حج در جاهلیت و اسلام|سال=1935|نام=احمد|نام خانوادگی=امین|ناشر=دار المعارف|صفحه=55|مکان=قاهره}}</ref> | |||
=== حج در دوران پساز اسلام === | |||
پس از وفات پیامبر(ص)، حج بهعنوان یکی از ارکان اسلام توسط [[خلفا]] و مسلمانان حفظ شد. خلفای راشدین و امویان اقداماتی برای تأمین امنیت مسیر حج انجام دادند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سیره ابن هشام|سال=۱۳۹۳|نام=سید هاشم|نام خانوادگی=رسولی محلاتی|ناشر=دارالکتب الاسلامیه|صفحه=78|مکان=قم}}</ref> <ref group="ایراد">آقای رسولی محلاتی سیره ابن هشام را نوشته است؟؟؟؟</ref>در دوران عباسیان، توجه ویژهای به زیرساختها و تسهیل [[مناسک حج اسلام و فرهنگ بودیسم|مناسک حج]] شد. در این دوران، کاروانهای حج از مناطق مختلف جهان اسلام مانند عراق، شام، مصر و ایران شکل گرفتند. مسیرهای حج نیز به شکل شبکهای گسترده درآمد که امنیت و رفاه زائران را تضمین میکرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ تمدن اسلامی|ترجمه عنوان=ترجمه علیاکبر دهخدا|سال=۱۳۵۵|نام=جرجی|نام خانوادگی=زیدان|ناشر=انتشارات امیرکبیر|صفحه=49|مکان=تهران}}</ref> | |||
== احکام حج در اسلام == | |||
{{همچنین ببینید|تفاوت حج واجب با حج عمره}} | |||
حج بهطور کلی به سه نوع تقسیم میشود: | |||
==== حج تمتع ==== | |||
[[تفاوت حج واجب با حج عمره|حج تمتع]] رایجترین نوع حج است که در آن مسلمانان ابتدا به مکه میروند، [[عمره تمتع]] را انجام میدهند و سپس به مدینه میروند. پس از بازگشت به مکه، مناسک حج را بهجا میآورند. در این نوع حج، فرد ابتدا محرم میشود و پس از انجام اعمال عمره، به مکه بازگشته و مناسک حج را آغاز میکند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رساله توضیحالاحکام|سال=1393|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=انتشارات اسلامی|جلد=2|صفحه=357|مکان=قم}}</ref><ref group="ایراد">توضیح حق تمتتع ناقص و حتی غلط است. توضیح مفصلتر و با مراجعه به منابع علمی نوشته شود.</ref> | |||
==== حج قران ==== | |||
در حج قران، فرد در یک نیت هم عمره و هم حج را با هم بهجا میآورد. در این حالت، فرد محرم میشود و بهطور همزمان بهجا آوردن اعمال عمره و حج را شروع میکند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تحریر الوسیله|سال=1391|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=دار الکتب الاسلامیه|جلد=1|صفحه=64|مکان=قم}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رساله توضیحالاحکام|سال=1393|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=انتشارات اسلامی|جلد=2|صفحه=358|مکان=قم}}</ref><ref group="ایراد">توضیح ناقص است. مراجعه شود</ref> | |||
==== حج افراد ==== | |||
در حج افراد، فرد فقط مناسک حج را بهجا میآورد و به انجام عمره تمتع نمیپردازد. در این نوع حج، فرد تنها با نیت حج، محرم میشود و بعد از اتمام اعمال حج، از احرام خارج میشود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رساله توضیحالاحکام|سال=1393|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=انتشارات اسلامی|جلد=2|صفحه=358|مکان=قم}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فقه حج|سال=۱۳۷۰|نام=محمد حسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=انتشارات دار العلم|صفحه=83|مکان=تهران}}</ref><ref group="ایراد">ناقص است</ref> | |||
=== شرایط وجوب حج === | |||
برای اینکه حج بر فرد واجب شود، شرایطی وجود دارد که شامل موارد زیر است:<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رساله توضیحالاحکام|سال=1393|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=انتشارات اسلامی|جلد=2|صفحه=۳۹۱|مکان=قم}}</ref> | |||
* مسلمان بودن | |||
* عقل | |||
* آزادی | |||
* سلامت | |||
* استطاعت مالی و جسمی | |||
* آزادی از موانع خاص مانند بیماری یا سفرهای طولانی به عبارت دیگر، فردی که تمامی این شرایط را دارد، باید در طول عمر خود حداقل یک بار حج را انجام دهد. | |||
=== احکام محرم شدن === | |||
برای انجام حج، فرد باید از شرایط خاصی به نام «[[احرام]]» عبور کند. احرام به معنی وارد شدن به حالت خاص روحی و جسمی است که فرد از آن بهعنوان یک عبادت ویژه آغاز میکند. محرم شدن یعنی فرد از برخی اعمال و رفتارهای خاص که در حالت عادی مجاز هستند، پرهیز میکند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رساله توضیحالاحکام|سال=1393|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=انتشارات اسلامی|جلد=2|صفحه=۳۹۴|مکان=قم}}</ref><ref group="ایراد">ناقص است. به لباس احرام و تلبیه اشاره شود. مراجعه کنید کامل بنویسید</ref> | |||
=== محرمات حج === | |||
در هنگام احرام، برخی از رفتارها برای فرد محرم شده حرام میشود، از جمله:<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رساله توضیحالاحکام|سال=1393|نام=روحالله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=انتشارات اسلامی|جلد=2|صفحه=۳۹۷|مکان=قم}}</ref> | |||
* پوشیدن لباسهای دوخته برای مردان | |||
* کوتاه کردن ناخن و مو | |||
* شکار کردن | |||
* برقراری روابط جنسی | |||
* استفاده از عطر و بوی خوش | |||
* ازدواج و ازدواج موقت<ref group="ایراد">ناقص است به همه محرمات اشاره شود.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۲۸: | خط ۶۴: | ||
}} | }} | ||
{{ارزیابی | {{ارزیابی | ||
| شناسه = | | شناسه = شد | ||
| عکس = <!--خالی | شد--> | | عکس = <!--خالی | شد--> | ||
| درگاه = | | درگاه = شد | ||
| ادبیات = | | ادبیات = شد | ||
| پیوند = | | پیوند = شد | ||
| ناوبری = <!--خالی | شد--> | | ناوبری = <!--خالی | شد--> | ||
| تغییرمسیر = <!--خالی | شد--> | | تغییرمسیر = <!--خالی | شد--> | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = شد | ||
| ارزیابی کمی = | | ارزیابی کمی = شد | ||
| ارزیابی کیفی = <!--خالی | شد--> | | ارزیابی کیفی = <!--خالی | شد--> | ||
| اولویت = | | اولویت = ب | ||
| کیفیت = | | کیفیت = خوب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ فوریهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۱۵:۱۱
حج، یکی از ارکان دین اسلام، به سفر مسلمانان به مکه و انجام مجموعهای از مناسک مذهبی اطلاق میشود که در قرآن و حدیث از آن بهعنوان عبادتی بزرگ یاد شده است. بر اساس منابع اسلامی، کعبه نخستین خانهای است که برای عبادت خداوند، توسط حضرت آدم(ع) بنا شده و پس از طوفان نوح، حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش اسماعیل(ع) مأمور به بازسازی آن شدند. حج، بهعنوان یک عبادت، در دوران جاهلیت بهطور غیرالهی و همراه با بدعتهایی چون پرستش بتها و تغییر زمان حج برگزار میشد. با ظهور اسلام، پیامبر اکرم(ص) پس از فتح مکه، مناسک حج را اصلاح کرد و توحید را جایگزین شرک نمود. از آن زمان، حج بهعنوان یک عبادت صحیح و دارای اهمیت ویژه در اسلام شناخته میشود که مسلمانان هر ساله بهمنظور انجام آن به مکه سفر میکنند. حج به سه نوع مختلف تقسیم میشود: حج تمتع، حج قران و حج افراد. برای واجب شدن حج، فرد باید شرایطی چون مسلمان بودن، عقل، سلامت، استطاعت مالی و جسمی را داشته باشد. در هنگام انجام حج، فرد باید وارد حالت «احرام» شود و از برخی اعمال پرهیز کند.
تاریخچه
پیدایش کعبه و آغاز حج
بر اساس منابع اسلامی، کعبه اولین خانهای است که برای عبادت خداوند بنا شده است. سوره آلعمران آیه ۹۶ در این مورد میفرماید: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِلْعَالَمِینَ؛ نخستین خانهای که برای مردم بنا شده همان است که در مکه است. خانهای که جهانیان را سبب برکت و هدایت است.﴾حضرت آدم (ع) اولین کسی بود که به فرمان خداوند این خانه را ساخت.[۱] پس از طوفان نوح، کعبه تخریب شد و به فراموشی سپرده شد. قرنها بعد، حضرت ابراهیم (ع) و فرزندش اسماعیل (ع)، به فرمان خداوند مأمور شدند کعبه را بازسازی کنند.[۲] حضرت ابراهیم(ع) همچنین مناسک حج را احیا نمود و مردم را همانگونه که در آیه ۲۷ سوره حج به انجام این عبادت فراخواند: ﴿وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَ عَلَیٰ کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ؛ و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از هر راه دوری بسوی تو بیایند.﴾
حج در دوران جاهلیت
با گذشت زمان و انحرافات عقیدتی، کعبه به مرکز پرستش بتها تبدیل شد. در اطراف کعبه، ۳۶۰ بت قرار داشت که قبایل مختلف عرب، آنها را میپرستیدند. مراسم حج نیز با بدعتهایی همراه بود، از جمله:[۳]
- طواف برهنه به دور کعبه
- قربانی برای بتها به جای خداوند
- افزوده شدن ماههای اضافی (نسیء) برای تغییر زمان حج. در عین حال، کعبه بهعنوان مرکز اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای قبایل عرب جایگاه ویژهای داشت.[۴]
اصلاح مناسک حج در اسلام
با ظهور اسلام، پیامبر اکرم(ص) نقش برجستهای در اصلاح مناسک حج ایفا کرد. در سال هشتم هجری، پس از فتح مکه، پیامبر تمامی بتهای اطراف کعبه را نابود کرد و توحید را جایگزین شرک نمود؛ در سال دهم هجری، پیامبر در مراسم معروف حجةالوداع شرکت کرد. در این حج، علاوه بر آموزش مناسک صحیح حج، خطبهای تاریخی فرمود که در آن اصول مهمی از اسلام، از جمله برابری انسانها، حقوق زنان و اهمیت وحدت مسلمانان را بیان کرد.[۵]
حج در دوران پساز اسلام
پس از وفات پیامبر(ص)، حج بهعنوان یکی از ارکان اسلام توسط خلفا و مسلمانان حفظ شد. خلفای راشدین و امویان اقداماتی برای تأمین امنیت مسیر حج انجام دادند.[۶] [ایراد ۱]در دوران عباسیان، توجه ویژهای به زیرساختها و تسهیل مناسک حج شد. در این دوران، کاروانهای حج از مناطق مختلف جهان اسلام مانند عراق، شام، مصر و ایران شکل گرفتند. مسیرهای حج نیز به شکل شبکهای گسترده درآمد که امنیت و رفاه زائران را تضمین میکرد.[۷]
احکام حج در اسلام
حج بهطور کلی به سه نوع تقسیم میشود:
حج تمتع
حج تمتع رایجترین نوع حج است که در آن مسلمانان ابتدا به مکه میروند، عمره تمتع را انجام میدهند و سپس به مدینه میروند. پس از بازگشت به مکه، مناسک حج را بهجا میآورند. در این نوع حج، فرد ابتدا محرم میشود و پس از انجام اعمال عمره، به مکه بازگشته و مناسک حج را آغاز میکند.[۸][ایراد ۲]
حج قران
در حج قران، فرد در یک نیت هم عمره و هم حج را با هم بهجا میآورد. در این حالت، فرد محرم میشود و بهطور همزمان بهجا آوردن اعمال عمره و حج را شروع میکند.[۹][۱۰][ایراد ۳]
حج افراد
در حج افراد، فرد فقط مناسک حج را بهجا میآورد و به انجام عمره تمتع نمیپردازد. در این نوع حج، فرد تنها با نیت حج، محرم میشود و بعد از اتمام اعمال حج، از احرام خارج میشود.[۱۱][۱۲][ایراد ۴]
شرایط وجوب حج
برای اینکه حج بر فرد واجب شود، شرایطی وجود دارد که شامل موارد زیر است:[۱۳]
- مسلمان بودن
- عقل
- آزادی
- سلامت
- استطاعت مالی و جسمی
- آزادی از موانع خاص مانند بیماری یا سفرهای طولانی به عبارت دیگر، فردی که تمامی این شرایط را دارد، باید در طول عمر خود حداقل یک بار حج را انجام دهد.
احکام محرم شدن
برای انجام حج، فرد باید از شرایط خاصی به نام «احرام» عبور کند. احرام به معنی وارد شدن به حالت خاص روحی و جسمی است که فرد از آن بهعنوان یک عبادت ویژه آغاز میکند. محرم شدن یعنی فرد از برخی اعمال و رفتارهای خاص که در حالت عادی مجاز هستند، پرهیز میکند.[۱۴][ایراد ۵]
محرمات حج
در هنگام احرام، برخی از رفتارها برای فرد محرم شده حرام میشود، از جمله:[۱۵]
- پوشیدن لباسهای دوخته برای مردان
- کوتاه کردن ناخن و مو
- شکار کردن
- برقراری روابط جنسی
- استفاده از عطر و بوی خوش
- ازدواج و ازدواج موقت[ایراد ۶]
منابع
- ↑ حکیمی، محمد رضا (۱۳۹۰). تاریخ پیامبران در قرآن. تهران: نشر حکمت. ص۳۲.
- ↑ طباطبایی، محمد حسین (۱۳۷۵). تفسیر المیزان. ج۶. قم: نشر دارالعلم. ص۱۲۹.
- ↑ امین، احمد (۱۹۳۵). حج در جاهلیت و اسلام. قاهره: دار المعارف. ص۵۵.
- ↑ امین، احمد (۱۹۳۵). حج در جاهلیت و اسلام. قاهره: دار المعارف. ص۵۵.
- ↑ امین، احمد (۱۹۳۵). حج در جاهلیت و اسلام. قاهره: دار المعارف. ص۵۵.
- ↑ رسولی محلاتی، سید هاشم (۱۳۹۳). سیره ابن هشام. قم: دارالکتب الاسلامیه. ص۷۸.
- ↑ زیدان، جرجی (۱۳۵۵). تاریخ تمدن اسلامی [ترجمه علیاکبر دهخدا]. تهران: انتشارات امیرکبیر. ص۴۹.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۳). رساله توضیحالاحکام. ج۲. قم: انتشارات اسلامی. ص۳۵۷.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۱). تحریر الوسیله. ج۱. قم: دار الکتب الاسلامیه. ص۶۴.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۳). رساله توضیحالاحکام. ج۲. قم: انتشارات اسلامی. ص۳۵۸.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۳). رساله توضیحالاحکام. ج۲. قم: انتشارات اسلامی. ص۳۵۸.
- ↑ طباطبایی، محمد حسین (۱۳۷۰). فقه حج. تهران: انتشارات دار العلم. ص۸۳.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۳). رساله توضیحالاحکام. ج۲. قم: انتشارات اسلامی. ص۳۹۱.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۳). رساله توضیحالاحکام. ج۲. قم: انتشارات اسلامی. ص۳۹۴.
- ↑ خمینی، روحالله (۱۳۹۳). رساله توضیحالاحکام. ج۲. قم: انتشارات اسلامی. ص۳۹۷.
خطای یادکرد: برچسب <ref> برای گروهی به نام «ایراد» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="ایراد"/> یافت نشد.