قیام‌های پس از عاشورا: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
 
(۳۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
خط ۵: خط ۴:
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
{{درگاه|امام حسین}}
{{درگاه|امام حسین}}'''قیام‌های پس عاشورا'''، قیام‌هایی بوده که متأثر از شهادت [[امام حسین(ع)]] و برای انتقام و خونخواهی، و براندازی حکومت بنی‌امیه واقع گشت. [[توابین]]، اولین کسانی بودند که پس از [[عاشورا]] در سال ۶۵ق قیام نمودند. پس از آن، [[قیام مختار]] بود که از قاتلان امام حسین(ع) انتقام گرفت و بر حکومت عراق مسلط شد.


== تأثیر عاشورا بر قیام‌های پس از خود ==
قیام [[زید بن علی]]، فرزند امام چهارم شیعیان، یکی از بزرگترین قیام‌ها علیه حکومت اموی بود که در سال ۱۲۱_۱۲۲ هجری، به منظور امر به معروف و نهی از منکر، و نیز گرفتن انتقام شهدای کربلا در [[کوفه]] به وقوع پیوست. پس از او، فرزندش یحیی یکی از مهم‌ترین قیام‌های خونین در دوره پایانی حکومت امویان را در خراسان رقم زد.
قیام مقدس امام حسین (علیه‌السلام) اساس و ریشه همه نهضت‌های حق طلبانه، همانند قیام «توابین»، «قیام مختار»، فتنه «ابن زبیر»، قیام «زید بن علی (علیه‌السلام)»، قیام «یحیی بن زید»، قیام، «بنی الحسن»، قیام «فخ» و… شده و تمام این حرکت‌ها و قیامها، مایه‌ای از نام حسین (علیه‌السلام) داشت.<ref>حسن ابراهیمی، تاریخ اسلام، (ترجمه)، ج۱، ص۳۵۱، تهران، شرکت انتشارات و مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲. ش.</ref>


شهید شدن امام حسین (علیه‌السلام) در تهیج شیعیان و وحدت بخشیدن به آنها تأثیر بسیاری داشت. قبل از این رخ داد، شیعیان پراکنده بودند و هنگامی که امام حسین (علیه‌السلام) شهید شد، شیعه با خون آمیخته گشت و در اعماق قلوب شیعیان، نفوذ کرده و عقیده راسخ آنان شد.<ref>. پاینده، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پایبنده، ج۱، ص۳۵۱، تهران، اسماعیلیان، تهران، ۱۳۶۲ش.</ref>
[[عباسیان]] نیز برای قیام و برپایی حکومت، یکی از اهداف خود را انتقام از حادثه کربلا اعلام کردند.


درحقیقت می‌توان ادعا کرد که تشکل شیعه و آشکار شدن مکتب شیعه، به عنوان مکتب اصیل و نشأت گرفته از اساس اسلام، بعد از قیام امام حسین (علیه‌السلام) به وجود آمد و تا آن زمان، مکتب تشیع در مقابل قدرتهای وقت، به عنوان یک ایدئولوژی و تشکیلات مهم اسلامی مطرح نبود؛ اما پس از انقلاب خونین کربلا، برای شیعیان شکی باقی نماند، که اگر حقانیت هست در این مکتب است، و دریافتند که اسلام حقیقی و مروج تعالیم پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در خاندان اوست و اهل بیت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) به خلافت و زعامت مسلمین سزاوارترند. از آن پس، نهضت‌های مهم سیاسی شیعه به عنوان یک مکتب و تشکیلات انقلابی و ریشه دار در میان مسلمین مطرح شد.<ref>خربوطلی، تاریخ العراق، ص۱۲۳، به نقل از تاریخ سیاسی اسلام، ص۳۵۲.</ref>
== تأثیر عاشورا بر قیام‌های پس از خود ==
 
اساس و ریشه بسیاری از نهضت‌های حق طلبانه پس از عاشورا، همانند قیام توابین، قیام مختار، قیام زید بن علی(ع)، قیام یحیی بن زید، قیام امام حسین(ع) بوده است.<ref>ابراهیمی، حسن، تاریخ اسلام، (ترجمه)، ج۱، ص۳۵۱، تهران، شرکت انتشارات و مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.</ref> شهادت امام حسین(ع) در تهییج شیعیان و وحدت بخشیدن به آنها تأثیر بسیاری داشت.<ref>ابوالقاسم، پاینده، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پایبنده، ج۱، ص۳۵۱، تهران، اسماعیلیان، تهران، ۱۳۶۲ش.</ref> برخی گفته‌اند نهضت‌های مهم سیاسی شیعه به عنوان یک مکتب و تشکیلات انقلابی و ریشه‌دار در میان مسلمین پس از حادثه عاشورا مطرح شد.<ref>خربوطلی، تاریخ العراق، ص۱۲۳، به نقل از تاریخ سیاسی اسلام، ص۳۵۲.</ref>
انتشار اخبار كربلا تأثير عجيبى در ميان مسلمانان گذاشت، از يك سو، اوج مظلوميّت امام حسين عليه السلام و يارانش و نهايت قساوتى كه در شهادت آنان و اسارت خاندان پاكش آشكار شده بود، سبب نفرت مسلمانان از دستگاه خلافت اموى شد.ص۶۶۶


پس از حادثه عاشورا دو گونه مخالفت و قيام بر ضدّ دستگاه يزيد و آنگاه خلافت بنى‌اميّه، رخ داد. بخشى از آن، سازمان نيافته و به تعبير ديگر، حركت فردى و جسورانه بود. سنگينى آن حادثه، تاب سكوت را (با همه خطراتش) از برخى گرفت و آنها را به ابراز انزجار و اعلان نفرت از دژخيمان اموى واداشت كه گاه به كشته شدن آنها مى‌انجاميد.
انتشار اخبار کربلا تأثیر زیادی در میان مسلمانان گذاشت. شهادت امام حسین(ع) و یارانش و اسارت خاندانش، سبب نفرت مسلمانان از دستگاه خلافت اموی شد.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۶.</ref> پس از حادثه عاشورا دو گونه مخالفت و قیام بر ضد دستگاه [[یزید]] و آنگاه خلافت بنی‌امیه، رخ داد. بخشی از آن، سازمان نیافته و حرکت فردی و جسورانه بود و برخی قیام‌های فراگیر.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۷.</ref>


در اينجا به دو نمونه اشاره مى‌كنيم:
1- حميد بن مسلم‌ (از وقايع‌نگاران و راويان حادثه كربلا) مى‌گويد: زنى از قبيله‌ بكر بن وائل‌ همراه شوهرش در كربلا، در جمع لشكريان عمر بن سعد حضور داشت، هنگامى كه مشاهده كرد لشكريان به سوى خيمه‌هاى ابى‌عبداللَّه عليه السلام حمله كردند و شروع به غارت نمودند، شمشيرى را برداشت و به سوى آن خيمه‌ها روان شد و فرياد زد:
«يا آلَ بَكْرِ بْنِ وائِلٍ، أَتُسْلَبُ بَناتُ رَسُولِ اللَّهِ؟ لا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ، يالَثاراتِ رَسُولِ اللَّهِ‌
؛ اى خاندان بكر بن وائل! آيا دختران رسول خدا غارت شوند (و شما آرام باشيد؟!) حكم و فرمانى جز براى خدا نيست (از او بايد اطاعت كرد، نه از بنى‌اميّه)؛ اى خونخواهانِ رسول خدا بپاخيزيد».شوهرش آمد و او را گرفت و به جايگاهش بازگرداند.
عبداللَّه بن عفيف ازدى‌ كه از شيعيان اميرمؤمنان عليه السلام بود و يك چشم خود را در جنگل جمل و چشم ديگرش را در جنگ صفّين در ركاب على عليه السلام از دست داده بود و پيوسته در مسجد كوفه به عبادت مشغول بود [2] از جاى برخاست و فرياد زد: اى پسر مرجانه! كذّاب پسر كذّاب تويى و پدرت، و آن كسى است كه تو و پدرت را بر اين جايگاه نصب كرد. اى دشمن خدا! فرزندان انبيا را به قتل مى‌رسانى و اكنون بر منبر مؤمنان، اين چنين جسورانه سخن مى‌گويى؟!
ابن زياد وقتى كه او را شناخت دستور دستگيرى او را صادر كرد و قبيله عبداللَّه بن عفيف و برخى ديگر از قبايل او را از مسجد خارج ساختند و به منزلش بردند.
كر ابن زياد به منزلش حمله كرد و او را دستگير و به نزد ابن زياد آورد و آنجا نيز ابن عفيف با شجاعت در برابر ابن زياد ايستادگى كرد و با كلماتى آتشين او را رسوا ساخت. سرانجام ابن زياد كه در برابر آن همه شجاعت و بى باكى درمانده و ناتوان شده بود، دستور داد سرش را از بدن جدا سازند.<ref>مكارم شيرازى، ناصر، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، قم، ص۶۶۷.</ref>ص۶۶۷
== توابین ==
== توابین ==
قيام توّابين‌، نخستين عكس‌العمل همگانى در ارتباط با حادثه كربلا، توسّط مردم كوفه شكل گرفت؛ چرا كه از يك سو، در كوفه شيعيان فراوانى زندگى مى‌كردند كه به اميرمؤمنان عليه السلام و امام حسين عليه السلام علاقمند بودند و از سوى ديگر، آنان با نامه‌هاى خود، آن حضرت را به عراق دعوت كردند، و سپس از يارى او سرباز زدند و در واقع اباعبداللَّه الحسين عليه السلام و يارانش را تسليم دشمن كردند و از سوى سوم، جمعى از همين مردم در آن حادثه هولناك مشاركت داشتند.<ref>مكارم شيرازى، ناصر، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، قم، ص۶۶۸.</ref>
اولین قیام شیعیان علیه امویان، قیام توابین بود.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۰۰–۱۰۱، بیروت، دارالمعرفه، بیروت؛ تاریخ طبری، ج۵،</ref> نخستین عکس‌العمل همگانی در ارتباط با حادثه کربلا، قیام توابین بود که توسط مردم کوفه انجام گرفت؛ چرا که از یک سو، در کوفه شیعیان فراوانی زندگی می‌کردند که به [[امام علی(ع)]] و امام حسین(ع) علاقمند بودند و از سوی دیگر، آنان با نامه‌های خود، امام حسین(ع) را به عراق دعوت کردند، و سپس از یاری او سرباز زدند و در واقع امام حسین(ع) و یارانش را تسلیم دشمن کردند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۸.</ref>
 
پس از مرگ یزید در سال ۶۴ هجری قمری اختلاف و هرج و مرجی میان امویان افتاد. در سال ۶۴ و ۶۵ هجری شیعیان به حرکت درآمدند که اولین قیام شیعیان علیه امویان، قیام «توابین» بود.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۰۰–۱۰۱، بیروت، دارالمعرفه، بیروت؛ تاریخ طبری، ج۵،</ref>
 
'''تَوّابین،''' گروهی از شیعیان کوفه که در 65ق/ 684م به خون‌خواهی امام‌ حسین بن علی(ع) قیام کردند. چند ماهی پس از واقعۀ کربلا (محرم 61/ اکتبر 680)، گروهی از شیعیان کوفه که از یاری نرساندن به امام حسین(ع) سخت اظهار پشیمانی می‌کردند، در خانۀ سلیمان بن صُرَد خُزاعی گرد آمدند (بلاذری، 5/ 204-205؛ طبری، 5/ 552-553). در این جمع که شمار آنان را حدود 100 تن برآورد کرده‌اند (همو، 5/ 554)، از همه مشهورتر سلیمان بن صرد، صحابی کهن‌سال پیامبر(ص) (نک‍ ‍: ابن عبدالبر، 2/ 649-650؛ طوسی، 68) بود که پیش از آن در پیکار صفین در صف لشکریان امام علی(ع) حضور داشت و خود از کسانی بود که امام حسین(ع) را با نامه، به کوفه دعوت کرده بود (ابن سعد، 6/ 25). پس از او مُسَیِّب بن نَجبَۀ فَزاری از اصحاب امام علی(ع) و عبدالله بن سعد بن نُفَیل اَزدی و عبدالله ابن وال تَیمی و رِفاعَة بن شَدّاد بَجَلی ــ که همگی از بزرگان شیعه در کوفه شمرده می‌شدند ــ قابل ذکرند (بلاذری، همانجا؛ طبری، 5/ 552). با آنکه در باب مقدمات این گردهمایی، در مآخذ موجود چیزی نیامده است، می‌توان حدس زد که این 5 نفر ــ و شاید از همه بیشتر سلیمان ــ با توجه به نفوذ آنان، در گردآوردن شیعیان شهر سهم عمده داشته‌اند
 
محور خطابه‌ها در این گردهمایی، اظهار توبه از رها کردن امام حسین(ع) و نیز تصمیم به انتقام از قاتلان و مسببان شهادت آن حضرت بود و سرانجام حاضران به توصیۀ دیگر بزرگان جمع با سلیمان بن صرد به عنوان رهبر قیام بیعت کردند (بلاذری، 5/ 205؛ طبری، 5/ 552-553). سلیمان در نامه‌ای به شیعیان مداین و بصره، ضمن تأکید بر اهداف قیام، ربیع‌الآخر 65 را موعد گـرد آمدن هواداران قیـام در نُخیلـۀ کوفـه ــ که ظاهراً لشکرگاه بـود ــ تعیین کرد و پیشنهاد او از سوی شیعیان این دو شهر مورداستقبال قرار گرفت (بلاذری، 5/ 206؛ دربارۀ متن نامه، نک‍ ‍: طبری، 5/ 555-558). تعیین این مدت در واقع برای جذب هواداران بیشتر و گردآوری سلاح بود (همانجا). البته در همان گردهمایی نخستین، کسانی از بزرگان شیعه اموال خود را وقف مخارج قیام کردند.
 
قیام توابین از معدود حرکتها در سدۀ نخست هجری است که مضامین دینی در آن به نحو آشکارتری جلوه یافته است.<ref>بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی،  مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>
 
تنها شيعيان نبودند كه به انقلاب توابين پيوستند، بلكه كليه كسانى كه خواهان تغيير اوضاع، و شكستن يوغ ظلم دستگاه حكومت اموى از طريق جنبشى خونين بودند به توابين پيوستند.
 
توابين معتقد بودند كه مسئول قتل حسين(عليه السلام) در درجه اول حكومت بنى اميه است نه افراد، و لذا به منظور خونخواهى به سوى شام حركت كردند و گفتند پس از انتقام از بنى اميه، به سراغ جنايتكاران كوفه مى رويم.
 
همان طور كه ملاحظه شد، انگيزه اين جنبش، احساس ندامت از گناه، و شوق به جبران خطا بود. در لابلاى سخنان و نامه ها و خطبه هاى توابين، احساس عميق پشيمانى، و شور و شوق سوزان به شستشوى گناه، موج مى زند و هركس مرورى درآن ها بكند اين موضوع را به خوبى لمس مى كند. همين انگيزه بود كه قيام توابين را در ارزيابى ظاهرى به صورت يك قيام انتحارآميز جلوه گر ساخته بود. توابين فقط در صدد گرفتن انتقام، و جبران لغزش و گناه خود بودند و جز ين، هيچ هدف ديگرى نداشتند.


جنبش توابين در سال شصت ويك هجرى آغاز شد. توابين از آن تاريخ، پيوسته ساز و برگ جنگى فراهم ساخته و مردم را مخفيانه به خونخواهى
توابین در سال ۶۵ق به خون‌خواهی امام حسین(ع) قیام کردند. چند ماهی پس از [[واقعهٔ کربلا]] (محرم ۶۱)، گروهی از شیعیان کوفه که از یاری نرساندن به امام حسین(ع) سخت اظهار پشیمانی می‌کردند، در خانه سلیمان بن صُرَد خُزاعی گرد آمدند. در این جمع که شمار آنان را حدود ۱۰۰ تن برآورد کرده‌اند، از همه مشهورتر [[سلیمان بن صرد]]، صحابی کهن‌سال [[پیامبر(ص)]] بود که پیش از آن در پیکار [[صفین]] در صف لشکریان امام علی(ع) حضور داشت و خود از کسانی بود که امام حسین(ع) را با نامه، به کوفه دعوت کرده بود. محور خطابه‌ها در این تجمعات توابین، اظهار توبه از رها کردن امام حسین(ع) و نیز تصمیم به انتقام از قاتلان و مسببان شهادت امام بود.<ref>بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>


حسين(عليه السلام)دعوت مى كردند. مردم نيز از شيعه و غير شيعه دسته دسته به آن ها مى پيوستند. توابين سرگرم مقدمات قيام بودند كه يزيد مرد. پس از مرگ يزيد، توابين عده اى را به اطراف فرستادند تا مردم را دعوت به همكارى كنند. در اين هنگام، احتياط و اختفا را كنار گذاشته علناً به تهيه اسلحه و تجهيزات جنگى پرداختند.
قیام توابین از معدود حرکت‌ها در سدهٔ نخست هجری است که مضامین دینی در آن به نحو آشکارتری جلوه یافته است.<ref>بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> در این قیام تنها شیعیان نبودند که به توابین پیوستند، بلکه کلیه کسانی که خواهان تغییر اوضاع، از طریق جنبشی خونین بودند به توابین پیوستند. توابین معتقد بودند که مسئول قتل حسین(ع) در درجه اول حکومت بنی امیه است نه افراد؛ از این جهت به منظور خونخواهی به سوی شام حرکت کردند و گفتند پس از انتقام از بنی امیه، به سراغ جنایتکاران کوفه می‌رویم. انگیزه این جنبش، احساس ندامت از گناه، و شوق به جبران خطا بود. در لابلای سخنان و نامه‌ها و خطبه‌های توابین، احساس عمیق پشیمانی، به خوبی لمس می‌شود. همین انگیزه بود که قیام توابین را در ارزیابی ظاهری به صورت یک قیام انتحارآمیز جلوه‌گر ساخته بود.<ref>پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۶ و ۲۳۷ و ۲۳۸.</ref>
 
شب جمعه پنجم ربيع الثانى سال 65 ق نخستين شعله قيام زبانه زد.قيام توابين، گرچه هدف اجتماعى روشنى نداشت، و خيلى زود با شكست رو به رو گرديد، ولى در هرحال بر مردم كوفه تأثير عميقى به جا گذاشت و افكار عمومى را براى مبارزه با حكومت بنى اميه آماده ساخت.<ref>پيشوايى، مهدى، سيره پيشوايان، قم، مؤسسه امام صادق(عليه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۶ و ۲۳۷ و ۲۳۸.</ref>


== قیام مختار ==
== قیام مختار ==
از دیگر قیام‌های شیعی که در نهضت امام حسین (علیه‌السلام) ریشه دارد، قیام مختار ثقفی در سال‌های ۶۶–۶۷ هجری قمری بود. او قبل از قیام امام حسین (علیه‌السلام) از شیعیان معروف کوفه بود و وقتی که مسلم بن عقیل، فرستاده امام حسین (علیه‌السلام) به کوفه رفت، درمنزل مختار اقامه کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۴۴۱، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.</ref>
از دیگر قیام‌های شیعی که در نهضت امام حسین(ع) ریشه دارد، قیام [[مختار ثقفی]] در سال‌های ۶۶–۶۷ هجری قمری بود. او قبل از قیام امام حسین(ع) از شیعیان معروف کوفه بود و وقتی که [[مسلم بن عقیل]]، فرستاده امام حسین(ع) به کوفه رفت، در منزل مختار اقامت کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۴۴۱، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.</ref> مختار پس از ورود مسلم بن عقیل به کوفه، با او همکاری می‌کرد، ولی هم‌زمان با گرفتاری و شهادت مسلم، توسط عُبیدالله بن زیاد دستگیر و زندانی شد. او پس از حادثه عاشورا با وساطت [[عبدالله بن عمر]] (شوهر خواهرش) نزد یزید، از زندان آزاد گردید و چون در آن ایام [[عبدالله بن زبیر]] در مکه قیام کرده و خود را خلیفه مسلمانان معرفی می‌کرد، مختار رهسپار مکه شد و به همکاری با عبدالله بن زبیر پرداخت.<ref>پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۹.</ref>


در سال شصت و شش هجرى «مختار بن ابى عُبيد ثقفى» در عراق قيام كرد تا انتقام خون حسين(عليه السلام) را از قاتلان آن حضرت بگيرد.
ورود مختار به کوفه همزمان با شکوفایی قیام توابین بود. وی با تبلیغات گسترده به کوفیان می‌گفت: جنبش توابین فاقد سازماندهی نظامی است و لذا نمی‌تواند موفق و کارآمد باشد.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۷۶.</ref> قیام توابین با کشته شدن سران نهضت، درهم شکست و شعله انقلاب برای مدتی به خاموشی گرایید؛ ولی طولی نکشید که با ظهور مختار قیامی دیگر شروع شد که حکومت عراق را به دست گرفت. مختار یکی از چهره‌های سیاسی و پرنفوذی بود که با شعار خونخواهیِ امام حسین(ع) قیام کرد.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۷۳.</ref>


مختار پس از ورود «مسلم بن عقيل» به كوفه، با او همكارى مى كرد، ولى هم زمان با گرفتارى و شهادت مسلم، توسط عُبيدالله بن زياد دستگير و زندانى شد. او پس از حادثه عاشورا با وساطت «عبدالله بن عمر» (شوهر خواهرش) نزد يـزيـد، از زنـدان آزاد گرديد و چـون در آن ايام «عبدالله بن زبير» در مكه قيام كرده خود را خليفـه مسلمانان معرفى مى كرد، مختار رهسپار مكه شد و به همكارى با عبدالله بن زبير پرداخت.
== قیام زید بن علی ==
از قیام‌های دیگری که ریشه در نهضت امام حسین داشت و یک قیام شیعی بود، قیام زید بن علی بود که در سال ۱۲۰ هجری قمری به‌وقوع پیوست.<ref>همان، ج۵، ص۴۹۱.</ref> قیام زید بن علی را از سنخ نهضت امام حسین(ع) می‌دانند.<ref>مرآة العقول، به نقل از  منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۳۳۳. تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.</ref> گفته شده قیام او با اجازه و موافقت [[امام صادق(ع)]] بوده است.<ref>پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۷.</ref>


در سال شصت و چهار هجرى، پنج ماه پس از مرگ يزيد، مختار چون آمادگى مردم عراق را جهت قيام و انقلاب برضد بنى اميه و بى ميلى آن ها را نسبت به حكومـت عبدالله بـن زبير شـنيد، رهسپار كوفـه گرديـد و فعاليـت خـود را آغاز كرد.<ref>پيشوايى، مهدى، سيره پيشوايان، قم، مؤسسه امام صادق(عليه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۹.</ref>
زید بن علی بن الحسین، فرزند [[امام چهارم شیعیان]]، علیه حاکم وقت یعنی [[هشام بن عبدالملک]]، دست به قیام مسلحانه زد. قیام زید، یکی از بزرگترین قیام‌ها علیه حکومت اموی بود که در سال ۱۲۱ق، به منظور امر به معروف و نهی از منکر، و نیز گرفتن انتقام شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست. این قیام توانست ضربه‌ای مهلک به بدنه حکومت خاندان اموی وارد کند.<ref>حسینی، کیمیا، و محمد بادنج، «بررسی قیام زید بن علی بن الحسین»، پژواک جامعه، سال اول، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، شماره ۱، ص۵.</ref> هزاران نفر از شیعیان کوفه، مدائن، واسط، موصل و حتی خراسان با زید بیعت کردند.<ref>رهدار احمد، تشیع پساکربلایی، پگاه حوزه، شماره ۲۴۹، ص۶.</ref> گفته شده یکی از اهداف قیام زید، تشکیل حکومت بود.<ref>کاظمی، محمدحسین، «قیام زید بن علی و یحیی بن زید و اسباب شکست و تأثیرات آن در مبارزات ضد اموی»، تاریخ نو، شماره ۱۲، پاییز ۱۳۹۴ش.</ref>


ورود مختار به كوفه همزمان با شكوفايى قيام توّابين بود. وى با تبليغات گسترده به كوفيان مى‌گفت: جنبش توّابين فاقد سازماندهى نظامى است و لذا نمى‌تواند موفّق و كارآمد باشد.<ref>مكارم شيرازى، ناصر، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، قم، ص۶۷۶.</ref>
زید بن علی در اوائل ماه صفر سال ۱۲۱ به شهادت رسید. زید پس از مقاومت بسیار و زخم‌های فراوان شهید شد؛ جسدش را پس از دفن بیرون آورده، سرش را جدا کردند، بدنش را به دار زدند و پیکرش را پس از آن به آتش سوختند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۳، ص۵۹۹. تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶.</ref> [[مرحوم مجلسی]] به هنگام بررسی علت شکست قیام زید بن علی می‌گوید چون قدرت بنی‌امیه منسجم و متمرکز بود زید پیروزی نیافت.<ref>مرآة العقول، به نقل از  منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۳۳۳. تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.</ref> جنبش انقلابی زیدبن علی به دلیل اقدامات سریع حاکمیت برای ازبین بردن بحران‌های سیاسی حکومت در «مرحلهٔ برانگیختگی»، از بین رفت.<ref>بارانی، محمدرضا، و هدی شعبان پور، «تحلیل جامعه شناختی نهادی شدن جنبش زیدبن علی»، تاریخ اسلام و ایران، دوره جدید پاییز ۱۳۹۳ش، شماره ۲۳، ص۶۱.</ref>


قيام توّابين با كشته شدن سران نهضت، درهم شكست و شعله انقلاب براى مدّتى به خاموشى گراييد.
== قیام یحیی بن زید ==
یکی از مهم‌ترین قیام‌های خونین در دوره پایانی حکومت امویان در خراسان، قیام [[یحیی بن زید علوی]] بود. وی که در قیام پدرش حضوری فعال داشته، بعد از شهادت پدر راهی شهرهای عراق و خراسان شد و به مدت سه سال با کوششی خستگی‌ناپذیر در صدد بیداری مردم آن سامان و تشویق آنان به رهایی از ستم امویان برآمد.<ref>غضنفری کفشگر، محمدرضا، «بررسی زندگی و قیام یحیی بن زید علوی در خراسان در سال ۱۲۵ه‍.ق (انگیزه‌های قیام او و تناقضات منابع در روایت آن)»، پژوهشنامه تاریخ سال ششم تابستان ۱۳۹۰ش، شماره ۲۳، ص۱۴۹.</ref>


ولى طولى نكشيد كه با ظهور «مختار» طوفان عظيم ديگرى برخاست و آتش خشم و انتقام سراسر عراق را فرا گرفت و خرمن هستىِ امويان و قاتلان جنايت پيشه كربلا را يكى پس از ديگرى سوزاند و خاكستر نمود.
در زمان حکومت ولید، یحیی بن زید بن علی در جوزجان خراسان علیه ظلم و ستم خاندان اموی قیام کرد و میان او فرماندار ولید در خراسان سلم بن احوز مازنی‌درگیری پیش آمد که در نتیجه آن، یحیی به شهادت رسید. مازنی سر یحیی را برید و به عنوان هدیه برای ولید فرستاد و بدنش را در خراسان به نمایش گذاشت. بدن یحیی مثل بدن پدرش که سال‌ها آویزان بود، تا زمانی که [[ابومسلم خراسانی]] قیام کرد، بر دار بود. ابومسلم پس از این‌که مازنی را کشت، بدن زید را از دار پایین آورد و بر آن نماز گذارد و دفنش کرد. مردم خراسان به مدت هفت روز برای یحیی به عزاداری پرداختند.<ref>رهدار، احمد، تشیع پساکربلایی، پگاه حوزه، شماره ۲۴۹، ص۶.</ref> قیام یحیی هرچند موفق نشد اما تا حدودی به موفقیت رسید و باعث رواج تشیّع در آن منطقه شد.<ref>افلاکیان، مجید، مهدی پیشوایی، «عوامل مؤثر ورود و گسترش تشیّع امامی در بیهق (سبزوار) از آغاز تا حمله مغول»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال هشتم، شماره اول، بهار ۱۳۹۰ش، ص ۳۹ تا ۶۴.</ref>
 
مختار يكى از چهره‌هاى سياسى و پرنفوذى است كه با درايت و زيركىِ خاصّى، با شعار خونخواهىِ امام حسين عليه السلام ارادتمندان آن حضرت را به گرد خود جمع كرد و براى فرصتى كوتاه زخم‌هاى دلشان را التيام بخشيد.<ref>مكارم شيرازى، ناصر، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، قم، ص۶۷۳.</ref>ص۶۷۳.
 
== قیام زید بن علی ==
از قیام‌های دیگری که ریشه در نهضت امام حسین داشت و یک قیام شیعی بود، قیام زید بن علی امام زین العابدین (علیه‌السلام) بود که در سال ۱۲۰ هجری قمری بوقوع پیوست.<ref>همان، ج۵، ص۴۹۱.</ref>


== قیام عباسیان ==
== قیام عباسیان ==
به شهادت تاريخ، اوّلين جرقّه قيامى كه به «قيام عبّاسيان» شهرت دارد، در سال 132 ه توسّط گروهى از شيعيان به رهبرى‌ ابومسلم خراسانى‌ در خراسان زده شد.
قیام عباسیان در سال ۱۳۲ق توسط گروهی از شیعیان به رهبری ابومسلم خراسانی آغاز شد. آنان به قصد انتقام از بنی‌امیه که ننگ فاجعه کربلا را در پرونده خویش داشتند، شوریدند و با شعار «الرِّضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله» پا به میدان مبارزه گذاشتند؛ ولی بنی‌العباس (شاخه‌ای از بنی‌هاشم) از غفلت و ناآگاهی مردم در شناختِ مصادیق واقعی اهل‌بیت، احساساتِ به هیجان آمده شیعیان را به نفع خود مصادره کردند؛ ولی به یقین مؤثّرترین عامل پیروزی آنان در قلع و قمع کردن بنی‌امیّه، همان شعار خونخواهی امام حسین(ع) و شرح مظلومیت خاندان امام بوده است. آنان با انتخاب این شعار، آتش خشم مردم را بر ضد بنی‌امیّه برافروختند و سرانجام حکومت بنی‌امیه را برچیدند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۸۶.</ref>
 
آنان به قصد انتقام از بنى‌اميّه كه ننگ فاجعه كربلا را در پرونده سياه خويش داشتند، شوريدند و با شعار
 
«الرِّضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله‌»
 
پا به ميدان مبارزه گذاشتند، ولى بنى‌العبّاس (شاخه‌اى از بنى‌هاشم) از غفلت و ناآگاهى مردم در شناختِ مصاديق واقعى اهل‌بيت، احساساتِ به هيجان آمده شيعيان را به نفع خود مصادره كردند؛ ولى به يقين مؤثّرترين عامل پيروزى آنان در قلع و قمع كردن بنى‌اميّه، همان شعار خونخواهى امام حسين عليه السلام و شرح مظلوميّت خاندان آن حضرت بوده است. آنان با انتخاب اين شعار، آتش خشم مردم را بر ضدّ بنى‌اميّه برافروختند و سرانجام بساط حكومت ننگين بنى‌اميّه را برچيدند.<ref>مكارم شيرازى، ناصر، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، قم، ص۶۸۶.</ref>
 
عبدالله ابن علی هم به هنگام كشتارِ امویان در شام، از انتقام از قاتلان امام حسین (ع) و زید ابن علی (ع) سخن به میان آورد<ref>علی بهرامیان، «بنی عباس»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۲، ذیل مدخل.</ref>


== مطالعه بیشتر ==
== مطالعه بیشتر ==
# نقش امام سجاد (علیه‌السلام) در رهبری شیعه؛ محسن رنجبر.
# شخصیت و قیام زید بن علی (علیه‌السلام)؛ سید ابوفاضل رضوی.
# شخصیت و قیام زید بن علی (علیه‌السلام)؛ سید ابوفاضل رضوی.
# ماهیت قیام مختار؛ سید ابوفاضل رضوی.
# ماهیت قیام مختار؛ سید ابوفاضل رضوی.
== منابع ==
== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس|۲}}
خط ۹۸: خط ۵۵:
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =شد
  | ویرایش =
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =شد
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | بازبینی =
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ج
  | کیفیت =
  | کیفیت =ج
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}
[[رده:درگاه امام حسین(ع)]]
[[رده:درگاه امام حسین(ع)]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۲۱

سؤال

چه قیام‌هایی پس از عاشورا رخ داد؟

درگاه‌ها
امام حسین.png


قیام‌های پس عاشورا، قیام‌هایی بوده که متأثر از شهادت امام حسین(ع) و برای انتقام و خونخواهی، و براندازی حکومت بنی‌امیه واقع گشت. توابین، اولین کسانی بودند که پس از عاشورا در سال ۶۵ق قیام نمودند. پس از آن، قیام مختار بود که از قاتلان امام حسین(ع) انتقام گرفت و بر حکومت عراق مسلط شد.

قیام زید بن علی، فرزند امام چهارم شیعیان، یکی از بزرگترین قیام‌ها علیه حکومت اموی بود که در سال ۱۲۱_۱۲۲ هجری، به منظور امر به معروف و نهی از منکر، و نیز گرفتن انتقام شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست. پس از او، فرزندش یحیی یکی از مهم‌ترین قیام‌های خونین در دوره پایانی حکومت امویان را در خراسان رقم زد.

عباسیان نیز برای قیام و برپایی حکومت، یکی از اهداف خود را انتقام از حادثه کربلا اعلام کردند.

تأثیر عاشورا بر قیام‌های پس از خود

اساس و ریشه بسیاری از نهضت‌های حق طلبانه پس از عاشورا، همانند قیام توابین، قیام مختار، قیام زید بن علی(ع)، قیام یحیی بن زید، قیام امام حسین(ع) بوده است.[۱] شهادت امام حسین(ع) در تهییج شیعیان و وحدت بخشیدن به آنها تأثیر بسیاری داشت.[۲] برخی گفته‌اند نهضت‌های مهم سیاسی شیعه به عنوان یک مکتب و تشکیلات انقلابی و ریشه‌دار در میان مسلمین پس از حادثه عاشورا مطرح شد.[۳]

انتشار اخبار کربلا تأثیر زیادی در میان مسلمانان گذاشت. شهادت امام حسین(ع) و یارانش و اسارت خاندانش، سبب نفرت مسلمانان از دستگاه خلافت اموی شد.[۴] پس از حادثه عاشورا دو گونه مخالفت و قیام بر ضد دستگاه یزید و آنگاه خلافت بنی‌امیه، رخ داد. بخشی از آن، سازمان نیافته و حرکت فردی و جسورانه بود و برخی قیام‌های فراگیر.[۵]

توابین

اولین قیام شیعیان علیه امویان، قیام توابین بود.[۶] نخستین عکس‌العمل همگانی در ارتباط با حادثه کربلا، قیام توابین بود که توسط مردم کوفه انجام گرفت؛ چرا که از یک سو، در کوفه شیعیان فراوانی زندگی می‌کردند که به امام علی(ع) و امام حسین(ع) علاقمند بودند و از سوی دیگر، آنان با نامه‌های خود، امام حسین(ع) را به عراق دعوت کردند، و سپس از یاری او سرباز زدند و در واقع امام حسین(ع) و یارانش را تسلیم دشمن کردند.[۷]

توابین در سال ۶۵ق به خون‌خواهی امام حسین(ع) قیام کردند. چند ماهی پس از واقعهٔ کربلا (محرم ۶۱)، گروهی از شیعیان کوفه که از یاری نرساندن به امام حسین(ع) سخت اظهار پشیمانی می‌کردند، در خانه سلیمان بن صُرَد خُزاعی گرد آمدند. در این جمع که شمار آنان را حدود ۱۰۰ تن برآورد کرده‌اند، از همه مشهورتر سلیمان بن صرد، صحابی کهن‌سال پیامبر(ص) بود که پیش از آن در پیکار صفین در صف لشکریان امام علی(ع) حضور داشت و خود از کسانی بود که امام حسین(ع) را با نامه، به کوفه دعوت کرده بود. محور خطابه‌ها در این تجمعات توابین، اظهار توبه از رها کردن امام حسین(ع) و نیز تصمیم به انتقام از قاتلان و مسببان شهادت امام بود.[۸]

قیام توابین از معدود حرکت‌ها در سدهٔ نخست هجری است که مضامین دینی در آن به نحو آشکارتری جلوه یافته است.[۹] در این قیام تنها شیعیان نبودند که به توابین پیوستند، بلکه کلیه کسانی که خواهان تغییر اوضاع، از طریق جنبشی خونین بودند به توابین پیوستند. توابین معتقد بودند که مسئول قتل حسین(ع) در درجه اول حکومت بنی امیه است نه افراد؛ از این جهت به منظور خونخواهی به سوی شام حرکت کردند و گفتند پس از انتقام از بنی امیه، به سراغ جنایتکاران کوفه می‌رویم. انگیزه این جنبش، احساس ندامت از گناه، و شوق به جبران خطا بود. در لابلای سخنان و نامه‌ها و خطبه‌های توابین، احساس عمیق پشیمانی، به خوبی لمس می‌شود. همین انگیزه بود که قیام توابین را در ارزیابی ظاهری به صورت یک قیام انتحارآمیز جلوه‌گر ساخته بود.[۱۰]

قیام مختار

از دیگر قیام‌های شیعی که در نهضت امام حسین(ع) ریشه دارد، قیام مختار ثقفی در سال‌های ۶۶–۶۷ هجری قمری بود. او قبل از قیام امام حسین(ع) از شیعیان معروف کوفه بود و وقتی که مسلم بن عقیل، فرستاده امام حسین(ع) به کوفه رفت، در منزل مختار اقامت کرد.[۱۱] مختار پس از ورود مسلم بن عقیل به کوفه، با او همکاری می‌کرد، ولی هم‌زمان با گرفتاری و شهادت مسلم، توسط عُبیدالله بن زیاد دستگیر و زندانی شد. او پس از حادثه عاشورا با وساطت عبدالله بن عمر (شوهر خواهرش) نزد یزید، از زندان آزاد گردید و چون در آن ایام عبدالله بن زبیر در مکه قیام کرده و خود را خلیفه مسلمانان معرفی می‌کرد، مختار رهسپار مکه شد و به همکاری با عبدالله بن زبیر پرداخت.[۱۲]

ورود مختار به کوفه همزمان با شکوفایی قیام توابین بود. وی با تبلیغات گسترده به کوفیان می‌گفت: جنبش توابین فاقد سازماندهی نظامی است و لذا نمی‌تواند موفق و کارآمد باشد.[۱۳] قیام توابین با کشته شدن سران نهضت، درهم شکست و شعله انقلاب برای مدتی به خاموشی گرایید؛ ولی طولی نکشید که با ظهور مختار قیامی دیگر شروع شد که حکومت عراق را به دست گرفت. مختار یکی از چهره‌های سیاسی و پرنفوذی بود که با شعار خونخواهیِ امام حسین(ع) قیام کرد.[۱۴]

قیام زید بن علی

از قیام‌های دیگری که ریشه در نهضت امام حسین داشت و یک قیام شیعی بود، قیام زید بن علی بود که در سال ۱۲۰ هجری قمری به‌وقوع پیوست.[۱۵] قیام زید بن علی را از سنخ نهضت امام حسین(ع) می‌دانند.[۱۶] گفته شده قیام او با اجازه و موافقت امام صادق(ع) بوده است.[۱۷]

زید بن علی بن الحسین، فرزند امام چهارم شیعیان، علیه حاکم وقت یعنی هشام بن عبدالملک، دست به قیام مسلحانه زد. قیام زید، یکی از بزرگترین قیام‌ها علیه حکومت اموی بود که در سال ۱۲۱ق، به منظور امر به معروف و نهی از منکر، و نیز گرفتن انتقام شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست. این قیام توانست ضربه‌ای مهلک به بدنه حکومت خاندان اموی وارد کند.[۱۸] هزاران نفر از شیعیان کوفه، مدائن، واسط، موصل و حتی خراسان با زید بیعت کردند.[۱۹] گفته شده یکی از اهداف قیام زید، تشکیل حکومت بود.[۲۰]

زید بن علی در اوائل ماه صفر سال ۱۲۱ به شهادت رسید. زید پس از مقاومت بسیار و زخم‌های فراوان شهید شد؛ جسدش را پس از دفن بیرون آورده، سرش را جدا کردند، بدنش را به دار زدند و پیکرش را پس از آن به آتش سوختند.[۲۱] مرحوم مجلسی به هنگام بررسی علت شکست قیام زید بن علی می‌گوید چون قدرت بنی‌امیه منسجم و متمرکز بود زید پیروزی نیافت.[۲۲] جنبش انقلابی زیدبن علی به دلیل اقدامات سریع حاکمیت برای ازبین بردن بحران‌های سیاسی حکومت در «مرحلهٔ برانگیختگی»، از بین رفت.[۲۳]

قیام یحیی بن زید

یکی از مهم‌ترین قیام‌های خونین در دوره پایانی حکومت امویان در خراسان، قیام یحیی بن زید علوی بود. وی که در قیام پدرش حضوری فعال داشته، بعد از شهادت پدر راهی شهرهای عراق و خراسان شد و به مدت سه سال با کوششی خستگی‌ناپذیر در صدد بیداری مردم آن سامان و تشویق آنان به رهایی از ستم امویان برآمد.[۲۴]

در زمان حکومت ولید، یحیی بن زید بن علی در جوزجان خراسان علیه ظلم و ستم خاندان اموی قیام کرد و میان او فرماندار ولید در خراسان سلم بن احوز مازنی‌درگیری پیش آمد که در نتیجه آن، یحیی به شهادت رسید. مازنی سر یحیی را برید و به عنوان هدیه برای ولید فرستاد و بدنش را در خراسان به نمایش گذاشت. بدن یحیی مثل بدن پدرش که سال‌ها آویزان بود، تا زمانی که ابومسلم خراسانی قیام کرد، بر دار بود. ابومسلم پس از این‌که مازنی را کشت، بدن زید را از دار پایین آورد و بر آن نماز گذارد و دفنش کرد. مردم خراسان به مدت هفت روز برای یحیی به عزاداری پرداختند.[۲۵] قیام یحیی هرچند موفق نشد اما تا حدودی به موفقیت رسید و باعث رواج تشیّع در آن منطقه شد.[۲۶]

قیام عباسیان

قیام عباسیان در سال ۱۳۲ق توسط گروهی از شیعیان به رهبری ابومسلم خراسانی آغاز شد. آنان به قصد انتقام از بنی‌امیه که ننگ فاجعه کربلا را در پرونده خویش داشتند، شوریدند و با شعار «الرِّضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله» پا به میدان مبارزه گذاشتند؛ ولی بنی‌العباس (شاخه‌ای از بنی‌هاشم) از غفلت و ناآگاهی مردم در شناختِ مصادیق واقعی اهل‌بیت، احساساتِ به هیجان آمده شیعیان را به نفع خود مصادره کردند؛ ولی به یقین مؤثّرترین عامل پیروزی آنان در قلع و قمع کردن بنی‌امیّه، همان شعار خونخواهی امام حسین(ع) و شرح مظلومیت خاندان امام بوده است. آنان با انتخاب این شعار، آتش خشم مردم را بر ضد بنی‌امیّه برافروختند و سرانجام حکومت بنی‌امیه را برچیدند.[۲۷]

مطالعه بیشتر

  1. شخصیت و قیام زید بن علی (علیه‌السلام)؛ سید ابوفاضل رضوی.
  2. ماهیت قیام مختار؛ سید ابوفاضل رضوی.

منابع

  1. ابراهیمی، حسن، تاریخ اسلام، (ترجمه)، ج۱، ص۳۵۱، تهران، شرکت انتشارات و مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.
  2. ابوالقاسم، پاینده، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پایبنده، ج۱، ص۳۵۱، تهران، اسماعیلیان، تهران، ۱۳۶۲ش.
  3. خربوطلی، تاریخ العراق، ص۱۲۳، به نقل از تاریخ سیاسی اسلام، ص۳۵۲.
  4. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۶.
  5. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۷.
  6. مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۰۰–۱۰۱، بیروت، دارالمعرفه، بیروت؛ تاریخ طبری، ج۵،
  7. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۸.
  8. بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
  9. بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
  10. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۶ و ۲۳۷ و ۲۳۸.
  11. تاریخ طبری، ج۴، ص۴۴۱، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
  12. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۹.
  13. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۷۶.
  14. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۷۳.
  15. همان، ج۵، ص۴۹۱.
  16. مرآة العقول، به نقل از منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۳۳۳. تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.
  17. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۷.
  18. حسینی، کیمیا، و محمد بادنج، «بررسی قیام زید بن علی بن الحسین»، پژواک جامعه، سال اول، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، شماره ۱، ص۵.
  19. رهدار احمد، تشیع پساکربلایی، پگاه حوزه، شماره ۲۴۹، ص۶.
  20. کاظمی، محمدحسین، «قیام زید بن علی و یحیی بن زید و اسباب شکست و تأثیرات آن در مبارزات ضد اموی»، تاریخ نو، شماره ۱۲، پاییز ۱۳۹۴ش.
  21. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۳، ص۵۹۹. تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶.
  22. مرآة العقول، به نقل از منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۳۳۳. تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.
  23. بارانی، محمدرضا، و هدی شعبان پور، «تحلیل جامعه شناختی نهادی شدن جنبش زیدبن علی»، تاریخ اسلام و ایران، دوره جدید پاییز ۱۳۹۳ش، شماره ۲۳، ص۶۱.
  24. غضنفری کفشگر، محمدرضا، «بررسی زندگی و قیام یحیی بن زید علوی در خراسان در سال ۱۲۵ه‍.ق (انگیزه‌های قیام او و تناقضات منابع در روایت آن)»، پژوهشنامه تاریخ سال ششم تابستان ۱۳۹۰ش، شماره ۲۳، ص۱۴۹.
  25. رهدار، احمد، تشیع پساکربلایی، پگاه حوزه، شماره ۲۴۹، ص۶.
  26. افلاکیان، مجید، مهدی پیشوایی، «عوامل مؤثر ورود و گسترش تشیّع امامی در بیهق (سبزوار) از آغاز تا حمله مغول»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال هشتم، شماره اول، بهار ۱۳۹۰ش، ص ۳۹ تا ۶۴.
  27. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۸۶.