علم (عزاداری): تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۲۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{درگاه|امام حسین}} | {{درگاه|امام حسین|واژه‌ها}} | ||
عَلَم عزاداری | عَلَم عزاداری، وسیله‌ای است چوبی یا فلزی که در پیشاپیش دسته‌های [[عزاداری محرم]] توسط یک فرد یا افرادی حمل می‌شود. به این کار علم‌کِشی یا علم‌گردانی می‌گویند. علمهای [[محرم]] در مناطق مختلف ایران متفاوت است. علم‌گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری است که در برخی مناطق ایران به طوق‌گردانی نیز مشهور است. معمولاً وسایلی مانند پر، شاه‌پر و پارچهٔ مخمل به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود. | ||
علمها از گذشته‌های دور در جنگها، پیشاپیش صفوف نظامیان، به حرکت درمی‌آمدند. در ایران، دست‌کم از دوره صفویه به بعد، استفاده از نوعی توغ در مراسم عزاداری به ویژه در ایام محرم معمول بوده است. | |||
[[پرونده:علم داری.png|بندانگشتی|287x287پیکسل| حمل علم در مراسم عزاداری]] | |||
== معرفی و ویژگی‌ها == | == معرفی و ویژگی‌ها == | ||
عَلَم، پرچم، بیرق یا جریده، وسیله‌ای پرکاربرد در سوگواریهای مذهبی محرم، که به حمل آن در دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی علم‌گردانی می‌گویند.<ref>باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.</ref> | |||
علمها، بیرقهای بلند یا کوتاه با رنگهای مختلف هستند که در جلو یا در فاصلهٔ بین دسته‌های سوگوار سینه‌زن یا زنجیرزن حرکت داده می‌شوند. بعضی از آنها پرچم بزرگی به شکل مثلث‌اند که اشعار و عبارات مذهبی روی آنها نوشته شده است. هر محله، علم یا علامت مخصوص به خود را دارد که از علمهای دیگر محله‌ها متمایز است و هنگام عزاداری، اهالی محل به دنبال آن به راه می‌افتند. علم مخصوص هر هیئت یا هر محله را که پارچه‌ای سیاه و چهارگوشه است، و روی آن مشخصات هیئت نوشته شده، کتیبه می‌نامند.<ref>باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.</ref> | |||
علمهای عاشورایی در مناطق مختلف ایران متفاوت است. علم گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری است که البته در برخی از مناطق ایران به طوق گردانی نیز مشهور است. همین دسته‌های عزاداری نمادی از لشکرکشی است. ساخت حجله به یاد [[حضرت قاسم(ع)]]، نخل به نشانه تابوت امام حسین(ع) و علمها نشانه‌هایی از پرچم‌های جنگی است که شکوهی به مراسم عزاداری می‌دهند.<ref>«[https://www.isna.ir/news/95071207204/نشان-های-روی-علم-و-کتل-برای-چیست نشان‌های روی علم و کتل برای چیست؟]»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۲.</ref> | |||
گرایش دسته‌های سوگوار به استفاده از علمها و علامتهای پرتیغه زیاد است. معمولاً وسایلی مانند پر، شاه‌پر و پارچهٔ مخمل و از این قبیل چیزها به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود.<ref>باقی، عمادالدین، «عزاداری»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ج۶، ذیل مدخل.</ref>[[پرونده:حمل علم.jpg|بندانگشتی|علم‌کِشی توسط یک عزادار|200x200پیکسل]] | |||
== تاریخچه == | == تاریخچه == | ||
توغ، میله‌ای که در قدیم بر سر آن منگوله‌ای از دم اسب می‌آویختند و برای تعیین مکان گرد آمدنِ سپاه از آن استفاده می‌کردند. واژه توغ از تغ ترکی جغتایی و آن نیز از اصل چینی تو به معنای درفش گرفته شده است. در ایران، دست‌کم از دوره صفویه به بعد، استفاده از نوعی توغ در مراسم عزاداری به ویژه در ایام محرم معمول بوده است.<ref>منفرد، افسانه، «توغ»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل، ۱۳۹۳ش.</ref> | |||
عَلَم‌ها از گذشته‌های دور در جنگها، پیشاپیش صفوف نظامیان، به حرکت درمی‌آمدند. علم به‌هنگام سوگواری برای قربانیان جنگها نشانهٔ این بود با وجود کشته‌شدن علم‌دار رزمنده، علمها هنوز پابرجا هستند و علم‌داران دیگری آنها را بر دوش می‌گیرند. براساس تصاویر موجود از علمها و گزارشهایی که در منابع از گذشته تاکنون به دست آمده است، می‌توان گفت که آنها در ابتدا، اشکال ساده‌ای داشته، و رفته‌رفته با افزودن آرایه‌ها، بزرگ‌تر و پرنشانه‌تر شده‌اند.<ref>باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.</ref> | |||
نخستین عَلَم‌ها چوب خشک‌شدهٔ صنوبر یا درختی کشیده‌قامت و مانند آن بوده است. نمونه‌های از این‌گونه علمها در روستاها، ازجمله روستاهای مناطق اراک و مراغه دیده می‌شود که در مراسم ماه محرم از آنها استفاده می‌شود. تنهٔ درخت یا تنهٔ اصلی علم را طی سال در گوشه‌ای از مسجد یا تکیه نگهداری می‌کنند و در آغاز محرم جامه، پارچه‌ها و دستمالهای رنگارنگ نذری را بر آن می‌پوشانند. در دورهٔ قاجار، افزون‌بر علمهای هیئتهای سوگواری مردمی، علمهای دولتی هم در عزاداری وجود داشت که در الگوسازی علمهای تجملی مؤثر بود. در زمان ناصرالدین‌شاه، تزیین و حمل علم سلطنتی از اندرون به تکیه همراه با مراسم خاصی صورت می‌گرفت.<ref>باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.</ref> | |||
== علم حضرت عباس(ع) == | |||
[[پرونده:علم حضرت عباس.webp|بندانگشتی|عَلَم حضرت عباس(ع)|266x266پیکسل]] | |||
عَلَم سبز در مراسم عزاداری‌های محرم، نماد میرعَلَم‌دارِ لشکر [[امام حسین(ع)]]، [[حضرت عباس(ع)]] به‌شمار می‌رود. کاشانی‌ها جَریده (علم مخصوصِ محلی) را مظهری از حضرت عباس(ع) می‌انگارند و هریک از ارکان آن را نماد و پاره‌ای از وجود آن حضرت توصیف می‌کنند. همچنین در دسته‌های عزاداری بیرجند، علم سبزپوشی که بزرگ‌تر از علمهای دیگر است، به علم حضرت عباس(ع) مشهور است و مردم برای آن نذر می‌کنند. علامتهای ۳ تیغه تا ۲۳ تیغهٔ دسته‌های عزا را مظهر قدرت بازوی علم‌دار اسلام می‌دانند و سنگین‌ترین علامتها را به پهلوانان و جوانان محله می‌سپارند تا حمل کنند.<ref>بلوکباشی، علی، «ابوالفضل(ع)»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۶.</ref> | |||
در هزاره‌جات افغانستان هر حسینیه دو علم دارد: یک علم بسیار بزرگ و بلند در بیرون و جنب ورودی حسینیه، و یک علم کوچک‌تر در درون حسینیه در خط مرزی صحن زنانه و مردانه. بر سر علم درونی یک پنجهٔ مسین کار گذاشته‌اند که بر روی آن چند آیهٔ ''قرآن'' حک شده است. این پنجه را نمادی از علم‌دار کربلا، حضرت ابوالفضل(ع) می‌دانند و در پای آن دعا و حاجت‌خواهی می‌کنند.<ref>بلوکباشی، علی، «ابوالفضل(ع)»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۶.</ref> | |||
== حکم شرعی == | |||
[[آیت‌الله مکارم شیرازی]] گفته‌اند از علامت‌هایی که مجسمه حیوانات از قبیل مرغ و خروس و دیگر اشیا و جمادات بر روی آنها نصب شده، اجتناب شود.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، احکام عزاداری، ص۴۷. قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۹۰ش.</ref> برخی نیز گفته‌اند در مراسم عزاداری امام حسین(ع) استفاده از عَلَم که تعظیم شعائر محسوب می‌شود به شرط اینکه مشتمل بر مجسّمه ذی‌روح که حرام است نباشد، اشکال ندارد.<ref>«[https://saafi.com/news/10 فقه عاشورایی ( احکام عزاداری )]»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۴، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۳۸: | خط ۴۴: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی =شد | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت =ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
[[رده:درگاه امام حسین(ع)]] | [[رده:درگاه امام حسین(ع)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۵
تاریخچه علم عزاداری چیست؟
عَلَم عزاداری، وسیله‌ای است چوبی یا فلزی که در پیشاپیش دسته‌های عزاداری محرم توسط یک فرد یا افرادی حمل می‌شود. به این کار علم‌کِشی یا علم‌گردانی می‌گویند. علمهای محرم در مناطق مختلف ایران متفاوت است. علم‌گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری است که در برخی مناطق ایران به طوق‌گردانی نیز مشهور است. معمولاً وسایلی مانند پر، شاه‌پر و پارچهٔ مخمل به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود.
علمها از گذشته‌های دور در جنگها، پیشاپیش صفوف نظامیان، به حرکت درمی‌آمدند. در ایران، دست‌کم از دوره صفویه به بعد، استفاده از نوعی توغ در مراسم عزاداری به ویژه در ایام محرم معمول بوده است.
معرفی و ویژگی‌ها
عَلَم، پرچم، بیرق یا جریده، وسیله‌ای پرکاربرد در سوگواریهای مذهبی محرم، که به حمل آن در دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی علم‌گردانی می‌گویند.[۱]
علمها، بیرقهای بلند یا کوتاه با رنگهای مختلف هستند که در جلو یا در فاصلهٔ بین دسته‌های سوگوار سینه‌زن یا زنجیرزن حرکت داده می‌شوند. بعضی از آنها پرچم بزرگی به شکل مثلث‌اند که اشعار و عبارات مذهبی روی آنها نوشته شده است. هر محله، علم یا علامت مخصوص به خود را دارد که از علمهای دیگر محله‌ها متمایز است و هنگام عزاداری، اهالی محل به دنبال آن به راه می‌افتند. علم مخصوص هر هیئت یا هر محله را که پارچه‌ای سیاه و چهارگوشه است، و روی آن مشخصات هیئت نوشته شده، کتیبه می‌نامند.[۲]
علمهای عاشورایی در مناطق مختلف ایران متفاوت است. علم گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری است که البته در برخی از مناطق ایران به طوق گردانی نیز مشهور است. همین دسته‌های عزاداری نمادی از لشکرکشی است. ساخت حجله به یاد حضرت قاسم(ع)، نخل به نشانه تابوت امام حسین(ع) و علمها نشانه‌هایی از پرچم‌های جنگی است که شکوهی به مراسم عزاداری می‌دهند.[۳]
گرایش دسته‌های سوگوار به استفاده از علمها و علامتهای پرتیغه زیاد است. معمولاً وسایلی مانند پر، شاه‌پر و پارچهٔ مخمل و از این قبیل چیزها به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود.[۴]
تاریخچه
توغ، میله‌ای که در قدیم بر سر آن منگوله‌ای از دم اسب می‌آویختند و برای تعیین مکان گرد آمدنِ سپاه از آن استفاده می‌کردند. واژه توغ از تغ ترکی جغتایی و آن نیز از اصل چینی تو به معنای درفش گرفته شده است. در ایران، دست‌کم از دوره صفویه به بعد، استفاده از نوعی توغ در مراسم عزاداری به ویژه در ایام محرم معمول بوده است.[۵]
عَلَم‌ها از گذشته‌های دور در جنگها، پیشاپیش صفوف نظامیان، به حرکت درمی‌آمدند. علم به‌هنگام سوگواری برای قربانیان جنگها نشانهٔ این بود با وجود کشته‌شدن علم‌دار رزمنده، علمها هنوز پابرجا هستند و علم‌داران دیگری آنها را بر دوش می‌گیرند. براساس تصاویر موجود از علمها و گزارشهایی که در منابع از گذشته تاکنون به دست آمده است، می‌توان گفت که آنها در ابتدا، اشکال ساده‌ای داشته، و رفته‌رفته با افزودن آرایه‌ها، بزرگ‌تر و پرنشانه‌تر شده‌اند.[۶]
نخستین عَلَم‌ها چوب خشک‌شدهٔ صنوبر یا درختی کشیده‌قامت و مانند آن بوده است. نمونه‌های از این‌گونه علمها در روستاها، ازجمله روستاهای مناطق اراک و مراغه دیده می‌شود که در مراسم ماه محرم از آنها استفاده می‌شود. تنهٔ درخت یا تنهٔ اصلی علم را طی سال در گوشه‌ای از مسجد یا تکیه نگهداری می‌کنند و در آغاز محرم جامه، پارچه‌ها و دستمالهای رنگارنگ نذری را بر آن می‌پوشانند. در دورهٔ قاجار، افزون‌بر علمهای هیئتهای سوگواری مردمی، علمهای دولتی هم در عزاداری وجود داشت که در الگوسازی علمهای تجملی مؤثر بود. در زمان ناصرالدین‌شاه، تزیین و حمل علم سلطنتی از اندرون به تکیه همراه با مراسم خاصی صورت می‌گرفت.[۷]
علم حضرت عباس(ع)
عَلَم سبز در مراسم عزاداری‌های محرم، نماد میرعَلَم‌دارِ لشکر امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع) به‌شمار می‌رود. کاشانی‌ها جَریده (علم مخصوصِ محلی) را مظهری از حضرت عباس(ع) می‌انگارند و هریک از ارکان آن را نماد و پاره‌ای از وجود آن حضرت توصیف می‌کنند. همچنین در دسته‌های عزاداری بیرجند، علم سبزپوشی که بزرگ‌تر از علمهای دیگر است، به علم حضرت عباس(ع) مشهور است و مردم برای آن نذر می‌کنند. علامتهای ۳ تیغه تا ۲۳ تیغهٔ دسته‌های عزا را مظهر قدرت بازوی علم‌دار اسلام می‌دانند و سنگین‌ترین علامتها را به پهلوانان و جوانان محله می‌سپارند تا حمل کنند.[۸]
در هزاره‌جات افغانستان هر حسینیه دو علم دارد: یک علم بسیار بزرگ و بلند در بیرون و جنب ورودی حسینیه، و یک علم کوچک‌تر در درون حسینیه در خط مرزی صحن زنانه و مردانه. بر سر علم درونی یک پنجهٔ مسین کار گذاشته‌اند که بر روی آن چند آیهٔ قرآن حک شده است. این پنجه را نمادی از علم‌دار کربلا، حضرت ابوالفضل(ع) می‌دانند و در پای آن دعا و حاجت‌خواهی می‌کنند.[۹]
حکم شرعی
آیت‌الله مکارم شیرازی گفته‌اند از علامت‌هایی که مجسمه حیوانات از قبیل مرغ و خروس و دیگر اشیا و جمادات بر روی آنها نصب شده، اجتناب شود.[۱۰] برخی نیز گفته‌اند در مراسم عزاداری امام حسین(ع) استفاده از عَلَم که تعظیم شعائر محسوب می‌شود به شرط اینکه مشتمل بر مجسّمه ذی‌روح که حرام است نباشد، اشکال ندارد.[۱۱]
منابع
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ «نشان‌های روی علم و کتل برای چیست؟»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۲.
- ↑ باقی، عمادالدین، «عزاداری»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ منفرد، افسانه، «توغ»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل، ۱۳۹۳ش.
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ بلوکباشی، علی، «ابوالفضل(ع)»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۶.
- ↑ بلوکباشی، علی، «ابوالفضل(ع)»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، احکام عزاداری، ص۴۷. قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۹۰ش.
- ↑ «فقه عاشورایی ( احکام عزاداری )»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۴، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.