عصمت: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
| خط ۷: | خط ۶: | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{درگاه|واژهها}} | {{درگاه|واژهها}} | ||
'''[[عصمت]]''' محفوظ بودن شخصِ [[معصوم]] از [[گناه]] و خطاست. | '''[[عصمت]]''' محفوظ بودن شخصِ [[معصوم]] از [[گناه]] و خطاست. عصمت لطف الهی و یا ملکه نفسانی است که باعث اجتناب معصوم از گناه و خطا میشود. [[شیعه]] تمام حجتهای الهی را [[معصوم]] میداند و معتقد است ایشان در عقاید و اعمال معصوماند. منتها باید توجه داشت ارزش [[انسان]] به ارادۀ آزاد و اختیار اوست. افرادی که دچار گناه میشوند، یا نسبت به زشتی گناه، آگاهی کامل ندارند و یا از ارادهای قوی برای ترک آن برخوردار نیستند. در طرف مقابل هرچه [[علم]] و اراده انسان تقویت شود، انسان بیشتر بر خود مسلط شده و میتواند در مقابل گناه، خویشتنداری بیشتری داشته باشد. | ||
== معناشناسی == | == معناشناسی == | ||
سه معنا در لغت برای عصمت بیان شده؛ حفظ و نگهداری؛<ref>راغب | سه معنا در لغت برای عصمت بیان شده؛ حفظ و نگهداری؛<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المفردات في غريب القرآن|سال=1412|نام=حسين بن محمد|نام خانوادگی=راغب اصفهانی|ناشر=بیروت، الدار الشامية|صفحه=569 ـ 570}}</ref> مانع شدن<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=كتاب العين|سال=1410|نام=خليل بن احمد|نام خانوادگی=فراهیدی|ناشر=قم، انتشارات هجرت|جلد=1|صفحه=314}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=القاموس المحیط|سال=1415|نام=محمد بن یعقوب|نام خانوادگی=فیروزآبادی|ناشر=بیروت، دار الکتب العلمية|جلد=4|صفحه=151}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=صحاح اللغه|سال=1404|نام=اسماعیل بن حماد|نام خانوادگی=جوهری|ناشر=بیروت، دار العلم للملايين|جلد=5|صفحه=1986}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=لسان العرب|سال=1414|نام=محمد بن مكرم|نام خانوادگی=ابن منظور|ناشر=بیروت، دار صادر|جلد=12|صفحه=403}}</ref> و وسیله بازداشتن؛<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=لسان العرب|سال=1414|نام=محمد بن مکرم|نام خانوادگی=ابن منظور|ناشر=بیروت، دار صادر|جلد=12|صفحه=405}}</ref> با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسبتر از معنای «مانع شدن» است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المفردات في غريب القرآن|سال=1412|نام=حسين بن محمد|نام خانوادگی=راغب اصفهانی|ناشر=بیروت، الدار الشامية|صفحه=336 ـ 337}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=عصمت از منظر فریقین|سال=1394|نام=سید علی|نام خانوادگی=حسینی میلانی|ناشر=قم، انتشارات حقایق|صفحه=14}}</ref> | ||
از لحاظ اصطلاحی نیز دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است: | از لحاظ اصطلاحی نیز دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است: | ||
#'''عصمت به معنای لطف''': از نظر [[شیخ مفید]] عصمت از ناحیه [[خداوند]] متعال، توفیق و لطف اوست و دارا بودن این عصمت به وسیله حجتهای الهی، برای حفظ [[دین]] خداوند از ورود [[گناهان]] و خطاها در آن است<ref>شیخ | #'''عصمت به معنای لطف''': از نظر [[شیخ مفید]] عصمت از ناحیه [[خداوند]] متعال، توفیق و لطف اوست و دارا بودن این عصمت به وسیله حجتهای الهی، برای حفظ [[دین]] خداوند از ورود [[گناهان]] و خطاها در آن است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اعتقادات|سال=1413|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=مفید|ناشر=قم، کنگره بین المللی شیخ مفید|صفحه=128}}</ref> | ||
#'''عصمت به معنای ملکه''': [[خواجه نصیرالدین طوسی]] عصمت را ملکه نامید و گفت: عصمت ملکهای است که با وجود آن، از صاحبش گناهی صادر نمیشود<ref> | #'''عصمت به معنای ملکه''': [[خواجه نصیرالدین طوسی]] عصمت را ملکه نامید و گفت: عصمت ملکهای است که با وجود آن، از صاحبش گناهی صادر نمیشود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تلخیص المحصل|سال=1405|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=نصیر الدین طوسی|ناشر=بیروت، دار الأضواء|صفحه=369}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=عصمت امام|سال=1390|نام=محمد حسین|نام خانوادگی=فاریاب|ناشر=قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|صفحه=34 ـ 35}}</ref> | ||
== اهمیت و جایگاه عصمت == | == اهمیت و جایگاه عصمت == | ||
عصمت، یکی از مهمترین و بنیادیترین مسائل [[نبوت]] و [[امامت]] در حوزه اعتقادات است که هر یک از فرقهها و [[مذاهب اسلامی]] از منظر خود به آن پرداختهاند. ارتباط بحث عصمت با حجیت قول و فعل فرستادگان پروردگار، حساسیت و اهمیت فوق العادهای به این مبحث داده است.<ref> | عصمت، یکی از مهمترین و بنیادیترین مسائل [[نبوت]] و [[امامت]] در حوزه اعتقادات است که هر یک از فرقهها و [[مذاهب اسلامی]] از منظر خود به آن پرداختهاند. ارتباط بحث عصمت با حجیت قول و فعل فرستادگان پروردگار، حساسیت و اهمیت فوق العادهای به این مبحث داده است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن|سال=1397|نام=مهدی|نام خانوادگی=سازندگی|ناشر=قم، انتشارات مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی|صفحه=81}}</ref> | ||
[[شیعه]] تمام حجتهای الهی ـ اعم از نبی، رسول و امام ـ را [[معصوم]] میداند و معتقد است [[پیامبران]] در عقاید و اعمال، قبل و بعد از [[بعثت]]، معصوماند اما از آنجا که [[اهل سنت]] به عصمت امامان اعتقاد ندارند؛ بحث عصمت را صرفاً ذیل مباحث نبوت مطرح میکنند و معتقدند که انبیا(ع) تنها در دریافت و ابلاغ [[وحی]] معصوماند و در بقیه حالات فردی و اجتماعی، ارتکاب اشتباه و خطا از ایشان جایز است. با وجود این میتوان عصمت را از موضوعات مشترک بین فِرَق و مذاهب [[مسلمان]] به شمار آورد؛ هرچند در مصادیق و جزئیات، اختلافات ریشهای فراوانی وجود دارد<ref | [[شیعه]] تمام حجتهای الهی ـ اعم از نبی، رسول و امام ـ را [[معصوم]] میداند و معتقد است [[پیامبران]] در عقاید و اعمال، قبل و بعد از [[بعثت]]، معصوماند اما از آنجا که [[اهل سنت]] به عصمت امامان اعتقاد ندارند؛ بحث عصمت را صرفاً ذیل مباحث نبوت مطرح میکنند و معتقدند که انبیا(ع) تنها در دریافت و ابلاغ [[وحی]] معصوماند و در بقیه حالات فردی و اجتماعی، ارتکاب اشتباه و خطا از ایشان جایز است. با وجود این میتوان عصمت را از موضوعات مشترک بین فِرَق و مذاهب [[مسلمان]] به شمار آورد؛ هرچند در مصادیق و جزئیات، اختلافات ریشهای فراوانی وجود دارد.<ref name=":0" /> | ||
== منشأ عصمت == | == منشأ عصمت == | ||
در مورد منشأ یا همان موجبات عصمت در پیامبر و امام دیدگاههای مختلفی از سوی متکلمان مطرح شده است: | در مورد منشأ یا همان موجبات عصمت در پیامبر و امام دیدگاههای مختلفی از سوی متکلمان مطرح شده است: | ||
# '''دیدگاه اول: اسباب چهارگانه:''' قائلان این دیدگاه<ref> | # '''دیدگاه اول: اسباب چهارگانه:''' قائلان این دیدگاه<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المحصل|سال=1411|نام=فخرالدین|نام خانوادگی=رازی|ناشر=قاهره، دار التراث|صفحه=522}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اللوامع الإلهیة في المباحث الکلامیة|سال=1422|نام=مقداد بن عبد الله|نام خانوادگی=فاضل مقداد|ناشر=قم، دفتر تبليغات اسلامی|صفحه=244}}</ref> میگویند اجتماع چهار عنصر (سبب) موجب پیدایشِ صفت عصمت (لطف خفی) میشود: | ||
## در نفس یا بدن مطهّر معصوم، خاصیتی (عاملی/ عنصری) وجود دارد که اقتضا میکند ملکۀ مانع از فجور در او پدید آید.<ref> | ## در نفس یا بدن مطهّر معصوم، خاصیتی (عاملی/ عنصری) وجود دارد که اقتضا میکند ملکۀ مانع از فجور در او پدید آید.<ref name=":1">{{یادکرد کتاب|عنوان=کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد|سال=1382|نام=حسن بن یوسف|نام خانوادگی=حلی|ناشر=قم، موسسه امام صادق(ع)|صفحه=365}}</ref> | ||
## علم و یقین نسبت به زیانها و مفاسد معاصی و فوائد طاعات در او حاصل است.<ref | ## علم و یقین نسبت به زیانها و مفاسد معاصی و فوائد طاعات در او حاصل است.<ref name=":1" /> | ||
## وحی یا [[الهام]] مستمرّ به معصومان، بینش ایشان نسبت به حقیقت معاصی و طاعات را موکّد و عمیق میسازد.<ref | ## وحی یا [[الهام]] مستمرّ به معصومان، بینش ایشان نسبت به حقیقت معاصی و طاعات را موکّد و عمیق میسازد.<ref name=":1" /> | ||
## توجه به اینکه در صورت ترک اولی و راجح، مورد مواخذه و سختگیری الهی قرار خواهد گرفت؛ به عبارت دیگر معصوم توجه به این امر دارد که [[خداوند]] هیچ گونه اغماض و اهمالی در ترک اولی، درباره آنها روا نمیدارد<ref | ## توجه به اینکه در صورت ترک اولی و راجح، مورد مواخذه و سختگیری الهی قرار خواهد گرفت؛ به عبارت دیگر معصوم توجه به این امر دارد که [[خداوند]] هیچ گونه اغماض و اهمالی در ترک اولی، درباره آنها روا نمیدارد.<ref name=":1" /> | ||
# '''دیدگاه دوم: علم ویژه:''' بسیاری از اندیشوران اسلامی، به ویژه در عصر کنونی علت و منشأ عصمت را نوع خاصی از علم و آگاهی میدانند. به این بیان که وجود علم قطعی و تام نسبت به خدای متعال و صفات جمال و جلال او و یا علم تامّ نسبت به حقیقت معاصی و طاعات در نفس معصومان، موجب پیدایش صفت عصمت در ایشان میگردد.<ref> | # '''دیدگاه دوم: علم ویژه:''' بسیاری از اندیشوران اسلامی، به ویژه در عصر کنونی علت و منشأ عصمت را نوع خاصی از علم و آگاهی میدانند. به این بیان که وجود علم قطعی و تام نسبت به خدای متعال و صفات جمال و جلال او و یا علم تامّ نسبت به حقیقت معاصی و طاعات در نفس معصومان، موجب پیدایش صفت عصمت در ایشان میگردد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الميزان فى تفسير القرآن|سال=1417|نام=سید محمد حسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|جلد=2|صفحه=139}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل|سال=1413|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|ناشر=قم، موسسه امام صادق(ع)|جلد=3|صفحه=159}}</ref> | ||
# '''دیدگاه سوم: علم و اراده:''' برخی از اندیشمندان معاصر، عصمت را معلول علم و اراده معصومان دانستهاند.<ref>محمد تقی مصباح | # '''دیدگاه سوم: علم و اراده:''' برخی از اندیشمندان معاصر، عصمت را معلول علم و اراده معصومان دانستهاند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آموزش عقاید|سال=1377|نام=محمد تقی|نام خانوادگی=مصباح یزدی|ناشر=قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|صفحه=205}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی در عصمت معصومان|سال=1388|نام=حسن|نام خانوادگی=یوسفیان|ناشر=قم، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|صفحه=51 ـ 59}}</ref> | ||
# '''دیدگاه چهارم: اراده و انتخاب:''' برخی عصمت را زاییده اراده قوی و حسن انتخاب میدانند. از نظر آنان عصمت پدیدهای است کاملا ارادی و اختیاری و اراده انسان در پیدایش این ویژگی نقش تعیین کنندهای دارد و در انحصار افراد معدودی نیست، بلکه همه انسانها میتوانند این ویژگی را در خود ایجاد کنند<ref> | # '''دیدگاه چهارم: اراده و انتخاب:''' برخی عصمت را زاییده اراده قوی و حسن انتخاب میدانند. از نظر آنان عصمت پدیدهای است کاملا ارادی و اختیاری و اراده انسان در پیدایش این ویژگی نقش تعیین کنندهای دارد و در انحصار افراد معدودی نیست، بلکه همه انسانها میتوانند این ویژگی را در خود ایجاد کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلسفه وحی و نبوت|سال=1390|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ریشهری|ناشر=قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث|صفحه=218 ـ 220}}</ref> | ||
# '''دیدگاه پنجم: تمامیّت عقل:''' برخی از حکمای الهی، تامّ و کامل بودن «قوّه عقل» را ریشه و منبع «عصمت» شمردهاند.<ref> | # '''دیدگاه پنجم: تمامیّت عقل:''' برخی از حکمای الهی، تامّ و کامل بودن «قوّه عقل» را ریشه و منبع «عصمت» شمردهاند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سرمایه ایمان در اصول اعتقادات|سال=1372|نام=عبد الرزاق بن علی|نام خانوادگی=لاهیجی|ناشر=تهران، الزهرا (س)|صفحه=128}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=انیس الموحدین|سال=1369|نام=ملامهدی|نام خانوادگی=نراقی|ناشر=تهران، الزهرا (س)|صفحه=94}}</ref> برخی از معاصرین نیز بر همین عقیدهاند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سرچشمه اندیشه|سال=1398|نام=عبدالله|نام خانوادگی=جوادی آملی|ناشر=قم، نشر اسراء|صفحه=226 ـ 231}}</ref> | ||
بهترین دیدگاه در باب «منشأ عصمت»، همان «علم خاص» است.<ref> | بهترین دیدگاه در باب «منشأ عصمت»، همان «علم خاص» است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مقاله منشأ عصمت، فصلنامه کلام اسلامی|سال=1393|نام=علی|نام خانوادگی=ربانی گلپایگانی|ناشر=قم|صفحه=50 ـ 74}}</ref> | ||
== ابعاد عصمت == | == ابعاد عصمت == | ||
عصمت امام از جنبههای متعددی بررسی و در دو بخش کلی مطرح میشود: | عصمت امام از جنبههای متعددی بررسی و در دو بخش کلی مطرح میشود: | ||
# '''عصمت عملی:''' | # '''عصمت عملی:''' | ||
## '''عصمت از [[گناهان صغیره]] و کبیره، پیش یا پس از تصدی منصب:''' تمامی متکلمان شیعه [[پیامبران الهی]] و [[امامان اثنی عشر]] را از انجام کلیه گناهان صغیره و کبیره، قبل و پس از تصدی منصب، معصوم میدانند و اختلافی در این خصوص میان آنها وجود ندارد هرچند در آرای متکلمان اهل سنت در این بحث اختلافاتی میان اصل [[عصمت پیامبران]] از گناهان قبل از رسیدن به مقام [[نبوت]] و نیز در جواز یا عدم جواز ارتکاب گناهان صغیره پس از تصدی نبوت، وجود داشته و در مورد عدم عصمت جانشینان [[پیامبر خاتم(ص)]] نیز اتفاق دارند<ref> | ## '''عصمت از [[گناهان صغیره]] و کبیره، پیش یا پس از تصدی منصب:''' تمامی متکلمان شیعه [[پیامبران الهی]] و [[امامان اثنی عشر]] را از انجام کلیه گناهان صغیره و کبیره، قبل و پس از تصدی منصب، معصوم میدانند و اختلافی در این خصوص میان آنها وجود ندارد هرچند در آرای متکلمان اهل سنت در این بحث اختلافاتی میان اصل [[عصمت پیامبران]] از گناهان قبل از رسیدن به مقام [[نبوت]] و نیز در جواز یا عدم جواز ارتکاب گناهان صغیره پس از تصدی نبوت، وجود داشته و در مورد عدم عصمت جانشینان [[پیامبر خاتم(ص)]] نیز اتفاق دارند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مقاله عصمت امامان شیعه، معارف کلامی شیعه|سال=1393|نام=مهدی|نام خانوادگی=فرمانیان|ناشر=قم، دانشگاه ادیان و مذاهب|صفحه=19}}</ref> | ||
## '''عصمت از سهو:''' مرحوم صدوق به همراه استاد خود ابن ولید، با ادعای وجود روایات فراوانی مبنی بر وقوع سهو و به تعبیر دقیقتر، اسهاء از پیامبر خاتم(ص)، ضرورت عصمت آن حضرت از اشتباه در [[نماز]]<ref> | ## '''عصمت از سهو:''' مرحوم صدوق به همراه استاد خود ابن ولید، با ادعای وجود روایات فراوانی مبنی بر وقوع سهو و به تعبیر دقیقتر، اسهاء از پیامبر خاتم(ص)، ضرورت عصمت آن حضرت از اشتباه در [[نماز]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=عیون اخبار الرضا(ع)|سال=1378|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|ناشر=تهران، نشر جهان|جلد=2|صفحه=203}}</ref> و نیز خواب ماندن از نماز<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=من لا یحضره الفقیه|سال=1413|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|جلد=1|صفحه=358 ـ 360}}</ref> را نفی میکند. اما پس از او مرحوم شیخ مفید قاطعانه امکان اشتباه پیامبر و امام در نماز<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الفصول المختارة من العیون و المحاسن|سال=1413|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=مفید|ناشر=قم، کنگره بین الملیی شیخ مفید|صفحه=104}}</ref> و به طور کلی عمل به دین را رد نموده و امام را از چنین اشتباهاتی معصوم میداند. | ||
## '''عصمت از ترک اولی و ترک مستحبات'''.<ref> | ## '''عصمت از ترک اولی و ترک مستحبات'''.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الفصول المختارة من العیون و المحاسن|سال=1413|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=مفید|ناشر=قم، کنگره بین المللی شیخ مفید|صفحه=62}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تصحیح الاعتقادات الامامیة|سال=1413|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=مفید|ناشر=قم، کنگره بین المللی شیخ مفید|صفحه=129}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=عصمت امام|سال=1390|نام=محمد حسین|نام خانوادگی=فاریاب|ناشر=قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|صفحه=370}}</ref> | ||
# '''عصمت علمی:''' مقصود از «عصمت علمی» آن است که آیا امام در نظریاتی که ارائه میکند، از اشتباه معصوم است؟ به دیگر بیان، آیا نظریات ارائه شده از سوی امام با واقع مطابق است؟ این بخش از عصمت نیز میتواند دارای انواع زیر باشد: | # '''عصمت علمی:''' مقصود از «عصمت علمی» آن است که آیا امام در نظریاتی که ارائه میکند، از اشتباه معصوم است؟ به دیگر بیان، آیا نظریات ارائه شده از سوی امام با واقع مطابق است؟ این بخش از عصمت نیز میتواند دارای انواع زیر باشد: | ||
## '''عصمت از اشتباه در تبیین دین پیش یا پس از تصدی منصب:''' از آنجا که جامعه شیعی و نیز اندیشمندان مسلمان، یکی از اهداف نصب امام را تبیین دین پس از [[رسول خدا(ص)]] میدانند، همگی بر این نظر اتفاق دارند که امام، ضرورتا از اشتباه در تبیین دین معصوم است.<ref>محمد حسین | ## '''عصمت از اشتباه در تبیین دین پیش یا پس از تصدی منصب:''' از آنجا که جامعه شیعی و نیز اندیشمندان مسلمان، یکی از اهداف نصب امام را تبیین دین پس از [[رسول خدا(ص)]] میدانند، همگی بر این نظر اتفاق دارند که امام، ضرورتا از اشتباه در تبیین دین معصوم است.<ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=عصمت امام|سال=1390|نام=محمد حسین|نام خانوادگی=فاریاب|ناشر=قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|صفحه=414 ـ 415}}</ref> | ||
## '''عصمت از اشتباه در نظریات علمی غیر دینی پیش یا پس از تصدی منصب:''' غالب متکلمان امامیه در پنج قرن نخست، به صراحت درباره این مسأله نظریه پردازی نکردهاند، لکن از نظریات آنان درباره مسأله علم امام دست کم میتوان به لوازم نظریهشان در این بخش نیز دست یافت.<ref>طبری | ## '''عصمت از اشتباه در نظریات علمی غیر دینی پیش یا پس از تصدی منصب:''' غالب متکلمان امامیه در پنج قرن نخست، به صراحت درباره این مسأله نظریه پردازی نکردهاند، لکن از نظریات آنان درباره مسأله علم امام دست کم میتوان به لوازم نظریهشان در این بخش نیز دست یافت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المسترشد|سال=1415|نام=محمد بن جریر|نام خانوادگی=طبری|ناشر=تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور|صفحه=571}}</ref> از این رو میتوان آنان را بر این عقیده دانست که امام از اشتباه در نظریات غیر دینی معصوم است.<ref name=":2" /> | ||
== مراتب گناه == | == مراتب گناه == | ||
[[گناه]] و نافرمانی دارای مراتبی است<ref> | [[گناه]] و نافرمانی دارای مراتبی است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الميزان فى تفسير القرآن|سال=1417|نام=سید محمد حسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|جلد=6|صفحه=371}}</ref> که ابتدا باید روشن شود عصمت از کدامیک از آنها مورد ادعای ما میباشد. به همین منظور لازم است مراحل و مراتب گناه را بازشناسیم: | ||
# '''گناه قانونی و شرعی''': این همان معنای مشهور گناه است و منظور از آن تخلف از قانون مطاع (اعم از قانون دینی یا غیر آن) است. این مرحله در امور شرعی مطابق است با تخلف از اوامر و نواهی مولوی و ما معتقدیم که تمامی انبیا از ارتکاب این قسم از گناه معصومند.<ref> | # '''گناه قانونی و شرعی''': این همان معنای مشهور گناه است و منظور از آن تخلف از قانون مطاع (اعم از قانون دینی یا غیر آن) است. این مرحله در امور شرعی مطابق است با تخلف از اوامر و نواهی مولوی و ما معتقدیم که تمامی انبیا از ارتکاب این قسم از گناه معصومند.<ref name=":3">{{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی در عصمت معصومان|سال=1388|نام=حسن|نام خانوادگی=یوسفیان|ناشر=قم، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|صفحه=181}}</ref> | ||
# '''گناه اخلاقی''': یعنی کاری از شخص سر زند که مخالف [[مکارم اخلاق]] باشد؛ هر چند که از حیث قانون و شرع ممنوع و حرام نباشد. گناه اخلاقی نسبت به موقعیت اجتماعی افراد متفاوت است. طبیعی است افرادی که از نظر اجتماعی و دینی الگوی دیگراناند، باید از این نوع گناهان نیز مبرّا باشند.<ref | # '''گناه اخلاقی''': یعنی کاری از شخص سر زند که مخالف [[مکارم اخلاق]] باشد؛ هر چند که از حیث قانون و شرع ممنوع و حرام نباشد. گناه اخلاقی نسبت به موقعیت اجتماعی افراد متفاوت است. طبیعی است افرادی که از نظر اجتماعی و دینی الگوی دیگراناند، باید از این نوع گناهان نیز مبرّا باشند.<ref name=":3" /> | ||
# '''گناه در مقام محبّت''': مقام محبّت لوازم و اقتضائاتی دارد که اگر محبّ به یکی از آن اقتضائات و آداب عمل نکند و از آن غفلت نماید، این کار را بزرگترین گناه برای خویش دانسته و پیوسته از آن [[استغفار]] و اظهار پشیمانی میکند. روشن است که در این حالات، مسأله وجوب و حرمت شرعی و امور اخلاقی و نفسانی مطرح نیست، حساب دیگری در کار است و سرّ و رمزی ویژه دارد که جز آنان که در آن وادیاند، خبری از آن ندارند.<ref | # '''گناه در مقام محبّت''': مقام محبّت لوازم و اقتضائاتی دارد که اگر محبّ به یکی از آن اقتضائات و آداب عمل نکند و از آن غفلت نماید، این کار را بزرگترین گناه برای خویش دانسته و پیوسته از آن [[استغفار]] و اظهار پشیمانی میکند. روشن است که در این حالات، مسأله وجوب و حرمت شرعی و امور اخلاقی و نفسانی مطرح نیست، حساب دیگری در کار است و سرّ و رمزی ویژه دارد که جز آنان که در آن وادیاند، خبری از آن ندارند.<ref name=":3" /> | ||
== عصمت و اختیار == | == عصمت و اختیار == | ||
ارزش [[انسان]] به ارادۀ آزاد و اختیار اوست. افرادی که دچار گناه میشوند، یا نسبت به زشتی گناه، آگاهی کامل ندارند و یا از ارادهای قوی برای ترک آن برخوردار نیستند. در طرف مقابل هرچه [[علم]] و اراده انسان تقویت شود، انسان بیشتر بر خود مسلط شده و میتواند در مقابل گناه، خویشتنداری بیشتری داشته باشد. معصومان کسانی هستند که به زشتی و ناپسندی کارها علم دارند و همچنین دارای ارادهای قوی هستند که میتوانند نفس خود را کنترل کنند.<ref> | ارزش [[انسان]] به ارادۀ آزاد و اختیار اوست. افرادی که دچار گناه میشوند، یا نسبت به زشتی گناه، آگاهی کامل ندارند و یا از ارادهای قوی برای ترک آن برخوردار نیستند. در طرف مقابل هرچه [[علم]] و اراده انسان تقویت شود، انسان بیشتر بر خود مسلط شده و میتواند در مقابل گناه، خویشتنداری بیشتری داشته باشد. معصومان کسانی هستند که به زشتی و ناپسندی کارها علم دارند و همچنین دارای ارادهای قوی هستند که میتوانند نفس خود را کنترل کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تلخیص المحصل|سال=1405|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=نصیر الدین طوسی|ناشر=بیروت، دار الأضواء|صفحه=369}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین|سال=1405|نام=مقداد بن عبد الله|نام خانوادگی=فاضل مقداد|ناشر=قم، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی|صفحه=301}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد|سال=1430|نام=حسن بن يوسف|نام خانوادگی=حلی|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|صفحه=365}}</ref> | ||
== مطالعه بیشتر == | == مطالعه بیشتر == | ||
| خط ۶۸: | خط ۶۷: | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = | | شاخه اصلی = کلام و اعتقادات | ||
| شاخه فرعی۱ = | | شاخه فرعی۱ = باورهای کلامی | ||
| شاخه فرعی۲ = | | شاخه فرعی۲ = عصمت | ||
| شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{ | {{ارزیابی | ||
| شناسه = | | شناسه = شد | ||
| | | عکس = <!--خالی | شد--> | ||
| | | درگاه = شد | ||
| | | ادبیات = شد | ||
| ناوبری = | | پیوند = شد | ||
| | | ناوبری = شد | ||
| | | تغییرمسیر = شد | ||
| | | ارجاعات = شد | ||
| | | ارزیابی کمی = شد | ||
| اولویت = | | ارزیابی کیفی = شد | ||
| کیفیت = | | اولویت = الف | ||
| کیفیت = خیلیخوب | |||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
[[رده:کلام و اعتقادات]] | [[رده:کلام و اعتقادات]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۸:۰۸
سؤال
اگر معصوم بودن بهمعنای نداشتن خطا، گناه و اشتباه در تمام عمر است، چگونه میتوان این ویژگی را برای انسانهایی پذیرفت که در شرایط طبیعی و اجتماعی زندگی میکردند؟ آیا باور به عصمت مطلق، با اصل اختیار، مسئولیتپذیری و تجربه انسانی در تعارض نیست؟
درگاهها
عصمت محفوظ بودن شخصِ معصوم از گناه و خطاست. عصمت لطف الهی و یا ملکه نفسانی است که باعث اجتناب معصوم از گناه و خطا میشود. شیعه تمام حجتهای الهی را معصوم میداند و معتقد است ایشان در عقاید و اعمال معصوماند. منتها باید توجه داشت ارزش انسان به ارادۀ آزاد و اختیار اوست. افرادی که دچار گناه میشوند، یا نسبت به زشتی گناه، آگاهی کامل ندارند و یا از ارادهای قوی برای ترک آن برخوردار نیستند. در طرف مقابل هرچه علم و اراده انسان تقویت شود، انسان بیشتر بر خود مسلط شده و میتواند در مقابل گناه، خویشتنداری بیشتری داشته باشد.
معناشناسی
سه معنا در لغت برای عصمت بیان شده؛ حفظ و نگهداری؛[۱] مانع شدن[۲][۳][۴][۵] و وسیله بازداشتن؛[۶] با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسبتر از معنای «مانع شدن» است.[۷][۸]
از لحاظ اصطلاحی نیز دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:
- عصمت به معنای لطف: از نظر شیخ مفید عصمت از ناحیه خداوند متعال، توفیق و لطف اوست و دارا بودن این عصمت به وسیله حجتهای الهی، برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است.[۹]
- عصمت به معنای ملکه: خواجه نصیرالدین طوسی عصمت را ملکه نامید و گفت: عصمت ملکهای است که با وجود آن، از صاحبش گناهی صادر نمیشود.[۱۰][۱۱]
اهمیت و جایگاه عصمت
عصمت، یکی از مهمترین و بنیادیترین مسائل نبوت و امامت در حوزه اعتقادات است که هر یک از فرقهها و مذاهب اسلامی از منظر خود به آن پرداختهاند. ارتباط بحث عصمت با حجیت قول و فعل فرستادگان پروردگار، حساسیت و اهمیت فوق العادهای به این مبحث داده است.[۱۲]
شیعه تمام حجتهای الهی ـ اعم از نبی، رسول و امام ـ را معصوم میداند و معتقد است پیامبران در عقاید و اعمال، قبل و بعد از بعثت، معصوماند اما از آنجا که اهل سنت به عصمت امامان اعتقاد ندارند؛ بحث عصمت را صرفاً ذیل مباحث نبوت مطرح میکنند و معتقدند که انبیا(ع) تنها در دریافت و ابلاغ وحی معصوماند و در بقیه حالات فردی و اجتماعی، ارتکاب اشتباه و خطا از ایشان جایز است. با وجود این میتوان عصمت را از موضوعات مشترک بین فِرَق و مذاهب مسلمان به شمار آورد؛ هرچند در مصادیق و جزئیات، اختلافات ریشهای فراوانی وجود دارد.[۱۲]
منشأ عصمت
در مورد منشأ یا همان موجبات عصمت در پیامبر و امام دیدگاههای مختلفی از سوی متکلمان مطرح شده است:
- دیدگاه اول: اسباب چهارگانه: قائلان این دیدگاه[۱۳][۱۴] میگویند اجتماع چهار عنصر (سبب) موجب پیدایشِ صفت عصمت (لطف خفی) میشود:
- در نفس یا بدن مطهّر معصوم، خاصیتی (عاملی/ عنصری) وجود دارد که اقتضا میکند ملکۀ مانع از فجور در او پدید آید.[۱۵]
- علم و یقین نسبت به زیانها و مفاسد معاصی و فوائد طاعات در او حاصل است.[۱۵]
- وحی یا الهام مستمرّ به معصومان، بینش ایشان نسبت به حقیقت معاصی و طاعات را موکّد و عمیق میسازد.[۱۵]
- توجه به اینکه در صورت ترک اولی و راجح، مورد مواخذه و سختگیری الهی قرار خواهد گرفت؛ به عبارت دیگر معصوم توجه به این امر دارد که خداوند هیچ گونه اغماض و اهمالی در ترک اولی، درباره آنها روا نمیدارد.[۱۵]
- دیدگاه دوم: علم ویژه: بسیاری از اندیشوران اسلامی، به ویژه در عصر کنونی علت و منشأ عصمت را نوع خاصی از علم و آگاهی میدانند. به این بیان که وجود علم قطعی و تام نسبت به خدای متعال و صفات جمال و جلال او و یا علم تامّ نسبت به حقیقت معاصی و طاعات در نفس معصومان، موجب پیدایش صفت عصمت در ایشان میگردد.[۱۶][۱۷]
- دیدگاه سوم: علم و اراده: برخی از اندیشمندان معاصر، عصمت را معلول علم و اراده معصومان دانستهاند.[۱۸][۱۹]
- دیدگاه چهارم: اراده و انتخاب: برخی عصمت را زاییده اراده قوی و حسن انتخاب میدانند. از نظر آنان عصمت پدیدهای است کاملا ارادی و اختیاری و اراده انسان در پیدایش این ویژگی نقش تعیین کنندهای دارد و در انحصار افراد معدودی نیست، بلکه همه انسانها میتوانند این ویژگی را در خود ایجاد کنند.[۲۰]
- دیدگاه پنجم: تمامیّت عقل: برخی از حکمای الهی، تامّ و کامل بودن «قوّه عقل» را ریشه و منبع «عصمت» شمردهاند.[۲۱][۲۲] برخی از معاصرین نیز بر همین عقیدهاند.[۲۳]
بهترین دیدگاه در باب «منشأ عصمت»، همان «علم خاص» است.[۲۴]
ابعاد عصمت
عصمت امام از جنبههای متعددی بررسی و در دو بخش کلی مطرح میشود:
- عصمت عملی:
- عصمت از گناهان صغیره و کبیره، پیش یا پس از تصدی منصب: تمامی متکلمان شیعه پیامبران الهی و امامان اثنی عشر را از انجام کلیه گناهان صغیره و کبیره، قبل و پس از تصدی منصب، معصوم میدانند و اختلافی در این خصوص میان آنها وجود ندارد هرچند در آرای متکلمان اهل سنت در این بحث اختلافاتی میان اصل عصمت پیامبران از گناهان قبل از رسیدن به مقام نبوت و نیز در جواز یا عدم جواز ارتکاب گناهان صغیره پس از تصدی نبوت، وجود داشته و در مورد عدم عصمت جانشینان پیامبر خاتم(ص) نیز اتفاق دارند.[۲۵]
- عصمت از سهو: مرحوم صدوق به همراه استاد خود ابن ولید، با ادعای وجود روایات فراوانی مبنی بر وقوع سهو و به تعبیر دقیقتر، اسهاء از پیامبر خاتم(ص)، ضرورت عصمت آن حضرت از اشتباه در نماز[۲۶] و نیز خواب ماندن از نماز[۲۷] را نفی میکند. اما پس از او مرحوم شیخ مفید قاطعانه امکان اشتباه پیامبر و امام در نماز[۲۸] و به طور کلی عمل به دین را رد نموده و امام را از چنین اشتباهاتی معصوم میداند.
- عصمت از ترک اولی و ترک مستحبات.[۲۹][۳۰][۳۱]
- عصمت علمی: مقصود از «عصمت علمی» آن است که آیا امام در نظریاتی که ارائه میکند، از اشتباه معصوم است؟ به دیگر بیان، آیا نظریات ارائه شده از سوی امام با واقع مطابق است؟ این بخش از عصمت نیز میتواند دارای انواع زیر باشد:
- عصمت از اشتباه در تبیین دین پیش یا پس از تصدی منصب: از آنجا که جامعه شیعی و نیز اندیشمندان مسلمان، یکی از اهداف نصب امام را تبیین دین پس از رسول خدا(ص) میدانند، همگی بر این نظر اتفاق دارند که امام، ضرورتا از اشتباه در تبیین دین معصوم است.[۳۲]
- عصمت از اشتباه در نظریات علمی غیر دینی پیش یا پس از تصدی منصب: غالب متکلمان امامیه در پنج قرن نخست، به صراحت درباره این مسأله نظریه پردازی نکردهاند، لکن از نظریات آنان درباره مسأله علم امام دست کم میتوان به لوازم نظریهشان در این بخش نیز دست یافت.[۳۳] از این رو میتوان آنان را بر این عقیده دانست که امام از اشتباه در نظریات غیر دینی معصوم است.[۳۲]
مراتب گناه
گناه و نافرمانی دارای مراتبی است[۳۴] که ابتدا باید روشن شود عصمت از کدامیک از آنها مورد ادعای ما میباشد. به همین منظور لازم است مراحل و مراتب گناه را بازشناسیم:
- گناه قانونی و شرعی: این همان معنای مشهور گناه است و منظور از آن تخلف از قانون مطاع (اعم از قانون دینی یا غیر آن) است. این مرحله در امور شرعی مطابق است با تخلف از اوامر و نواهی مولوی و ما معتقدیم که تمامی انبیا از ارتکاب این قسم از گناه معصومند.[۳۵]
- گناه اخلاقی: یعنی کاری از شخص سر زند که مخالف مکارم اخلاق باشد؛ هر چند که از حیث قانون و شرع ممنوع و حرام نباشد. گناه اخلاقی نسبت به موقعیت اجتماعی افراد متفاوت است. طبیعی است افرادی که از نظر اجتماعی و دینی الگوی دیگراناند، باید از این نوع گناهان نیز مبرّا باشند.[۳۵]
- گناه در مقام محبّت: مقام محبّت لوازم و اقتضائاتی دارد که اگر محبّ به یکی از آن اقتضائات و آداب عمل نکند و از آن غفلت نماید، این کار را بزرگترین گناه برای خویش دانسته و پیوسته از آن استغفار و اظهار پشیمانی میکند. روشن است که در این حالات، مسأله وجوب و حرمت شرعی و امور اخلاقی و نفسانی مطرح نیست، حساب دیگری در کار است و سرّ و رمزی ویژه دارد که جز آنان که در آن وادیاند، خبری از آن ندارند.[۳۵]
عصمت و اختیار
ارزش انسان به ارادۀ آزاد و اختیار اوست. افرادی که دچار گناه میشوند، یا نسبت به زشتی گناه، آگاهی کامل ندارند و یا از ارادهای قوی برای ترک آن برخوردار نیستند. در طرف مقابل هرچه علم و اراده انسان تقویت شود، انسان بیشتر بر خود مسلط شده و میتواند در مقابل گناه، خویشتنداری بیشتری داشته باشد. معصومان کسانی هستند که به زشتی و ناپسندی کارها علم دارند و همچنین دارای ارادهای قوی هستند که میتوانند نفس خود را کنترل کنند.[۳۶][۳۷][۳۸]
مطالعه بیشتر
- «عصمت از منظر فریقین»، اثر سید علی حسینی میلانی.
- پژوهشی در عصمت معصومان(ع)، تألیف احمدحسین شریفی و حسن یوسفیان.
- عصمت از دیدگاه شیعه و اهلتسنن، اثر فاطمه محقق؛
- عصمت، ضرورت و آثار، از سید موسی هاشمی تنکابنی؛
- اندیشه کلامی عصمت؛ پیامدهای فقهی و اصول فقهی، اثر بهروز مینایی.
- منشأ عصمت از گناه و خطا؛ نظریهها و دیدگاهها، نوشته عبدالحسین کافی.
- «اندیشه کلامی عصمت (پیامدهای فقهی و اصول فقهی)»، وبگاه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ پژوهشکده فق و حقوق.
- رابطه عصمت و اختیار؛ محمد حسین فاریاب؛ فصلنامه علمی پژوهشی انجمن کلام حوزه؛ بهار ۱۳۹۸.
- عصمت و اختیار، قنبرعلی صمدی؛ پژوهشهای مهدوی؛ پاییز ۱۳۹۰.
منابع
- ↑ راغب اصفهانی، حسين بن محمد (۱۴۱۲). المفردات في غريب القرآن. بیروت، الدار الشامية. ص۵۶۹ ـ ۵۷۰.
- ↑ فراهیدی، خليل بن احمد (۱۴۱۰). كتاب العين. ج۱. قم، انتشارات هجرت. ص۳۱۴.
- ↑ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (۱۴۱۵). القاموس المحیط. ج۴. بیروت، دار الکتب العلمية. ص۱۵۱.
- ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد (۱۴۰۴). صحاح اللغه. ج۵. بیروت، دار العلم للملايين. ص۱۹۸۶.
- ↑ ابن منظور، محمد بن مكرم (۱۴۱۴). لسان العرب. ج۱۲. بیروت، دار صادر. ص۴۰۳.
- ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴). لسان العرب. ج۱۲. بیروت، دار صادر. ص۴۰۵.
- ↑ راغب اصفهانی، حسين بن محمد (۱۴۱۲). المفردات في غريب القرآن. بیروت، الدار الشامية. ص۳۳۶ ـ ۳۳۷.
- ↑ حسینی میلانی، سید علی (۱۳۹۴). عصمت از منظر فریقین. قم، انتشارات حقایق. ص۱۴.
- ↑ مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳). اعتقادات. قم، کنگره بین المللی شیخ مفید. ص۱۲۸.
- ↑ نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد (۱۴۰۵). تلخیص المحصل. بیروت، دار الأضواء. ص۳۶۹.
- ↑ فاریاب، محمد حسین (۱۳۹۰). عصمت امام. قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ص۳۴ ـ ۳۵.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ سازندگی، مهدی (۱۳۹۷). عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن. قم، انتشارات مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی. ص۸۱.
- ↑ رازی، فخرالدین (۱۴۱۱). المحصل. قاهره، دار التراث. ص۵۲۲.
- ↑ فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله (۱۴۲۲). اللوامع الإلهیة في المباحث الکلامیة. قم، دفتر تبليغات اسلامی. ص۲۴۴.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ ۱۵٫۳ حلی، حسن بن یوسف (۱۳۸۲). کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد. قم، موسسه امام صادق(ع). ص۳۶۵.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین (۱۴۱۷). الميزان فى تفسير القرآن. ج۲. قم، انتشارات جامعه مدرسین. ص۱۳۹.
- ↑ سبحانی، جعفر (۱۴۱۳). الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل. ج۳. قم، موسسه امام صادق(ع). ص۱۵۹.
- ↑ مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۷۷). آموزش عقاید. قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ص۲۰۵.
- ↑ یوسفیان، حسن (۱۳۸۸). پژوهشی در عصمت معصومان. قم، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ص۵۱ ـ ۵۹.
- ↑ محمدی ریشهری، محمد (۱۳۹۰). فلسفه وحی و نبوت. قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث. ص۲۱۸ ـ ۲۲۰.
- ↑ لاهیجی، عبد الرزاق بن علی (۱۳۷۲). سرمایه ایمان در اصول اعتقادات. تهران، الزهرا (س). ص۱۲۸.
- ↑ نراقی، ملامهدی (۱۳۶۹). انیس الموحدین. تهران، الزهرا (س). ص۹۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۸). سرچشمه اندیشه. قم، نشر اسراء. ص۲۲۶ ـ ۲۳۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی (۱۳۹۳). مقاله منشأ عصمت، فصلنامه کلام اسلامی. قم. ص۵۰ ـ ۷۴.
- ↑ فرمانیان، مهدی (۱۳۹۳). مقاله عصمت امامان شیعه، معارف کلامی شیعه. قم، دانشگاه ادیان و مذاهب. ص۱۹.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۷۸). عیون اخبار الرضا(ع). ج۲. تهران، نشر جهان. ص۲۰۳.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی (۱۴۱۳). من لا یحضره الفقیه. ج۱. قم، انتشارات جامعه مدرسین. ص۳۵۸ ـ ۳۶۰.
- ↑ مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳). الفصول المختارة من العیون و المحاسن. قم، کنگره بین الملیی شیخ مفید. ص۱۰۴.
- ↑ مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳). الفصول المختارة من العیون و المحاسن. قم، کنگره بین المللی شیخ مفید. ص۶۲.
- ↑ مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳). تصحیح الاعتقادات الامامیة. قم، کنگره بین المللی شیخ مفید. ص۱۲۹.
- ↑ فاریاب، محمد حسین (۱۳۹۰). عصمت امام. قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ص۳۷۰.
- ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ فاریاب، محمد حسین (۱۳۹۰). عصمت امام. قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ص۴۱۴ ـ ۴۱۵.
- ↑ طبری، محمد بن جریر (۱۴۱۵). المسترشد. تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور. ص۵۷۱.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین (۱۴۱۷). الميزان فى تفسير القرآن. ج۶. قم، انتشارات جامعه مدرسین. ص۳۷۱.
- ↑ ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ ۳۵٫۲ یوسفیان، حسن (۱۳۸۸). پژوهشی در عصمت معصومان. قم، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ص۱۸۱.
- ↑ نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد (۱۴۰۵). تلخیص المحصل. بیروت، دار الأضواء. ص۳۶۹.
- ↑ فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله (۱۴۰۵). ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین. قم، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی. ص۳۰۱.
- ↑ حلی، حسن بن يوسف (۱۴۳۰). كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد. قم، انتشارات جامعه مدرسین. ص۳۶۵.