چالش‌های سند و متن در روایات اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
ایجاد مدخل: چالش‌های سند و متن در روایات اسلامی |
جابجایی محل تیتر نقل به معنا و اصلاح چند الگو |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
| خط ۵: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
یکی از چالش‌های بنیادین در مطالعات حدیثی، ضعف سندی یا متنی بخش قابل توجهی از روایات | یکی از چالش‌های بنیادین در مطالعات حدیثی، ضعف سندی یا متنی بخش قابل توجهی از روایات است. ضعف حدیث می‌تواند به علت نقص در [[سلسله حدیث|سلسله‌سند]] راویان، مشکلات در حفظ و نقل حدیث، یا تغییرات متنی در روایت به وجود آید. عواملی مانند انقطاع یا گسست در سند و عدم وثاقت راویان، از مهم‌ترین دلایل ضعف سندی احادیث به‌شمار می‌روند. علاوه بر این، اختلاف در معیارهای جرح و تعدیل (ثقه یا ضعیف بودن راوی) نیز می‌تواند بر تشخیص ضعف سند حدیث تأثیرگذار باشد. در بعد متنی، و نقل به معنا، تغییرات تصادفی مانند جابجایی حروف یا تفاوت در نقل‌های مختلف، سبب ضعف در مفاد حدیث می‌شود. ضعف در حافظه برخی راویان نیز می‌تواند موجب ناهماهنگی‌های متنی شود، هرچند که خود راویان مورد اعتماد باشند. | ||
علم رجال به‌عنوان یک علم دقیق، با استفاده از روش‌های علمی به تفکیک احادیث صحیح از ضعیف پرداخته و ابزارهایی مانند بررسی اعتبار راویان و تطبیق متن، در شناسایی احادیث معتبر نقش مهمی ایفا می‌کند. | |||
== مفهوم‌شناسی ضعف در حدیث == | == مفهوم‌شناسی ضعف در حدیث == | ||
«ضعف» در لغت‌شناسی مقابل «قوت» قرار دارد<ref> | «ضعف» در لغت‌شناسی مقابل «قوت» قرار دارد<ref>{{پک|1=سند|2= 1429|ک= بحوث فی مبانی علم الرجال |ص=330|ج=}}</ref> و در علم رجال ضعیف در مقابل معتبر است که شامل صحیح، حسن و موثق می‌شود.<ref>{{پک|1=مرعی|2= 1417|ک= منتهی المقال فی الدرایه و الرجال |ص=42|ج=}}</ref><ref>{{پک|1=قهپایی|2= 1364|ک= مجمع الرجال |ص=197|ج=7}}</ref> | ||
<ref> | ضعف به معنای کاستی در شرایطی است که موجب از بین رفتن حجیت حدیث می‌شود.<ref>{{پک|1=سند|2= 1429|ک= بحوث فی مبانی علم الرجال |ص=259|ج=}}</ref><ref>{{پک|1=ایروانی|2= 1431|ک= دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه |ص=51|ج=}}</ref> | ||
<ref> | حدیث ضعیف، روایتی است که فاقد یکی از ارکان لازم برای اعتبار باشد.<ref>{{پک|1=قهپایی|2= 1364|ک= مجمع الرجال |ص=197|ج=7}}</ref><ref>{{پک|1= کجوری شیرازی |2= 1424|ک=نام کتاب|ص=188|ج=}}</ref> | ||
ضعف به معنای کاستی در شرایطی است که موجب از بین رفتن حجیت حدیث می‌شود. | |||
<ref> | |||
<ref> | |||
<ref> | |||
<ref> | |||
در اصطلاح محدثان، هرگاه راویان یک سند همگی عادل و ضابط یا مدح شده باشند و اتصال سند تا معصوم برقرار باشد، حدیث «صحیح»، «موثّق» و «حسن» خوانده می‌شود؛<ref> | در اصطلاح محدثان، هرگاه راویان یک سند همگی عادل و ضابط یا مدح شده باشند و اتصال سند تا معصوم برقرار باشد، حدیث «صحیح»، «موثّق» و «حسن» خوانده می‌شود؛<ref>{{پک|1=قهپایی|2= 1364|ک= مجمع الرجال |ص=195|ج=7}}</ref> اما اگر در یکی از این ارکان خللی پدید آید، حدیث در مرتبه ضعف قرار می‌گیرد.<ref>{{پک|1=قهپایی|2= 1364|ک= مجمع الرجال |ص=197|ج=7}}</ref> | ||
بنابراین، ضعف در حدیث پدیده‌ای تصادفی یا حاشیه‌ای نیست، بلکه امری طبیعی در فرایند نقل شفاهی و تاریخی روایات است. | |||
== عوامل ضعف سندی احادیث == | == عوامل ضعف سندی احادیث == | ||
=== انقطاع و گسست در سلسله راویان === | === انقطاع و گسست در سلسله راویان === | ||
یکی از رایج‌ترین علل ضعف سند، قطع ارتباط میان راویان و معصوم است. به این پدیده ارسال | یکی از رایج‌ترین علل ضعف سند، قطع ارتباط میان راویان و معصوم است. به این پدیده ارسال گویند.<ref>{{پک|1= مرعی |2= 1417|ک= منتهی المقال فی الدرایه و الرجال |ص=77|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= محسنی |2= 1432|ک= بحوث فی علم الرجال |ص=228|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= مرعی |2= 1417|ک= منتهی المقال فی الدرایه و الرجال |ص=70|ج=}}</ref> | ||
<ref> | به همین سبب، در منابع رجالی، بسیاری از روایات به دلیل «عدم اتصال» <ref>{{پک|1= سبحانی تبریزی |2= 1410|ک= کلیات فی علم الرجال |ص=142|ج=}}</ref><ref>{{پک|1=مامقانی|2= 1431|ک= تنقیح المقال فی علم الرجال |ص=95|ج=1}}</ref> یا «جهالت واسطه»<ref>{{پک|1= کلباسی |2= 1422|ک= الرسائل الرجالیه |ص=444|ج=3}}</ref> یا افتادن برخی از راویان در سند،<ref>{{پک|1= کلباسی |2= 1422|ک= الرسائل الرجالیه |ص=70|ج=3}}</ref> مورد قبول واقع شده‌اند. | ||
<ref> | |||
=== | === وثاقت راویان === | ||
احادیث اسلامی به صورت زنجیره‌ای از راویان نقل شده‌اند که به آن سلسله‌سند گویند. <ref> | احادیث اسلامی به صورت زنجیره‌ای از راویان نقل شده‌اند که به آن سلسله‌سند گویند.<ref>{{پک|1=حلی|2= 1381|ک= ترتیب خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال |ص=8|ج=}}</ref> اگر یکی از راویان در این زنجیره از نظر ثقه بودن، مورد تأیید نباشد، سند روایت دچار ضعف می‌شود.<ref>{{پک|1=حسینی صدر|2= 1430|ک= الفوائد الرجالیه |ص=26|ج=}}</ref> و روایت از حجت و قابل استناد بودن می‌افتد.<ref>{{پک|1=ایروانی|2= 1431|ک= دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه |ص=51|ج=}}</ref> مانند راویانی که فاسق، جعل کننده حدیث، دروغگو، نداشتن دانش کافی یا ناشناخته باشند.<ref>{{پک|1= کجوری شیرازی |2= 1424|ک=نام کتاب|ص=188|ج=}}</ref><ref>{{پک|1=قهپایی|2= 1364|ک= مجمع الرجال |ص=197|ج=7}}</ref><ref>{{پک|1= علیاری تبریزی |2= 1412|ک= بهجه الآمال فی شرح زبده المقال| ص=435|ج=1}}</ref> اصطلاحاتی چون «سیئ الحفظ؛ حافظه خوبی نداشتن»،<ref>{{پک|1= مازندرانی حائری |2= 1416|ک= منتهی المقال فی أحوال الرجال |ص=79|ج=6}}</ref> «مختلط؛ جابجا کننده متن یا سند روایت»،<ref>{{پک|1= اعرجی کاظمی |2= 1415|ک= عده الرجال |ص=164|ج=1}}</ref><ref>{{پک|1=نجاشی|2= 1365|ک= رجال النجاشی |ص=172|ج=}}</ref> و «مجهول؛ ناشناخته»<ref>{{پک|1= سبحانی تبریزی |2= 1410|ک= کلیات فی علم الرجال |ص=122|ج=}}</ref> در منابع رجالی نشانه همین امر است. | ||
اگر یکی از راویان در این زنجیره از نظر ثقه بودن، مورد | |||
<ref> | |||
<ref> | |||
<ref> | |||
اصطلاحاتی چون «سیئ الحفظ؛ حافظه خوبی نداشتن»،<ref> | |||
<ref> | |||
<ref> | |||
=== اختلاف در معیارهای جرح و تعدیل === | === اختلاف در معیارهای جرح و تعدیل === | ||
اختلاف دیدگاه میان مکتب‌های حدیثی در تشخیص ضعف حدیث نقش داشته است. برخی از علما با تکیه بر قرائن مختلف، حدیث معتبر را از غیر معتبر تشخیص می‌دادند.<ref> | اختلاف دیدگاه میان مکتب‌های حدیثی در تشخیص ضعف حدیث نقش داشته است. برخی از علما با تکیه بر قرائن مختلف، حدیث معتبر را از غیر معتبر تشخیص می‌دادند.<ref>{{پک|1= ابن شهید ثانی |2= 1362|ک=نام کتاب|ص=2|ج=1}}</ref><ref>{{پک|1=بهائی|2= 1414|ک= مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین |ص=24|ج=}}</ref> | ||
در این رویکرد، ویژگی‌های راوی به عنوان یکی از قرینه‌های اعتبار حدیث و در کنار سایر قرینه‌های اطمینان‌بخش در نظر گرفته می‌شد.<ref>{{پک|1= حسینی شیرازی |2= 1398|ک= اعتبار سنجی احادیث شیعه |ص=93|ج=}}</ref> | |||
با این نگاه برخی از حدیث‌شناسان، روایاتی را بر اساس قرائن جزء روایات صحیح می‌شمردند؛ اما با رویکرد دیگر حدیث‌شناسان که فقط به راوی توجه داشتند، حدیث صحیح محسوب نمی‌شوند.<ref>{{پک|1= خویی |2= 1372|ک= معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة|ص=20|ج=1}}</ref><ref>{{پک|1= سبحانی تبریزی |2= 1428|ک= اصول الحدیث وأحکامه فی علم الدّرایة |ص=18|ج=}}</ref>ممکن است راوی در یک رویکرد «ثقه» باشد و حدیثش معتبر؛ اما همین راوی در رویکرد دیگر، «ضعیف» تلقی شود؛ یعنی بخشی از ضعف‌های سندی حدیث، نسبی و وابسته به مبانی هر مکتب است، نه ضعف مطلق سند. | |||
== عوامل ضعف متنی احادیث == | == عوامل ضعف متنی احادیث == | ||
=== | === تغییر و کم و زیاد شدن === | ||
در دوران تدوین حدیث، | در دوران تدوین حدیث، واژه‌هایی با حروف مشابه دچار تغییر می‌شدند و این تغییرات گاه معنا را دگرگون می‌کرد. اینگونه خطاهای متنی، از عوامل مهم ضعف متنی است. مانند کلمه «تسع: نه» که ممکن است با جابجا شدن نقطه، «سبع: هفت» خوانده شود.<ref>{{پک|1= طوسی |2= 1365|ک= تهذیب الأحکام |ص=11|ج=10}}</ref> تغییر کلمه «الحجامه» به «الجمعه».<ref>{{پک|1= ابن شهید ثانی |2= 1362|ک= منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان |ص=335|ج=1}}</ref> این تغییرات گاهی به خاطر درست نشنیدن راوی اتفاق می‌افتد که دو کلمه شبیه هم را اشتباه می‌گیرد.<ref>{{پک|1= ابن شهید ثانی |2= 1362|ک= منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان |ص=195|ج=2}}</ref> | ||
=== نقل‌های | === نقل‌های مختلف === | ||
برخی از احادیث در قالب‌های مختلف نقل شده‌اند. این اختلاف نقل‌ها، سبب بروز اضطراب در متن و ضعف در اطمینان به حدیث می‌شود. | |||
گاه روایتی در کتابی آمده که در نسخه دیگر، همان روایت نکاتی بیشتری دارد که مشکل‌ساز نیست و می‌توان به همه نکات عمل کرد.<ref>{{پک|1= کلینی |2= 1407|ک= الکافی |ص=283|ج=1}}</ref> گاهی هم کلمه از نظر معنا به هم نزدیک است. در روایتی آمده است: {{متن عربی|الْفَقْدُ أَحْزَانٌ|ترجمه= نداشتن و نداری موجب غم است.}}<ref>{{پک|1= لیثی واسطی |2= 1376|ک= عیون الحکم و المواعظ |ص=35|ج=}}</ref> در بعضی نسخه‌ها همین روایت به جای «الْفَقْدُ» کلمه «الْفَقْرُ» را آورده است که در معنا تفاوت چندانی ندارد.<ref>{{پک|1= تمیمی آمدی |2= 1410|ک= غرر الحکم و درر الکلم |ص=20|ج=}}</ref> اما گاهی کلمه‌ای در دو نسخه از یک راوی، متفاوت می‌آید که معنا را تغییر می‌دهد. در روایتی آمده است اگر کسی بعد از طلوع فجر غسل کند، از غسل جمعه کفایت می‌کند؛<ref>{{پک|1= کلینی |2= 1407|ک=نام کتاب|ص=41|ج=3}}</ref> اما در نقل دیگر به جای «اَلْجُمُعَه» کلمه «اَلْحِجَامَه» آمده است<ref>{{پک|1= حر عاملی |2= 1409|ک= وسائل الشیعه ص=261|ج=2}}</ref> که معنای روایت مبهم می‌شود. | |||
=== نقص در حفظ و ضبط === | |||
راویان حدیث در برخی موارد به خاظر ضعف در حافظه، نتواسته‌اند احادیث را به‌طور صحیح و دقیق حفظ کنند. خود راوی مورد اعتماد و ثقه بود، اما چون حافظه خوبی نداشت، نمی‌توانست حدیث را کامل حفظ کند و موقع نوشتن با تغییر یا فراموش کردن برخی مطالب، باعث ناهماهنگی متن حدیث می‌شد. احادیث اینگونه افراد به خاطر ضعیف بودن حافظه‌شان مورد استناد قرار نمی‌گیر هر چند خودشان ثقه و راست‌گفتار باشند.<ref>{{پک|1= شبستری |2= 1418|ک= الفائق فی رواه و أصحاب الإمام الصادق علیه السلام |ص=118|ج=3}}</ref><ref>{{پک|1= مامقانی |2= |ک= تنقیح المقال فی علم الرجال|ص=117|ج=3}}</ref><ref>{{پک|1= کاظمی |2= 1425|ک= تکمله الرجال |ص=292|ج=1}}</ref> | |||
=== نقل به معنا و تصرف راویان === | |||
نقل به معنا در میان راویان امری شایع بود. گاه راوی حدیث، عین الفاظ معصوم(ع) را بدون هیچ گونه تغییری در واژه‌ها روایت می‌کند و گاهی هم شنیده‌های خود را با الفاظی دیگر یا ساختاری مشابه که اصل معنا را می‌رساند، نقل می‌کند که به آن نقل به معنا گویند.<ref>{{پک|1=صدر|2= 1417|ک= بحوث فی علم الاصول |ص=32|ج=7}}</ref> این امر هرچند در مواردی مجاز شمرده شده، اما در طول زمان باعث اختلاف در تعبیرها و تغییر در مفاد حدیث گردید. همین تفاوت‌ها موجب شد که برخی نسخه‌ها از نظر محدثان، دارای ضعف سندی یا اضطراب شناخته شوند. نقل به معنا آثاری را در پی دارد: | |||
* نقل به معنا در احادیث، از عوامل مهم پیدایش اختلاف در اخبار است<ref>{{پک|1= سیستانی |2= |ک= الرافد فی علم الاصول |ص=26|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= سبحانی تبریزی|2= |ک= المحصول فی علم الاصول |ص=434|ج=4}}</ref> | |||
* نقل به معنا در مواردی تعارض در متن حدیث پیش می‌آورد.<ref>{{پک|1= دلبری |2= |ک= مبانی رفع تعارض اخبار |ص=137|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= طوسی |2= 1390|ک= الإستبصار فیما اختلف من الأخبار |ص=133. 138|ج=4}}</ref> | |||
* گاه نقل به معنا سبب ابهام در معنای حدیث می‌شود و فهم آن را مشکل می‌سازد.<ref>{{پک|1= طباطبایی |2= 1390|ک= المیزان فی تفسیر القرآن |ص=352|ج=10}}</ref> | |||
* نقل به معنا بوجودآورنده اضطراب و تشویش در متن پاره‌ای از روایات.<ref>{{پک|1= عاشوری تلوکی |2= |ک= پژوهشی در علم الحدیث |ص=162|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= فراستخواه |2= 1371|ک= روش نقد حدیث در تفسیر المیزان |ص=46|ج=}}</ref> | |||
[[علم رجال]] به‌عنوان یک علم دقیق در طول تاریخ در تلاش بوده است که با استفاده از روش‌های علمی، احادیث صحیح را از احادیث ضعیف جدا کند.<ref>{{پک|1= استرآبادی |2= 1388|ک= نام کتاب |ص=26|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= کجوری شیرازی |2= 1424|ک= الفوائد الرجالیه |ص=38|ج=}}</ref> | |||
<ref>{{پک|1= کنی تهرانی |2= 1421|ک= توضیح المقال فی علم الرجال |ص=29|ج=}}</ref> علمای حدیث‌شناس از ابزارهایی مانند بررسی اعتبار راویان<ref>{{پک|1= بصری |2= 1422|ک= فائق المقال فی الحدیث و الرجال |ص=33|ج=}}</ref><ref>{{پک|1= علیاری تبریزی |2= 1412|ک= بهجه الآمال فی شرح زبده المقال |ص=402|ج=1}}</ref> و تقویت و تضعیف متن، برای شناسایی احادیث صحیح استفاده می‌کنند.<ref>{{پک|1= خاقانی |2= 1362|ک= رجال الخاقانی |ص=188|ج=}}</ref> | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس| | {{پانویس|۳}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان |سال=۱۳۶۲|پیوند=|نام= حسن بن زین الدین |نام خانوادگی= ابن شهید ثانی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه النشر الإسلامی |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= لب اللباب فی علم الرجال |سال=۱۳۸۸|پیوند=|نام= محمدجعفر بن سیف‌الدین |نام خانوادگی= استرآبادی |پیوند نویسنده=|ناشر= اسوه |مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= عده الرجال |سال=۱۴۱۵|پیوند=|نام= محسن بن حسن|نام خانوادگی=اعرجی کاظمی|پیوند نویسنده=|ناشر= اسماعیلیان |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه |سال=۱۴۳۱|پیوند=|نام=باقر|نام خانوادگی= ایروانی |پیوند نویسنده=|ناشر= مدین |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= فائق المقال فی الحدیث و الرجال |سال=۱۴۲۲|پیوند=|نام= احمد بن عبد الرضا |نام خانوادگی= بصری |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین |سال=۱۴۱۴|پیوند=|نام= محمد بن حسین |نام خانوادگی= بهایی |پیوند نویسنده=|ناشر= آستانه الرضویه المقدسه، مجمع البحوث الاسلامیه |مکان= مشهد |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= غرر الحکم و درر الکلم|سال=۱۴۱۰|پیوند=|نام= عبد الواحد بن محمد |نام خانوادگی= تمیمی آمدی |پیوند نویسنده=|ناشر= دار الکتاب الإسلامی |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= وسائل الشیعه |سال=۱۴۰۹|پیوند=|نام= محمد بن حسن |نام خانوادگی= حر عاملی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه آل البیت علیهم السلام |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= اعتبار سنجی احادیث شیعه |سال=۱۳۹۸|پیوند=|نام= علیرضا |نام خانوادگی= حسینی شیرازی |پیوند نویسنده=|ناشر= سازمان مطالعه و تدوین متون علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و مؤسسه رهجویان راه امام هادی(ع)|مکان= تهران |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الفوائد الرجالیه|سال=۱۴۳۰|پیوند=|نام= علی |نام خانوادگی= حسینی صدر |پیوند نویسنده=|ناشر= دلیل ما |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= ترتیب خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال |سال=۱۳۸۱|پیوند=|نام= حسن بن یوسف |نام خانوادگی= حلی |پیوند نویسنده=|ناشر= آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی |مکان= مشهد |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= رجال الخاقانی |سال=۱۳۶۲|پیوند=|نام= علی بن حسین |نام خانوادگی= خاقانی |پیوند نویسنده=|ناشر= مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة |سال=۱۳۷۲|پیوند=|نام= ابوالقاسم |نام خانوادگی= خویی |پیوند نویسنده=|ناشر=|مکان=|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= مبانی رفع تعارض اخبار از دیدگاه شیخ طوسی در استبصار |سال=۱۳۹۰|پیوند=|نام= علی |نام خانوادگی= دلبری |پیوند نویسنده=|ناشر=دانشگاه علوم اسلامی رضوی|مکان=مشهد|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= اصول الحدیث وأحکامه فی علم الدّرایة |سال=۱۴۲۸|پیوند=|نام=جعفر|نام خانوادگی= سبحانی تبریزی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه امام صادق |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= المحصول فی علم الاصول |سال=|پیوند=|نام= جعفر |نام خانوادگی= سبحانی تبریزی |پیوند نویسنده=|ناشر= | |||
مؤسسه امام صادق علیه السلام |مکان=قم|کوشش=محمود جلالی مازندرانی|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= کلیات فی علم الرجال |سال=۱۴۱۰|پیوند=|نام=جعفر|نام خانوادگی= سبحانی تبریزی |پیوند نویسنده=|ناشر= مرکز مدیریت |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= بحوث فی مبانی علم الرجال |سال=۱۴۲۹|پیوند=|نام=محمد|نام خانوادگی=سند|پیوند نویسنده=|ناشر= مدین |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الرافد فی علم الاصول |سال=|پیوند=|نام=علی|نام خانوادگی= سیستانی |پیوند نویسنده=|ناشر=|مکان=|کوشش= سید منیر سیدعدنان |مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الفائق فی رواه و أصحاب الإمام الصادق علیه السلام |سال=۱۴۱۸|پیوند=|نام= عبدالحسین |نام خانوادگی= شبستری |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه النشر الإسلامی |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= بحوث فی علم الاصول |سال=۱۴۱۷|پیوند=|نام= محمدباقر |نام خانوادگی= صدر |پیوند نویسنده=|ناشر= الغدیر |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= المیزان فی تفسیر القرآن |سال=۱۳۹۰|پیوند=|نام= محمدحسین |نام خانوادگی= طباطبایی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسة الأعلمی للمطبوعات |مکان= بیروت |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الإستبصار فیما اختلف من الأخبار |سال=۱۳۹۰|پیوند=|نام= محمد بن الحسن |نام خانوادگی= طوسی |پیوند نویسنده=|ناشر= دار الکتب الاسلامیه |مکان= تهران |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= تهذیب الأحکام |سال=۱۳۶۵|پیوند=|نام= محمد بن حسن |نام خانوادگی= طوسی |پیوند نویسنده=|ناشر= دار الکتب الإسلامیه |مکان= تهران |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= پژوهشی در علم الحدیث |سال=|پیوند=|نام= نادعلی |نام خانوادگی= عاشوری تلوکی |پیوند نویسنده=|ناشر=نشر گویا|مکان=|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= بهجه الآمال فی شرح زبده المقال |سال=۱۴۱۲|پیوند=|نام= علی بن عبدالله |نام خانوادگی= علیاری تبریزی |پیوند نویسنده=|ناشر= بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور |مکان= تهران |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= مجمع الرجال |سال=۱۳۶۴|پیوند=|نام= عنایه الله |نام خانوادگی= قهپایی |پیوند نویسنده=|ناشر= اسماعیلیان |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= تکمله الرجال|سال=۱۴۲۵|پیوند=|نام= عبدالنبی |نام خانوادگی= کاظمی |پیوند نویسنده=|ناشر= أنوار الهدی |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الفوائد الرجالیه |سال=۱۴۲۴|پیوند=|نام= محمدمهدی |نام خانوادگی= کجوری شیرازی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الرسائل الرجالیه |سال=۱۴۲۲|پیوند=|نام= محمد بن محمدابراهیم |نام خانوادگی= کلباسی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر |مکان= قم |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= الکافی |سال=۱۴۰۷|پیوند=|نام= محمد بن یعقوب |نام خانوادگی= کلینی |پیوند نویسنده=|ناشر= دار الکتب الإسلامیه |مکان= تهران |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= توضیح المقال فی علم الرجال |سال=۱۴۲۱|پیوند=|نام=علی|نام خانوادگی= کنی تهرانی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= عیون الحکم و المواعظ |سال=۱۳۷۶|پیوند=|نام= علی بن محمد |نام خانوادگی= لیثی واسطی |پیوند نویسنده=|ناشر= دار الحدیث |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= منتهی المقال فی أحوال الرجال |سال=1416|پیوند=|نام= محمد بن اسماعیل |نام خانوادگی= مازندرانی حائری |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= تنقیح المقال فی علم الرجال (رحلی) |سال=|پیوند=|نام=عبدالله|نام خانوادگی= مامقانی |پیوند نویسنده=|ناشر=|مکان=|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= تنقیح المقال فی علم الرجال |سال=۱۴۳۱|پیوند=|نام= عبدالله |نام خانوادگی= مامقانی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= بحوث فی علم الرجال |سال=۱۴۳۲|پیوند=|نام= محمد آصف |نام خانوادگی= محسنی |پیوند نویسنده=|ناشر= مرکز المصطفی(ص) العالمی للترجمه و النشر |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= منتهی المقال فی الدرایه و الرجال |سال=۱۴۱۷|پیوند=|نام= حسین عبدالله |نام خانوادگی= مرعی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه العروه الوثقی |مکان= بیروت |کوشش=|مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= روش نقد حدیث در تفسیر المیزان |سال=۱۳۷۱|پیوند=|نام=مقصود|نام خانوادگی= فراستخواه |پیوند نویسنده=|ناشر= | |||
مؤسسه کیهان |مکان=قم|کوشش= مجله کیهان اندیشه |مترجم=}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان= رجال النجاشی |سال=۱۳۶۵|پیوند=|نام= احمد بن علی |نام خانوادگی= نجاشی |پیوند نویسنده=|ناشر= مؤسسه النشر الإسلامی |مکان=قم|کوشش=|مترجم=}} | |||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = علوم و معارف حدیث | | شاخه اصلی = علوم و معارف حدیث | ||
| شاخه فرعی۱ = | | شاخه فرعی۱ = اعتبار حدیث | ||
| شاخه فرعی۲ = | | شاخه فرعی۲ = | ||
| شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = شد | | شناسه = شد | ||
| تیترها = شد | | تیترها = شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش = | ||
| لینک‌دهی = شد | | لینک‌دهی = شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = شد | | تغییر مسیر = شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = ب | | اولویت = ب | ||
| کیفیت = | | کیفیت = | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۲:۵۱
سؤال
چرا بسیاری از احادیث اسلامی دارای ضعف سندی یا متنی هستند؟
یکی از چالش‌های بنیادین در مطالعات حدیثی، ضعف سندی یا متنی بخش قابل توجهی از روایات است. ضعف حدیث می‌تواند به علت نقص در سلسله‌سند راویان، مشکلات در حفظ و نقل حدیث، یا تغییرات متنی در روایت به وجود آید. عواملی مانند انقطاع یا گسست در سند و عدم وثاقت راویان، از مهم‌ترین دلایل ضعف سندی احادیث به‌شمار می‌روند. علاوه بر این، اختلاف در معیارهای جرح و تعدیل (ثقه یا ضعیف بودن راوی) نیز می‌تواند بر تشخیص ضعف سند حدیث تأثیرگذار باشد. در بعد متنی، و نقل به معنا، تغییرات تصادفی مانند جابجایی حروف یا تفاوت در نقل‌های مختلف، سبب ضعف در مفاد حدیث می‌شود. ضعف در حافظه برخی راویان نیز می‌تواند موجب ناهماهنگی‌های متنی شود، هرچند که خود راویان مورد اعتماد باشند.
علم رجال به‌عنوان یک علم دقیق، با استفاده از روش‌های علمی به تفکیک احادیث صحیح از ضعیف پرداخته و ابزارهایی مانند بررسی اعتبار راویان و تطبیق متن، در شناسایی احادیث معتبر نقش مهمی ایفا می‌کند.
مفهوم‌شناسی ضعف در حدیث
«ضعف» در لغت‌شناسی مقابل «قوت» قرار دارد[۱] و در علم رجال ضعیف در مقابل معتبر است که شامل صحیح، حسن و موثق می‌شود.[۲][۳] ضعف به معنای کاستی در شرایطی است که موجب از بین رفتن حجیت حدیث می‌شود.[۴][۵] حدیث ضعیف، روایتی است که فاقد یکی از ارکان لازم برای اعتبار باشد.[۶][۷]
در اصطلاح محدثان، هرگاه راویان یک سند همگی عادل و ضابط یا مدح شده باشند و اتصال سند تا معصوم برقرار باشد، حدیث «صحیح»، «موثّق» و «حسن» خوانده می‌شود؛[۸] اما اگر در یکی از این ارکان خللی پدید آید، حدیث در مرتبه ضعف قرار می‌گیرد.[۹] بنابراین، ضعف در حدیث پدیده‌ای تصادفی یا حاشیه‌ای نیست، بلکه امری طبیعی در فرایند نقل شفاهی و تاریخی روایات است.
عوامل ضعف سندی احادیث
انقطاع و گسست در سلسله راویان
یکی از رایج‌ترین علل ضعف سند، قطع ارتباط میان راویان و معصوم است. به این پدیده ارسال گویند.[۱۰][۱۱][۱۲] به همین سبب، در منابع رجالی، بسیاری از روایات به دلیل «عدم اتصال» [۱۳][۱۴] یا «جهالت واسطه»[۱۵] یا افتادن برخی از راویان در سند،[۱۶] مورد قبول واقع شده‌اند.
وثاقت راویان
احادیث اسلامی به صورت زنجیره‌ای از راویان نقل شده‌اند که به آن سلسله‌سند گویند.[۱۷] اگر یکی از راویان در این زنجیره از نظر ثقه بودن، مورد تأیید نباشد، سند روایت دچار ضعف می‌شود.[۱۸] و روایت از حجت و قابل استناد بودن می‌افتد.[۱۹] مانند راویانی که فاسق، جعل کننده حدیث، دروغگو، نداشتن دانش کافی یا ناشناخته باشند.[۲۰][۲۱][۲۲] اصطلاحاتی چون «سیئ الحفظ؛ حافظه خوبی نداشتن»،[۲۳] «مختلط؛ جابجا کننده متن یا سند روایت»،[۲۴][۲۵] و «مجهول؛ ناشناخته»[۲۶] در منابع رجالی نشانه همین امر است.
اختلاف در معیارهای جرح و تعدیل
اختلاف دیدگاه میان مکتب‌های حدیثی در تشخیص ضعف حدیث نقش داشته است. برخی از علما با تکیه بر قرائن مختلف، حدیث معتبر را از غیر معتبر تشخیص می‌دادند.[۲۷][۲۸] در این رویکرد، ویژگی‌های راوی به عنوان یکی از قرینه‌های اعتبار حدیث و در کنار سایر قرینه‌های اطمینان‌بخش در نظر گرفته می‌شد.[۲۹] با این نگاه برخی از حدیث‌شناسان، روایاتی را بر اساس قرائن جزء روایات صحیح می‌شمردند؛ اما با رویکرد دیگر حدیث‌شناسان که فقط به راوی توجه داشتند، حدیث صحیح محسوب نمی‌شوند.[۳۰][۳۱]ممکن است راوی در یک رویکرد «ثقه» باشد و حدیثش معتبر؛ اما همین راوی در رویکرد دیگر، «ضعیف» تلقی شود؛ یعنی بخشی از ضعف‌های سندی حدیث، نسبی و وابسته به مبانی هر مکتب است، نه ضعف مطلق سند.
عوامل ضعف متنی احادیث
تغییر و کم و زیاد شدن
در دوران تدوین حدیث، واژه‌هایی با حروف مشابه دچار تغییر می‌شدند و این تغییرات گاه معنا را دگرگون می‌کرد. اینگونه خطاهای متنی، از عوامل مهم ضعف متنی است. مانند کلمه «تسع: نه» که ممکن است با جابجا شدن نقطه، «سبع: هفت» خوانده شود.[۳۲] تغییر کلمه «الحجامه» به «الجمعه».[۳۳] این تغییرات گاهی به خاطر درست نشنیدن راوی اتفاق می‌افتد که دو کلمه شبیه هم را اشتباه می‌گیرد.[۳۴]
نقل‌های مختلف
برخی از احادیث در قالب‌های مختلف نقل شده‌اند. این اختلاف نقل‌ها، سبب بروز اضطراب در متن و ضعف در اطمینان به حدیث می‌شود. گاه روایتی در کتابی آمده که در نسخه دیگر، همان روایت نکاتی بیشتری دارد که مشکل‌ساز نیست و می‌توان به همه نکات عمل کرد.[۳۵] گاهی هم کلمه از نظر معنا به هم نزدیک است. در روایتی آمده است: «الْفَقْدُ أَحْزَانٌ؛ نداشتن و نداری موجب غم است.»[۳۶] در بعضی نسخه‌ها همین روایت به جای «الْفَقْدُ» کلمه «الْفَقْرُ» را آورده است که در معنا تفاوت چندانی ندارد.[۳۷] اما گاهی کلمه‌ای در دو نسخه از یک راوی، متفاوت می‌آید که معنا را تغییر می‌دهد. در روایتی آمده است اگر کسی بعد از طلوع فجر غسل کند، از غسل جمعه کفایت می‌کند؛[۳۸] اما در نقل دیگر به جای «اَلْجُمُعَه» کلمه «اَلْحِجَامَه» آمده است[۳۹] که معنای روایت مبهم می‌شود.
نقص در حفظ و ضبط
راویان حدیث در برخی موارد به خاظر ضعف در حافظه، نتواسته‌اند احادیث را به‌طور صحیح و دقیق حفظ کنند. خود راوی مورد اعتماد و ثقه بود، اما چون حافظه خوبی نداشت، نمی‌توانست حدیث را کامل حفظ کند و موقع نوشتن با تغییر یا فراموش کردن برخی مطالب، باعث ناهماهنگی متن حدیث می‌شد. احادیث اینگونه افراد به خاطر ضعیف بودن حافظه‌شان مورد استناد قرار نمی‌گیر هر چند خودشان ثقه و راست‌گفتار باشند.[۴۰][۴۱][۴۲]
نقل به معنا و تصرف راویان
نقل به معنا در میان راویان امری شایع بود. گاه راوی حدیث، عین الفاظ معصوم(ع) را بدون هیچ گونه تغییری در واژه‌ها روایت می‌کند و گاهی هم شنیده‌های خود را با الفاظی دیگر یا ساختاری مشابه که اصل معنا را می‌رساند، نقل می‌کند که به آن نقل به معنا گویند.[۴۳] این امر هرچند در مواردی مجاز شمرده شده، اما در طول زمان باعث اختلاف در تعبیرها و تغییر در مفاد حدیث گردید. همین تفاوت‌ها موجب شد که برخی نسخه‌ها از نظر محدثان، دارای ضعف سندی یا اضطراب شناخته شوند. نقل به معنا آثاری را در پی دارد:
- نقل به معنا در احادیث، از عوامل مهم پیدایش اختلاف در اخبار است[۴۴][۴۵]
- نقل به معنا در مواردی تعارض در متن حدیث پیش می‌آورد.[۴۶][۴۷]
- گاه نقل به معنا سبب ابهام در معنای حدیث می‌شود و فهم آن را مشکل می‌سازد.[۴۸]
- نقل به معنا بوجودآورنده اضطراب و تشویش در متن پاره‌ای از روایات.[۴۹][۵۰]
علم رجال به‌عنوان یک علم دقیق در طول تاریخ در تلاش بوده است که با استفاده از روش‌های علمی، احادیث صحیح را از احادیث ضعیف جدا کند.[۵۱][۵۲] [۵۳] علمای حدیث‌شناس از ابزارهایی مانند بررسی اعتبار راویان[۵۴][۵۵] و تقویت و تضعیف متن، برای شناسایی احادیث صحیح استفاده می‌کنند.[۵۶]
پانویس
- ↑ سند، بحوث فی مبانی علم الرجال ، 330.
- ↑ مرعی، منتهی المقال فی الدرایه و الرجال ، 42.
- ↑ قهپایی، مجمع الرجال ، 7: 197.
- ↑ سند، بحوث فی مبانی علم الرجال ، 259.
- ↑ ایروانی، دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه ، 51.
- ↑ قهپایی، مجمع الرجال ، 7: 197.
- ↑ کجوری شیرازی ، نام کتاب، 188.
- ↑ قهپایی، مجمع الرجال ، 7: 195.
- ↑ قهپایی، مجمع الرجال ، 7: 197.
- ↑ مرعی ، منتهی المقال فی الدرایه و الرجال ، 77.
- ↑ محسنی ، بحوث فی علم الرجال ، 228.
- ↑ مرعی ، منتهی المقال فی الدرایه و الرجال ، 70.
- ↑ سبحانی تبریزی ، کلیات فی علم الرجال ، 142.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال ، 1: 95.
- ↑ کلباسی ، الرسائل الرجالیه ، 3: 444.
- ↑ کلباسی ، الرسائل الرجالیه ، 3: 70.
- ↑ حلی، ترتیب خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال ، 8.
- ↑ حسینی صدر، الفوائد الرجالیه ، 26.
- ↑ ایروانی، دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه ، 51.
- ↑ کجوری شیرازی ، نام کتاب، 188.
- ↑ قهپایی، مجمع الرجال ، 7: 197.
- ↑ علیاری تبریزی ، بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، 1: 435.
- ↑ مازندرانی حائری ، منتهی المقال فی أحوال الرجال ، 6: 79.
- ↑ اعرجی کاظمی ، عده الرجال ، 1: 164.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی ، 172.
- ↑ سبحانی تبریزی ، کلیات فی علم الرجال ، 122.
- ↑ ابن شهید ثانی ، نام کتاب، 1: 2.
- ↑ بهائی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین ، 24.
- ↑ حسینی شیرازی ، اعتبار سنجی احادیث شیعه ، 93.
- ↑ خویی ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، 1: 20.
- ↑ سبحانی تبریزی، اصول الحدیث وأحکامه فی علم الدّرایة ، 18.
- ↑ طوسی ، تهذیب الأحکام ، 10: 11.
- ↑ ابن شهید ثانی ، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان ، 1: 335.
- ↑ ابن شهید ثانی ، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان ، 2: 195.
- ↑ کلینی ، الکافی ، 1: 283.
- ↑ لیثی واسطی ، عیون الحکم و المواعظ ، 35.
- ↑ تمیمی آمدی ، غرر الحکم و درر الکلم ، 20.
- ↑ کلینی ، نام کتاب، 3: 41.
- ↑ حر عاملی ، وسائل الشیعه ص=261، 2.
- ↑ شبستری ، الفائق فی رواه و أصحاب الإمام الصادق علیه السلام ، 3: 118.
- ↑ مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال، 3: 117.
- ↑ کاظمی ، تکمله الرجال ، 1: 292.
- ↑ صدر، بحوث فی علم الاصول ، 7: 32.
- ↑ سیستانی ، الرافد فی علم الاصول ، 26.
- ↑ سبحانی تبریزی، المحصول فی علم الاصول ، 4: 434.
- ↑ دلبری ، مبانی رفع تعارض اخبار ، 137.
- ↑ طوسی ، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار ، 4: 133. 138.
- ↑ طباطبایی ، المیزان فی تفسیر القرآن ، 10: 352.
- ↑ عاشوری تلوکی ، پژوهشی در علم الحدیث ، 162.
- ↑ فراستخواه ، روش نقد حدیث در تفسیر المیزان ، 46.
- ↑ استرآبادی ، نام کتاب ، 26.
- ↑ کجوری شیرازی ، الفوائد الرجالیه ، 38.
- ↑ کنی تهرانی ، توضیح المقال فی علم الرجال ، 29.
- ↑ بصری ، فائق المقال فی الحدیث و الرجال ، 33.
- ↑ علیاری تبریزی ، بهجه الآمال فی شرح زبده المقال ، 1: 402.
- ↑ خاقانی ، رجال الخاقانی ، 188.
منابع
- ابن شهید ثانی، حسن بن زین الدین (۱۳۶۲). منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
- استرآبادی، محمدجعفر بن سیف‌الدین (۱۳۸۸). لب اللباب فی علم الرجال. تهران: اسوه.
- اعرجی کاظمی، محسن بن حسن (۱۴۱۵). عده الرجال. قم: اسماعیلیان.
- ایروانی، باقر (۱۴۳۱). دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه. قم: مدین.
- بصری، احمد بن عبد الرضا (۱۴۲۲). فائق المقال فی الحدیث و الرجال. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
- بهایی، محمد بن حسین (۱۴۱۴). مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین. مشهد: آستانه الرضویه المقدسه، مجمع البحوث الاسلامیه.
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد (۱۴۱۰). غرر الحکم و درر الکلم. قم: دار الکتاب الإسلامی.
- حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
- حسینی شیرازی، علیرضا (۱۳۹۸). اعتبار سنجی احادیث شیعه. تهران: سازمان مطالعه و تدوین متون علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و مؤسسه رهجویان راه امام هادی(ع).
- حسینی صدر، علی (۱۴۳۰). الفوائد الرجالیه. قم: دلیل ما.
- حلی، حسن بن یوسف (۱۳۸۱). ترتیب خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- خاقانی، علی بن حسین (۱۳۶۲). رجال الخاقانی. قم: مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر.
- خویی، ابوالقاسم (۱۳۷۲). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة.
- دلبری، علی (۱۳۹۰). مبانی رفع تعارض اخبار از دیدگاه شیخ طوسی در استبصار. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
- سبحانی تبریزی، جعفر (۱۴۲۸). اصول الحدیث وأحکامه فی علم الدّرایة. قم: مؤسسه امام صادق.
- سبحانی تبریزی، جعفر. المحصول فی علم الاصول. به کوشش محمود جلالی مازندرانی. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
- سبحانی تبریزی، جعفر (۱۴۱۰). کلیات فی علم الرجال. قم: مرکز مدیریت.
- سند، محمد (۱۴۲۹). بحوث فی مبانی علم الرجال. قم: مدین.
- سیستانی، علی. الرافد فی علم الاصول. به کوشش سید منیر سیدعدنان.
- شبستری، عبدالحسین (۱۴۱۸). الفائق فی رواه و أصحاب الإمام الصادق علیه السلام. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
- صدر، محمدباقر (۱۴۱۷). بحوث فی علم الاصول. قم: الغدیر.
- طباطبایی، محمدحسین (۱۳۹۰). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- طوسی، محمد بن الحسن (۱۳۹۰). الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- طوسی، محمد بن حسن (۱۳۶۵). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- عاشوری تلوکی، نادعلی. پژوهشی در علم الحدیث. نشر گویا.
- علیاری تبریزی، علی بن عبدالله (۱۴۱۲). بهجه الآمال فی شرح زبده المقال. تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور.
- قهپایی، عنایه الله (۱۳۶۴). مجمع الرجال. قم: اسماعیلیان.
- کاظمی، عبدالنبی (۱۴۲۵). تکمله الرجال. قم: أنوار الهدی.
- کجوری شیرازی، محمدمهدی (۱۴۲۴). الفوائد الرجالیه. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
- کلباسی، محمد بن محمدابراهیم (۱۴۲۲). الرسائل الرجالیه. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
- کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- کنی تهرانی، علی (۱۴۲۱). توضیح المقال فی علم الرجال. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
- لیثی واسطی، علی بن محمد (۱۳۷۶). عیون الحکم و المواعظ. قم: دار الحدیث.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل (۱۴۱۶). منتهی المقال فی أحوال الرجال. قم: مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
- مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال (رحلی).
- مامقانی، عبدالله (۱۴۳۱). تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
- محسنی، محمد آصف (۱۴۳۲). بحوث فی علم الرجال. قم: مرکز المصطفی(ص) العالمی للترجمه و النشر.
- مرعی، حسین عبدالله (۱۴۱۷). منتهی المقال فی الدرایه و الرجال. بیروت: مؤسسه العروه الوثقی.
- فراستخواه، مقصود (۱۳۷۱). روش نقد حدیث در تفسیر المیزان. به کوشش مجله کیهان اندیشه. قم: مؤسسه کیهان.
- نجاشی، احمد بن علی (۱۳۶۵). رجال النجاشی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.