فهرست اسیران واقعه کربلا

سؤال

در واقعه کربلا،‌ چه کسانی از سپاهیان امام حسین به اسارت درآمدند؟

درگاه‌ها

اسیران واقعه کربلا بخشی از تراژدی کربلاست. پس از عاشورا، تعدادی از اعضای خانواده امام حسین(ع) و شماری از یاران باقی‌مانده او به اسارت درآمدند. این اسرا، که بیشترشان زن و کودک بودند، شب یازدهم محرم در کربلا نگه داشته شدند و فردای آن روز ابتدا به کوفه و سپس با شرایطی سخت و تحقیرآمیز به شام برده شدند. در طول این مسیر، اتفاقاتی رخ داد که بعدها نقش مهمی در روشنگری مردم و افشای ظلم حاکمان وقت داشت.

اسارت اهل بیت(ع)، شامل مصائب طاقت‌فرسایی مثل غارت خیمه‌ها، آتش‌سوزی، بی‌پناهی زنان و کودکان و در نهایت نمایش عمومی آنان در کوچه و بازار بود. این اتفاقات با خطبه‌ها و سخنرانی‌های تاثیرگذار مانند سخنان زینب کبری(س) همراه شد که به شدت وجدان عمومی جامعه آن زمان را تحت تأثیر قرار داد. شمار دقیق اسرا در منابع مختلف، متفاوت گزارش شده، اما نام‌هایی از اعضای خاندان بنی‌هاشم و غیر بنی هاشم در فهرست اسیران آمده است. این موضوع، یکی از ابعاد مهم و کمتر شناخته‌ شده واقعه کربلاست که در طول تاریخ مورد توجه قرار گرفته است.

رخدادهای اسارت

سه محور اصلی در موضوع اسیران واقعه کربلا قابل توجه است:

• شرح مصائب و نحوه اسارت خاندان امام حسین(ع) پس از شهادت ایشان و یارانش که شامل به آتش کشیدن خیمه‌ها، غارت اموال، و بیرون راندن زنان و کودکان به حالت اسارت و بی‌پوشش از خیمه‌هاست؛ زنان اهل بیت(ع) به‌ صورت اسیر و با حالتی اندوهناک و تحقیرآمیز، بین میدان نبرد و قتلگاه امام حسین(ع) عبور داده شدند و بر مصائب واردشده بر خود و خاندان پیامبر(ص) ندبه و زاری کردند.
• دوم، انتقال اسرا به کوفه و شام و نحوه مواجهه مردم با آنان؛ گزارش شده است که سر امام حسین(ع) همراه کاروان اسرا وارد شام شد و زنان و کودکان خاندان پیامبر(ص) بدون پوشش مناسب، بر شتران بی‌جهاز به نمایش گذاشته شدند؛ در این مسیر، برخی از اصحاب و مردم پس از شناخت منزلت اهل بیت(ع) دچار پشیمانی و توبه شدند.
• سوم، انعکاس رنج و مظلومیت اسرا در قالب سوگواری و اعتراضات زینب کبری(س) و دیگر زنان اهل بیت در برابر ظلم‌های وارده و بازگویی مصائب به مردم حاضر در کوفه و شام، که به آگاهی بخشی و روشنگری افکار عمومی منجر شد.

مسیر اسارت

پوستر طراحی شده برای اسیران واقعه کربلا

فهرست اسیران واقعه کربلا شامل کسانی است که پس از نبرد کربلا در دهم محرم، شب یازدهم محرم در کربلا نگه داشته شدند و بعد از ظهر روز یازدهم، به کوفه نزد عبیدالله بن زیاد برده شدند و در کاخ عبیدالله بن زیاد حضور یافتند. سپس با وضعیتی دشوار و تحقیرآمیز بر محمل‌هایی سوار کرده و با همراهی گروهی از جمله شمر و طارق بن مُحَفِّز به دربار یزید بن معاویه به شام فرستاده شدند. او دست و پای برخی همچون امام سجاد(ع) را غل و زنجیر کرد. این افراد عمدتاً از خاندان اهل بیت امام حسین (ع) و برخی یاران باقی‌مانده او بودند که پس از شهادت امام حسین و یارانش به اسارت درآمدند و به کوفه و سپس شام فرستاده شدند. این مسیر به طول انجامید و در طول آن، بازماندگان خطبه‌هایی ایراد کردند که نقش مهمی در افشای ظلم و مظلومیت اهل بیت داشت. بنابر عبارتی از شیخ مفید، می‌توان ورود اسرای کربلا به کوفه را دوازدهم محرم دانست. پس از آن عبیدالله بن زیاد، گروهی از جمله شمر و طارق بن مُحَفِّز را به همراه اسیران کربلا به شام فرستاد.

درباره بازگشت اسیران کربلا از شام به مدینه یا به کربلا، نظرات مختلفی وجود دارد. شیخ مفید، شیخ طوسی و کفعمی بیان کرده‌اند که کاروان اهل بیت(ع) پس از بازگشت از شام، به مدینه رفته‌اند. همچنین محدث نوری، شیخ عباس قمی و مرتضی مطهری نیز با بازگشت اسیران به کربلا در اولین اربعین مخالفت کرده‌اند.

تعداد اسراء

تعداد اسیران واقعه کربلا، همانند تعداد شهدا، در منابع مختلف با اختلاف گزارش شده است. درباره شمار اسیران مرد، آمارهایی چون چهار نفر، پنج نفر، ده نفر و دوازده نفر نقل شده‌ است. همچنین درباره زنان اسیر، برخی منابع تعداد آن‌ها را چهار نفر، شش نفر و بیست نفر دانسته‌اند. از این‌ رو، نمی‌توان به‌ صورت قطعی درباره تعداد دقیق اسرا اظهار نظر کرد؛ با این‌ حال، فهرستی از افراد شناخته‌ شده‌ای که در منابع مختلف به‌ عنوان اسیران کربلا یاد شده‌اند، ذکر خواهد شد.

اسیران بنی‌هاشم

مردان

• امام سجاد(ع)، فرزند امام حسین(ع).
• امام باقر(ع)، نوه امام حسین(ع).
• حسن بن حسن، که با لقب حسن مثنّا شناخته می‌شود، از چهره‌های برجسته اهل بیت (ع) به شمار می‌رود. او پدرش امام حسن(ع) و مادرش فاطمه، دختر امام حسین (ع) بود. بر اساس منابع تاریخی، هنگام وقوع حادثه کربلا، او حدود بیست سال سن داشته است. در جریان نبرد، حسن مثنّا با شجاعت فراوان جنگید تا آن‌ جا که بر اثر زخم‌های سنگین، از حال رفت. پس از بیهوشی، وی را به کوفه منتقل کردند و تحت درمان قرار گرفت. پس از بهبودی، راهی مدینه شد. بر پایه روایت‌های تاریخی، گفته می‌شود که او در سن ۳۵، ۳۷ یا ۳۸ سالگی، به فرمان ولید بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید. پیکر پاک او در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. البته، اختلاف در این روایات به‌گونه‌ای است که جمع‌بندی میان آن‌ها دشوار به نظر می‌رسد.
• عمرو بن حسن، فرزند امام حسن(ع).
• محمّد بن حسین، فرزند امام حسین(ع).
• قاسم بن عبد اللّه بن جعفر، نوه جعفر طیار.
• قاسم بن محمّد بن جعفر، نوه جعفر طیار.
• محمّد بن عقیل

زنان

• زینب کبری(س)، دختر امام علی(ع).
• اُمّ كلثوم که با لقب زینب صغرا شناخته می‌شود، دختر امام علی(ع) است. برخی منابع مادر او را به فاطمه زهرا(س) منتسب کرده‌اند، اما این دیدگاه با تردیدهایی همراه است. دلیل این تردید آن است که اُم‌کلثومی که نامش در برخی گزارش‌ها به‌عنوان مادر وی ذکر شده، طبق نظر مشهور، پیش از وفات امام حسن(ع) از دنیا رفته بوده است.
• فاطمه که با لقب فاطمه صغراء نامیده می‌شود، دختر امام علی(ع) است. همسرش که ابو سعید بن عقیل است، در کربلا به شهادت رسیده.
• فاطمه، دختر امام حسن(ع) و همسر امام سجاد(ع) و مادر امام باقر(ع).
• فاطمه، دختر امام حسین(ع).
• سَكینه، دختر امام حسین(ع).
• رباب، همسر امام حسین(ع). وی، مادر علی اصغر(ع) است و بر پایه گزارش های معتبر ، در كربلا حضور داشته است.

اسیران غیر بنی‌هاشم

• مُرَقّع بن ثُمامه اسدی، بر اساس یکی از گزارش‌ها، در کربلا زخمی شد و در کوفه از دنیا رفت. طبق روایت دیگری، پس از واقعه کربلا به زاره تبعید گردید و در روایتی دیگر به رَبذه منتقل شد، و تا زمان فوت یزید باقی ماند و پس از فرار ابن زیاد به شام، به کوفه بازگشت.
• سوّار بن عُمَیر جابری، از شهدای واقعه کربلا است که در جریان نبرد مجروح و اسیر شد و حدود شش ماه پس از آن، به دلیل شدت جراحات وارده به شهادت رسید. در متون زیارت ناحیه مقدسه، وی با عبارت زیر مورد احترام قرار گرفته است:

«السلام عَلَی الجَریحِ المَأسورِ سَوّارِ بنِ أبی حِمَیرٍ الفَهمِی الهَمدانِی؛ سلام بر زخمی اسیر ، سوّار بن ابی حِمیر فَهْمی هَمْدانی»

• عمرو بن عبد اللّه جُندَعی، از دیگر مجروحان واقعه کربلا بوده که یک سال پس از این حادثه به شهادت رسید. زیارت ناحیه مقدسه وی را اینگونه یاد می‌کند:

«السلام عَلَی المُرتَثِّ مَعَهُ عَمرِو بنِ عَبدِ اللّهِ الجَندَعِی؛ سلام بر مجروح کم‌جان، عمرو بن عبد اللّه جُندعی است.»

• عُقْبة بن سَمعان، غلام رباب همسر امام حسین(ع)، یکی از یاران نزدیک امام در واقعه کربلا بوده است. شیخ طوسی(ره) وی را در شمار یاران امام معرفی کرده است. او در طول مسیر کربلا همراه امام بوده و از راویان مشهور واقعه بوده و پس از واقعه بازداشت و بازجویی شد؛ اما پس از اعلام اینکه برده است، آزاد گردید. در زیارت رجبیه به وی سلام داده شده است:

«السلام علی عقبة بن سمعان؛ سلام بر عقبة بن سمعان.»

• ضحّاك بن عبد اللّه مشرقی، از همراهان امام حسین(ع) بود که همراهی خود را مشروط به نتیجه‌ بخش بودن آن می‌دانست. پس از اینکه سرنوشت جز شهادت محتمل نبود، این موضوع را با امام در میان گذاشت و امام اجازه داد که در صورت امکان خود را از حلقه محاصره دشمن خارج سازد. بنابر این او تصمیم به ترک میدان گرفت و از همراهی با امام(ع) منصرف شد.
• مسلم بن رباح، منشی علی بن ابی طالب(ع) بود که به دست امام حسین(ع) آزاد شده بود و همچنین غلام ایشان نیز محسوب می‌شد. برخی منابع بیان می‌کنند که وی در روز عاشورا همراه امام(ع) بود، اما به احتمال زیاد به دلیل وضعیت بردگی، از آسیب مصون ماند.
• 
  غلام عبد الرحمان بن عبد ربّه انصاری، به عنوان راوی برخی رویدادهای مربوط به واقعه کربلا شناخته می‌شود. وی شرح تنویر(نوره کشیدن) امام حسین(ع) و یارانش در صبح عاشورا و برخی شوخی‌های آنان را نقل کرده است. درباره سرنوشت خود چنین گفته است: «سپس حسین(ع) بر اسبش سوار شد و قرآن خواست. آن را گرفت و در برابر خود قرار داد. سپس یارانش در مقابل او نبرد سختی کردند. من وقتی دیدم آنان بر زمین افتادند، خود را رها ساختم و از آنان جدا شدم.»