سوره احزاب

سؤال

سوره «احزاب» درباره چه مضامین و موضوعاتی است؟

درگاه‌ها

سوره احزاب در مدینه نازل شده و سی و سومین سوره قرآن است و ۷۳ آیه دارد. بخش مهمی از این سوره به ماجرای جنگ احزاب (خندق) می‌پردازد که یهودیان با مشرکان مکه و دیگر قبایل علیه مسلمانان متحد شدند. در این سوره احکام فقهی‌ای همچون عده طلاق، حجاب زنان، ازدواج با همسر پسرخوانده پس از طلاق هم گفته شده است. و نیز موضوعاتی مانند خاتمیت پیامبر(ص)، حمل امانت الهی توسط انسان، آیه تطهیر و… در این سوره بیان شده است.

معرفی

اَحزاب، نام سی و سومین سوره قرآن مجید است که ۷۳ آیه دارد. سوره احزاب، اسم و عنوان دیگری ندارد. وجه تسمیه سوره، مطابق با قاعده کلی نامگذاری سُوَر قرآنی این است که جنگ احزاب تنها در این سوره مطرح شده (آیات ۹ تا ۲۲) و نیز کلمه احزاب در این سوره ۳ بار تکرار شده است. عنوان «الاحزاب» که در آیات دیگر قرآن برای اقوام پیشین که به عذاب الهی گرفتار آمده‌اند، به کار رفته، در این سوره بر آتش افروزان جنگ اطلاق شده است و به تفرقه گروه‌های شرکت کننده در این جنگ که سرانجام به شکست آنان انجامید، اِشعاری کنایت‌آمیز دارد.

سوره احزاب یکی از سه سوره آغاز شده با خطاب ﴿یا اَیُّهَا النَّبیّ﴾ است. موضوع اصلی سوره، چنان‌که از سرآغاز و مندرجات آن و نیز از تکرار کلمه «النّبیّ» استفاده می‌شود، عبارت است از «آیین تحول اجتماعی و فرهنگی در اسلام»؛ و به‌ویژه بر تثبیت جایگاه والای پیامبر(ص) در جامعه اسلامی، توضیح شیوه‌های برخورد با بدعت‌ها، شرح وظایف و تکالیف گوناگون مسلمانان در مرحله انتقال از فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی.

فضیلت تلاوت و تأمل

• پیامبر خدا(ص) فرمود: «وَ مَنْ قَرَأَ سُورَه الْأَحْزَابِ وَ عَلَّمَهَا أَهْلَهُ‏ وَ مَا مَلَكَتْ يَمِينُهُ أُعْطِيَ الْأَمَانَ مِنْ‏ عَذَابِ‏ الْقَبْر‏کسی که سوره احزاب را تلاوت کند و به خانواده و افراد زیر نظر خود تعلیم دهد، از عذاب قبر در امان خواهد بود.»
• امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ‏ كَانَ‏ كَثِيرَ الْقِرَاءَه لِسُورَه الْأَحْزَابِ كَانَ يَوْمَ الْقِيَامَه فِي جِوَارِ مُحَمَّدٍ وَ أَزْوَاجِه‏کسی که سوره احزاب را بسیار تلاوت کند در قیامت در جوار پیامبر و خاندان او خواهد بود.»

مفسران گفته‌اند این گونه فضائل و افتخارات، تنها به تلاوت بی‌روح و عاری از هر نوع اندیشه و عمل به دست نمی‌آید، تلاوتی لازم است که مبدء اندیشه گردد و اندیشه‌ای که افق فکر انسان را چنان روشن سازد که پرتوش در اعمال او ظاهر گردد.

محتوا

سوره احزاب مشتمل بر این معانی است:

• اشاره‌ای به نبوت (آیات ۷–۸)؛
• تأکید و خطاب به پیامبر درباره تقوا، استقامت، پیروی از وحی و توکل (آیات ۱–۳)؛
• تصریح به مقام ولایت پیامبر نسبت به پیروان‌شان (آیه ۶)؛
• بیان نمونه‌ای از آداب و رسوم و عادات جاهلیت (درباره ظهار و فرزندخواندگی) و شیوه برخورد با آن (آیات ۴–۵)؛
• شرح جنگ احزاب (آیات ۹–۲۰)؛
• وجوب تأسی به رسول خدا(ص) (آیه ۲۱)؛
• پیکار صادقانه یاران پیامبر (آیات ۲۲–۲۳)؛
• سرگذشت غلبه مسلمانان بر یهودیان بنی قریظه و تمکن یافتن مهاجرین در مدینه (آیات ۲۶–۲۷)؛
• سفارش زنان پیامبر اکرم(ص) به رعایت اوامر الهی و حفظ جایگاه خود در مقام همسری با رسول خدا(ص) (آیات ۲۸–۳۴)؛
• بیان صفات و خصایص مردان و زنانی که ایمان راستین دارند (آیه ۳۵)؛
• تأکید بر قاطعیت پیامبر اکرم(ص) در امر تبلیغ رسالت (آیات ۳۸–۴۰)؛
• داستان زید و زینب و همسری زینب با رسول خدا(ص) بعد از جدا شدن از زید (آیات ۳۷–۴۰)؛
• مقامات رسول خدا(ص) (آیات ۴۶–۴۷)؛
• بیان برخی از احکام ازدواج و تعدد زوجات پیامبر(ص) (آیات ۵۰–۵۴)؛
• حکم وجوب رعایت حریم میان زنان و مردان، (آیات ۵۳، ۵۹)؛
• جایگاه خاص انسان میان موجودات و پذیرش «امانت» شده است (آیه ۷۲).

جنگ احزاب

مهم‌ترین بخش سوره احزاب مربوط به جنگ احزاب و حوادث تکان دهنده آن، پیروزی اعجاب‌آمیز مسلمین بر کفار، کارشکنی‌ها، بهانه‌جویی‌های گوناگون منافقان و پیمان‌شکنی آنان است. آیات (۲۵–۹) سوره احزاب، شرح واقعه جنگ احزاب است و از آیه ۲۵ تا ۲۷ مربوط به غزوه بنی‌قریظه است

ازدواج حضرت محمد با همسر سابق زید

داستان ازدواج رسول اکرم(ص) به فرمان خداوند با زینب بنت جحش، همسر مطلقه زید ـ که پسر خوانده آن حضرت بود ـ به عنوان نمونه‌ای از برخورد قاطع و خردمندانه رسول خدا(ص) با عادات و رسوم بی‌پایه دوران جاهلیت در سوره احزاب گزارش شده است (آیات ۳۷–۴۰). این موضوع همواره مورد گفت و گو و مناقشه فراوان از سوی مخالفان و موافقان قرار گرفته و با آنکه در سِیَر و تواریخ معتبر چون سیرهٔ ابن‌هشام، طبقات ابن‌سعد و تاریخ طبری از شاخ و برگ‌هایی که در قرون بعد بر آن افزوده‌اند، پیراسته است، باز دشمنان اسلام، از تلفیق این آیات با برخی روایات ساختگی که متأسفانه در بعضی تفاسیر قرآن نیز جای گرفته‌اند، دستاویزهایی برای القای شبهه در اذهان درباره شخصیت پیامبر اکرم(ص) ساخته‌اند.

گفته شده است پیامبر(ص) در نظر داشت اگر کار صلح میان دو همسر به انجام نرسد و کارشان به طلاق و جدایی بیانجامد، برای جبران این شکست که دامنگیر دختر عمه‌اش زینب شده که حتی برده آزاد شده، او را طلاق داده، وی را به همسری خود برگزیند، ولی از این بیم داشت که از دو جهت مردم به او خرده گیرند و مخالفان پیرامون آن جنجال بر پا کنند. نخست اینکه: زید پسر خوانده پیامبر(ص) بود و مطابق سنت جاهلی پسر خوانده، تمام احکام پسر را داشت، از جمله اینکه ازدواج با همسر مطلقه پسر خوانده را حرام می‌پنداشتند. دیگر اینکه پیامبر(ص) چگونه حاضر می‌شود با همسر مطلقه برده آزاد شده‌ای ازدواج کند و این خلاف شأن و مقام اوست.

خاتمیت

آیه ۳ سوره احزاب:

«و بر خدا توکل کن، همین بس که خدا نگهبان [تو]ست.»

مقالهٔ اصلی: خاتم النبیین در آیه ۴۰ سوره احزاب

آیه ۴۰ سوره احزاب، تصریح بر رسالت و خاتمیت پیامبر(ص) دارد: ﴿رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ؛ فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.﴾(احزاب:۴۰). مفسران گفته‌اند خاتم انبیاء بودن، به معنای «خاتم المرسلین» بودن نیز هست. ‏ خاتم انبیا یعنی حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر است که دفتر نبوت و رسالت به سبب او مهر شد و پایان یافت و دین و شریعت او تا روز قیامت باقی است‏.

آیه تطهیر

آیه ۳۳ سوره نور، از آیات مشهور میان شیعیان است که آن را دلیل بر عصمت ائمه(ع) می‌دانند: ﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً؛ خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان پیامبر بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.﴾ تعبیر اهل البیت به اتفاق همه علمای اسلام و مفسران، اشاره به اهل بیت پیامبر(ص) است، اما اینکه مقصود از اهل بیت پیامبر(ص) در اینجا چه اشخاصی می‌باشد، میان مفسران شیعه و سنی اختلاف است. شیعه اعتقاد دارد در این آیه اهل‌بیت منحصر در پنج نفرند: پیامبر(ص)، علی(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع).

حمل امانت الهی

مقالهٔ اصلی: حمل امانت الهی توسط انسان در آیه ۷۲ سوره احزاب

خداوند در سوره احزاب انسان را حامل امانتی می‌داند که خود داوطلب برای برداشتن آن شده است: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت [الهی و بار تکلیف] را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراس‌ناک شدند، و[لی] انسان آن را برداشت؛ راستی او ستم‌گری نادان بود.﴾(احزاب:۷۲). در اینکه این امانت چیست اقوال مختلفی گفته شده است. علامه طباطبایی می‌فرماید: «مراد از امانت کمالی باشد که از ناحیه داشتن اعتقادات حق و نیز تلبس به اعمال صالح و سلوک طریقه کمال حاصل شود به اینکه از حضیض ماده به اوج اخلاص ارتقاء پیدا کند و خداوند انسان حامل آن امانت را برای خود خالص کند، این است آن احتمالی که می‌تواند مراد از امانت باشد، چون در این کمال هیچ موجودی نه آسمان، و نه زمین، و نه غیر آن دو، شریک انسان نیست. از سویی دیگر چنین کسی تنها خدا متولی امور اوست و جز ولایت الهی هیچ موجودی از آسمان و زمین در امور او دخالت ندارد، چون خدا او را برای خود خالص کرده».

آیه ۷۰ سوره احزاب:

«ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و سخن درست و استوار گویید.»

آیات مهم سوره احزاب

1. آیه صلوات: مطابق آیه ۵۶ سوره احزاب، خداوند و فرشتگان بر پیامبر(ص) درود می‌فرستند و از کسانی که ایمان آورده‌اند می‌خواهد بر پیامبر صلوات بفرستند و تسلیم او باشند.
2. پیامبر، اسوه حسنه: آیه ۲۱ سوره احزاب، پیامبر را اسوه حسنه (سرمشقی نیکو) معرفی کرده است. مفسران گفته‌اند روحیات او، استقامت و شکیبایی او، هوشیاری و درایت و اخلاص و توجه به خدا و تسلط او بر حوادث، زانو نزدن در برابر سختی‌ها و مشکلات، هر کدام می‌تواند الگو و سرمشقی برای همه مسلمین باشد.
3. احکام طلاق و عدّه: درباره عده طلاق قبل از هم‌بسترشدن آمده است: ﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که با زنان با ایمان ازدواج کردید و قبل از همبستر شدن طلاق دادید، عدّه‌ای برای شما بر آنها نیست که بخواهید حساب آن را نگاه دارید؛ آنها را با هدیه مناسبی بهره‌مند سازید و بطرز شایسته‌ای رهایشان کنید﴾(احزاب:۴۹)
4. زنان پیامبر(ص): خداوند متعال زنان رسول خدا(ص) را متفاوت با دیگر زنان می‌داند و این یعنی اطرافیان بزرگان دین و حاکم اسلامی بایستی بیشتر از بقیه مراقب رفتارها و خواسته‌های مادی خود باشند، لذا فرمود: ﴿ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود؛ و این برای خدا آسان است. و هر کس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم ساخت، و روزی پرارزشی برای او آماده کرده‌ایم. ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از آنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید!﴾(احزاب:۳۰ ۳۲)
5. آیه حجاب: درباره پوشش و حجاب زنان در این سوره آمده است:﴿ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب‌ها [چادر یا روسری‌های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ خداوند همواره آمرزنده رحیم است.﴾(احزاب:۵۹)