حدیث «شیطان نمی‌تواند در خواب به‌صورت پیامبر(ص) دربیاید»: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷ |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
آیا حدیثی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خوابِ انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید صحیح و معتبر است؟ | آیا حدیثی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خوابِ انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید صحیح و معتبر است؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{درگاه|سنت}} | |||
در متون دینی، روایتی معتبر و موثق وجود دارد که بیان می‌کند [[ابلیس و شیطان در قرآن|شیطان]] نمی‌تواند در خواب انسان به صورت [[پیامبر اکرم]](ص) ظاهر شود. این روایت از [[امام رضا]](ع) و به نقل از خود پیامبر(ص) نقل شده است. بر اساس این روایت، شیطان حتی در عالم خواب نیز توانایی شکل‌گیری به صورت پیامبر(ص) و جانشینان ایشان، به ویژه [[شیعیان]] راستین، را ندارد. | |||
مقصود از شیعیان در این حدیث، افرادی هستند که به‌راستی پیرو [[اهل بیت]](ع) بوده و تمامی دستورات آنان را با دقت و توجه دنبال می‌کنند. | |||
به استناد این روایت، اگر شخصی در خواب فردی را ببیند و یقین کند که او پیامبر(ص) یا یکی از امامان [[معصوم]](ع) است، در تشخیص خود دچار خطا نشده و در واقع، پیامبر(ص) یا یکی از امامان(ع) را مشاهده کرده است. با این حال، لازم است ذکر شود که دیدن خواب پیامبر(ص) و [[امامان]](ع) امری شخصی است و تنها برای کسی که خواب را دیده، حجت محسوب می‌شود و برای دیگران از اعتبار برخوردار نیست. | |||
== مت حدیث و ترجمه == | |||
{{عربی بزرگ|أَنَّهُ قَالَ لَهُ [علی بن موسی(ع)] رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ یَا ابْنَ رَسُولِ اَللَّهِ رَأَیْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی اَلْمَنَامِ کَأَنَّهُ یَقُولُ لِی کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا دُفِنَ فِی أَرْضِکُمْ بَضْعَتِی وَ اُسْتُحْفِظْتُمْ وَدِیعَتِی وَ غُیِّبَ فِی ثَرَاکُمْ نَجْمِی فَقَالَ لَهُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَا اَلْمَدْفُونُ فِی أَرْضِکُمْ وَ أَنَا بَضْعَةُ نَبِیِّکُمْ فَأَنَا اَلْوَدِیعَةُ وَ اَلنَّجْمُ … لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ مَنْ زَارَنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ زَارَنِی لِأَنَّ اَلشَّیْطَانَ لاَ یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ إِنَّ اَلرُّؤْیَا اَلصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ اَلنُّبُوَّةِ.</span>{{یادداشت|شیخ صدوق در کتاب دیگر خود، من لایحضره الفقیه، به جای عبارت «زارنی»، عبارت «رأنی» آورده است، که البته تفاوتی در معنای آن پیدا نمی‌کند. (ابن بابویه، محمّد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۵۸۴.)}} | |||
| منبع = شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، جهان، بی‌تا، ج۲، ص۲۵۷. | |||
| ترجمه = مردی از اهل خراسان به امام رضا(ع) گفت: «یا فرزند رسول خدا(ص)، من رسول خدا(ص) را در خواب دیدم که گویا به من می‌گفت: چگونه است حال شما هنگامی که در سرزمین شما پاره تن من مدفون شود و از شما بخواهند از امانت من نگهداری کنید و زمانی که در خاک شما ستاره من پنهان شود؟» امام رضا(ع) فرمود: «فردی که در سرزمین شما دفن می‌شود من هستم و منم پاره تن پیامبر شما، و منم آن امانت و منم آن ستاره [که جدّم در خواب به تو فرمود]. … پدرم برای من از جدم از پدرانش(ع) بازگو کرد که پیامبر(ص) فرمود: هر کس من را در خواب زیارت کند، بی‌تردید من را زیارت کرده است؛ زیرا شیطان نمی‌تواند به‌صورت و شمایل من درآید و همچنین نمی‌تواند به صورت هیچ‌یک از جانشینان من، و به‌صورت شیعیان جانشینان من درآید. رؤیای صادقه جزیی از هفتاد جزء نبوّت است. | |||
}} | |||
== سند روایت == | |||
روایتی که براساس آن [[شیطان]] نمی‌تواند در خوابِ انسان، به صورت [[پیامبر(ص)]] و [[امامان(ع)|جانشینان او]] دربیاید، توسط [[شیخ صدوق]] در کتاب [[عیون اخبار الرضا(ع)]] نقل شده است. شیخ صدوق این روایت را در [[من لا یحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]] نیز ذکر کرده است.<ref>ابن بابویه، محمّد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۵۸۴.</ref> | |||
==سند== | |||
روایتی که | |||
بررسی راویان این حدیث بر اساس [[علم رجال]] چنین است: | بررسی راویان این حدیث بر اساس [[علم رجال]] چنین است: | ||
* محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی: برخی از محققان، از اینکه شیخ صدوق از او زیاد روایت کرده، بزرگی شأن وی را استفاده کرده‌اند. [[علامه مجلسی]] نیز او را از مشایخِ شیخ صدوق<ref group="یادداشت">مشایخ جمع مشیخه، به معنای استادان در روایت و کسی است که از او حدیث گرفته می‌شود.</ref> دانسته است.<ref>نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۳۵۹.</ref> | |||
* احمد بن محمد بن سعید کوفی مولی بنی‌هاشم: دارای مذهب [[زیدیه]] و [[ثقه]] و مورد اطمینان معرفی شده است.<ref>نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، ۱۳۶۵ش، ص۹۴؛ طوسی، محمد بن حسن، فهرست الطوسی (فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول)، به تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، ۱۴۲۰ق، ص۶۹.</ref> | |||
* علی بن حسن بن علی بن فَضّال: ثقه و مورد اطمینان است.<ref>نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۷.</ref> [[محمد بن عمر کشی|کَشّی]] رجال‌شناس شیعه، از گروهی نقل کرده که او را [[فطحیه|فطحی‌مذهب]] دانسته‌اند.<ref>کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، خلاصه‌کننده محمد بن حسن طوسی، به تصحیح محمدباقر میر داماد، به تحقیق مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق، ص۶۳۵.{{سخ}}</ref> | |||
* حسن بن علی بن فضال تیمی: ثقه و مورد اعتماد است.<ref>کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، خلاصه‌کننده محمد بن حسن طوسی، به تصحیح محمدباقر میر داماد، به تحقیق مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق، ص۶۳۵.</ref> | |||
همه راویان در این سلسله سند ثقه و مورد اطمینان هستند؛ ولی برخی از آنها [[شیعه دوازده‌امامی]] نیستند؛ و لذا این حدیث [[حدیث موثق|مُوّثّق]] خوانده شده است.<ref>مجلسی، محمّدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق، ج۵، ص۳۹۷.</ref> | |||
== محتوا روایت == | |||
[[پرونده:در خواب دیدن پیامبر و ائمه.jpg|بندانگشتی|تصویری خیالی از پیامبر اکرم (ص)]] | |||
براساس روایت دیدن پیامبر(ص) در خواب که از [[امام رضا(ع)]] و به نقل از [[پیامبر(ص)]] روایت شده، [[شیطان]] حتی در خواب قدرت شکل‌یافتن به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او و همچنین [[شیعه|شیعیان]] آنها را ندارد؛ البته با توجه به دیگر روایات، مقصود از شیعیان در این حدیث، افرادی هستند که به حقیقت پیرو [[اهل بیت(ع)]] بوده و از همه دستورات آنان پیروی می‌کنند. | |||
در صورت وجود همه شرایط، دیدن خواب پیامبر(ص) و امامان(ع) امری شخصی بوده و تنها برای کسی که خواب دیده حجت است و برای دیگر افراد حجیتی ندارد. | در صورت وجود همه شرایط، دیدن خواب پیامبر(ص) و امامان(ع) امری شخصی بوده و تنها برای کسی که خواب دیده حجت است و برای دیگر افراد حجیتی ندارد. | ||
به باور برخی از اندیشمندان معاصر، مقصود از این روایت کسی است که در گذشته پیامبر(ص) را در بیداری دیده و او را می‌شناسد و کسی که او را در بیداری ندیده نمی‌تواند ادعا کند که پیامبر را در خواب دیده است.<ref>فیاضی، غلامرضا، درآمدی بر معرفت‌شناسی، قم، موسّسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اوّل، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۷.</ref> این گفته مورد نقد قرار گرفته است؛ زیرا در ابتدای این روایت و قبل از ذکر سخن پیامبر(ص) توسط امام رضا(ع)، شخص پرسشگر که در زمان امام رضا(ع) زندگی می‌کرده، درباره خوابی که در آن پیامبر(ص) را دیده از امام رضا(ع) سؤال می‌کند. شخصی که در دوران امام رضا(ع) زندگی می‌کند به خاطر فاصله زمانی که با صدر اسلام دارد، پیامبر(ص) را ندیده است؛ با این وجود امام رضا(ع) عبارت «شیطان نمی‌تواند به صورت پیامبر(ص) دربیاید» را خطاب به او بیان کرده است | به باور برخی از اندیشمندان معاصر، مقصود از این روایت کسی است که در گذشته پیامبر(ص) را در بیداری دیده و او را می‌شناسد و کسی که او را در بیداری ندیده نمی‌تواند ادعا کند که پیامبر را در خواب دیده است.<ref>فیاضی، غلامرضا، درآمدی بر معرفت‌شناسی، قم، موسّسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اوّل، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۷.</ref> این گفته مورد نقد قرار گرفته است؛ زیرا در ابتدای این روایت و قبل از ذکر سخن پیامبر(ص) توسط امام رضا(ع)، شخص پرسشگر که در زمان امام رضا(ع) زندگی می‌کرده، درباره خوابی که در آن پیامبر(ص) را دیده از امام رضا(ع) سؤال می‌کند. شخصی که در دوران امام رضا(ع) زندگی می‌کند به خاطر فاصله زمانی که با صدر اسلام دارد، پیامبر(ص) را ندیده است؛ با این وجود امام رضا(ع) عبارت «شیطان نمی‌تواند به صورت پیامبر(ص) دربیاید» را خطاب به او بیان کرده است. | ||
== منابع == | |||
==منابع== | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = حدیث | |||
| شاخه فرعی۱ = منبع‌شناسی | |||
| شاخه فرعی۲ = | |||
| شاخه فرعی۳ = | |||
}} | }} | ||
{{ | {{ارزیابی | ||
| شناسه = شد | | شناسه = شد | ||
| | | عکس = شد | ||
| | | درگاه = شد | ||
| | | ادبیات = شد | ||
| | | پیوند = شد | ||
| | | ناوبری = <!--خالی | شد--> | ||
| تغییرمسیر = <!--خالی | شد--> | |||
| | | ارجاعات = <!--خالی | شد--> | ||
| ارجاعات = | | ارزیابی کمی = شد | ||
| | | ارزیابی کیفی = <!--خالی | شد--> | ||
| | |||
| اولویت = ج | | اولویت = ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت = متوسط | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۳۵
سؤال
آیا حدیثی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خوابِ انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید صحیح و معتبر است؟
درگاه‌ها
در متون دینی، روایتی معتبر و موثق وجود دارد که بیان می‌کند شیطان نمی‌تواند در خواب انسان به صورت پیامبر اکرم(ص) ظاهر شود. این روایت از امام رضا(ع) و به نقل از خود پیامبر(ص) نقل شده است. بر اساس این روایت، شیطان حتی در عالم خواب نیز توانایی شکل‌گیری به صورت پیامبر(ص) و جانشینان ایشان، به ویژه شیعیان راستین، را ندارد.
مقصود از شیعیان در این حدیث، افرادی هستند که به‌راستی پیرو اهل بیت(ع) بوده و تمامی دستورات آنان را با دقت و توجه دنبال می‌کنند.
به استناد این روایت، اگر شخصی در خواب فردی را ببیند و یقین کند که او پیامبر(ص) یا یکی از امامان معصوم(ع) است، در تشخیص خود دچار خطا نشده و در واقع، پیامبر(ص) یا یکی از امامان(ع) را مشاهده کرده است. با این حال، لازم است ذکر شود که دیدن خواب پیامبر(ص) و امامان(ع) امری شخصی است و تنها برای کسی که خواب را دیده، حجت محسوب می‌شود و برای دیگران از اعتبار برخوردار نیست.
مت حدیث و ترجمه
| « | أَنَّهُ قَالَ لَهُ [علی بن موسی(ع)] رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ یَا ابْنَ رَسُولِ اَللَّهِ رَأَیْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی اَلْمَنَامِ کَأَنَّهُ یَقُولُ لِی کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا دُفِنَ فِی أَرْضِکُمْ بَضْعَتِی وَ اُسْتُحْفِظْتُمْ وَدِیعَتِی وَ غُیِّبَ فِی ثَرَاکُمْ نَجْمِی فَقَالَ لَهُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَا اَلْمَدْفُونُ فِی أَرْضِکُمْ وَ أَنَا بَضْعَةُ نَبِیِّکُمْ فَأَنَا اَلْوَدِیعَةُ وَ اَلنَّجْمُ … لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ مَنْ زَارَنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ زَارَنِی لِأَنَّ اَلشَّیْطَانَ لاَ یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ إِنَّ اَلرُّؤْیَا اَلصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ اَلنُّبُوَّةِ.[یادداشت ۱][۱]
مردی از اهل خراسان به امام رضا(ع) گفت: «یا فرزند رسول خدا(ص)، من رسول خدا(ص) را در خواب دیدم که گویا به من می‌گفت: چگونه است حال شما هنگامی که در سرزمین شما پاره تن من مدفون شود و از شما بخواهند از امانت من نگهداری کنید و زمانی که در خاک شما ستاره من پنهان شود؟» امام رضا(ع) فرمود: «فردی که در سرزمین شما دفن می‌شود من هستم و منم پاره تن پیامبر شما، و منم آن امانت و منم آن ستاره [که جدّم در خواب به تو فرمود]. … پدرم برای من از جدم از پدرانش(ع) بازگو کرد که پیامبر(ص) فرمود: هر کس من را در خواب زیارت کند، بی‌تردید من را زیارت کرده است؛ زیرا شیطان نمی‌تواند به‌صورت و شمایل من درآید و همچنین نمی‌تواند به صورت هیچ‌یک از جانشینان من، و به‌صورت شیعیان جانشینان من درآید. رؤیای صادقه جزیی از هفتاد جزء نبوّت است. |
» |
سند روایت
روایتی که براساس آن شیطان نمی‌تواند در خوابِ انسان، به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید، توسط شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) نقل شده است. شیخ صدوق این روایت را در من لا یحضره الفقیه نیز ذکر کرده است.[۲]
بررسی راویان این حدیث بر اساس علم رجال چنین است:
- محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی: برخی از محققان، از اینکه شیخ صدوق از او زیاد روایت کرده، بزرگی شأن وی را استفاده کرده‌اند. علامه مجلسی نیز او را از مشایخِ شیخ صدوق[یادداشت ۲] دانسته است.[۳]
- احمد بن محمد بن سعید کوفی مولی بنی‌هاشم: دارای مذهب زیدیه و ثقه و مورد اطمینان معرفی شده است.[۴]
- علی بن حسن بن علی بن فَضّال: ثقه و مورد اطمینان است.[۵] کَشّی رجال‌شناس شیعه، از گروهی نقل کرده که او را فطحی‌مذهب دانسته‌اند.[۶]
- حسن بن علی بن فضال تیمی: ثقه و مورد اعتماد است.[۷]
همه راویان در این سلسله سند ثقه و مورد اطمینان هستند؛ ولی برخی از آنها شیعه دوازده‌امامی نیستند؛ و لذا این حدیث مُوّثّق خوانده شده است.[۸]
محتوا روایت
براساس روایت دیدن پیامبر(ص) در خواب که از امام رضا(ع) و به نقل از پیامبر(ص) روایت شده، شیطان حتی در خواب قدرت شکل‌یافتن به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او و همچنین شیعیان آنها را ندارد؛ البته با توجه به دیگر روایات، مقصود از شیعیان در این حدیث، افرادی هستند که به حقیقت پیرو اهل بیت(ع) بوده و از همه دستورات آنان پیروی می‌کنند.
در صورت وجود همه شرایط، دیدن خواب پیامبر(ص) و امامان(ع) امری شخصی بوده و تنها برای کسی که خواب دیده حجت است و برای دیگر افراد حجیتی ندارد.
به باور برخی از اندیشمندان معاصر، مقصود از این روایت کسی است که در گذشته پیامبر(ص) را در بیداری دیده و او را می‌شناسد و کسی که او را در بیداری ندیده نمی‌تواند ادعا کند که پیامبر را در خواب دیده است.[۹] این گفته مورد نقد قرار گرفته است؛ زیرا در ابتدای این روایت و قبل از ذکر سخن پیامبر(ص) توسط امام رضا(ع)، شخص پرسشگر که در زمان امام رضا(ع) زندگی می‌کرده، درباره خوابی که در آن پیامبر(ص) را دیده از امام رضا(ع) سؤال می‌کند. شخصی که در دوران امام رضا(ع) زندگی می‌کند به خاطر فاصله زمانی که با صدر اسلام دارد، پیامبر(ص) را ندیده است؛ با این وجود امام رضا(ع) عبارت «شیطان نمی‌تواند به صورت پیامبر(ص) دربیاید» را خطاب به او بیان کرده است.
منابع
- ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، جهان، بی‌تا، ج۲، ص۲۵۷.
- ↑ ابن بابویه، محمّد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۵۸۴.
- ↑ نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۳۵۹.
- ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، ۱۳۶۵ش، ص۹۴؛ طوسی، محمد بن حسن، فهرست الطوسی (فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول)، به تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، ۱۴۲۰ق، ص۶۹.
- ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۷.
- ↑ کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، خلاصه‌کننده محمد بن حسن طوسی، به تصحیح محمدباقر میر داماد، به تحقیق مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق، ص۶۳۵.
- ↑ کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، خلاصه‌کننده محمد بن حسن طوسی، به تصحیح محمدباقر میر داماد، به تحقیق مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق، ص۶۳۵.
- ↑ مجلسی، محمّدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق، ج۵، ص۳۹۷.
- ↑ فیاضی، غلامرضا، درآمدی بر معرفت‌شناسی، قم، موسّسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اوّل، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۷.
- ↑ شیخ صدوق در کتاب دیگر خود، من لایحضره الفقیه، به جای عبارت «زارنی»، عبارت «رأنی» آورده است، که البته تفاوتی در معنای آن پیدا نمی‌کند. (ابن بابویه، محمّد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۵۸۴.)
- ↑ مشایخ جمع مشیخه، به معنای استادان در روایت و کسی است که از او حدیث گرفته می‌شود.