دعاهای سوره بقره و سوره آل‌عمران

سؤال

کدام سوره قرآن دارای بیشترین دعاهای قرآنی است؟ آن دعاها کدامند؟

قرآن در موارد مختلف و از زبان افراد مختلف، دعاهایی را نقل کرده است. در بین سوره‌های قرآن، دو سوره بقره و آل‌عمران دارای بیشترین دعاها هستند. مضمون‌ این دعاها، طلب رحمت، آمرزش و بخشش گناهان، صبر، رزق و روزی، فرزند شایسته، دوری از آتش جهنم و ... در آنها است.

دعاهای سوره بقره

آیه ۱۲۶: ﴿وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ؛ و ابراهیم گفت پروردگارا این شهر را محل امن و آسایش قرار ده و روزی اهلش را که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‌اند، فراوان گردان.﴾

حضرت ابراهيم(ع) در اين آيه دو درخواست مهم از پروردگار براى ساكنان اين سرزمين مقدس مى‌‏كند: امنیت؛ مواهب اقتصادی. اينكه ابراهيم(ع) نخست تقاضاى امنيت و سپس درخواست مواهب اقتصادى مى‏‌كند، اشاره‏‌اى است به اين حقيقت كه تا امنيت در شهر يا كشورى حكم‌فرما نباشد فراهم كردن يك اقتصاد سالم ممكن نيست.

آیه ۱۲۷: ﴿وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ و وقتی که ابراهیم و اسماعیل دیوارهای خانه مکه را برافراشتند، گفتند پروردگارا این خدمت را از ما قبول فرما تو شنوا و دانايى.﴾

ابراهيم و اسماعيل(ع) در كلام خود نگفتند: خدايا چه خدمتى را از ما قبول كن، تنها گفتند خدايا از ما قبول كن، تا در مقام بندگى رعايت تواضع و ناقابلى خدمت خود يعنى بناى كعبه را برسانند. معناى كلام‌شان اين مى‌‏شود: خدايا اين عمل ناچيز ما را بپذير، كه تو شنواى دعاى ما و داناى نيت ما هستى.

آیه ۱۲۸و ۱۲۹:﴿رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّه مُسْلِمَه لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ؛ [ابراهیم و اسماعیل گفتند] پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما امتى كه تسليم فرمانت باشد به وجود آور، و طرز پرستش خودت را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه تو تواب و رحيمى. پروردگارا، فرزندان ما را شایسته آن گردان که برانگیزی از میان آنان رسولی که بر مردم تلاوت آیات تو کنند.﴾

ابراهيم و اسماعيل(ع)، پنج تقاضاى مهم از خداوند جهان مى‏كنند، اين تقاضاها به قدرى حساب شده و جامع تمام نيازمندي‌هاى زندگى مادى و معنوى است كه انسان را به عظمت روح اين دو پيامبر بزرگ خدا كاملا آشنا مى‏سازد:

1. پروردگارا! ما را تسليم فرمان خودت قرار ده.
2. از دودمان ما نيز امتى مسلمان و تسليم در برابر فرمانت قرار ده.
3. طرز پرستش و عبادت خودت را به ما نشان ده، و ما را از آن آگاه ساز؛ تا بتوانيم آن گونه كه شايسته مقام تو است عبادتت كنيم.
4. توبه ما را بپذير و رحمتت را متوجه‏ ما گردان كه تو تواب و رحيمى.
5. پروردگارا! در ميان آنها پيامبرى از خودشان مبعوث كن تا آيات تو را بر آنها بخواند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و آنها را پاكيزه كند.

آیه ۲۰۱: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَه وَ فِی الآخِرَه حَسَنَه وَ قِنا عَذابَ النَّار؛ و بعضی دیگر گویند بار خدایا! ما را از نعمت‌های دنیا و آخرت، هر دو، بهره‌مند گردان و از شکنجه آتش دوزخ نگاهدار.﴾

مردم دو گروه هستند يكى مادى و اهل دنيا كه جز دنيا و لذتهاى زودگذر آن چيزى نمى‏خواهند اينان در آخرت بهره‏اى ندارند. ديگرى اهل دنيا و آخرت كه مى‏خواهند در هر دو جهان از نعمت‌هاى خدا بهره‏مند باشند شما از گروه دوم باشيد. ناگفته نماند خواستن هر دو گروه به زبانحال است يعنى اعمال‌شان و طرز تفكرشان چنين حكايت مى‏كند.

آیه ۲۵۰: ﴿قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ؛ گفتند بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت‌قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما.﴾

هنگامى كه لشكر طالوت و بنى اسرائيل در برابر جالوت و سپاهيان او كه لشكر نيرومند بودند، قرار گرفتند، دست به دعا برداشتند و از خداوند سه چيز طلب كردند:

1. شكيبايى و استقامت، در آخرين حد آن.
2. گام‌هاى استوار بدار در میدان جنگ تا از جا كنده نشود. ثبات قدم از نتائج روح استقامت و صبر است.
3. پیروزی بر کافران كه در واقع هدف اصلى جهاد را تشكيل مى‏دهد و نتيجه نهايى صبر و استقامت و ثبات قدم‏ است.

آیه ۲۸۶: ﴿رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَه لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ؛ پروردگارا! ما را بر آنچه به فراموشی یا به خطا کرده‌ایم، مؤاخذه مکن، بار پروردگارا! تکلیف گران و طاقت فرسا، چنان‌که بر پیشینیان نهادی، بر ما مگذار، بار پروردگارا! بار تکلیفی فوق طاقت ما را بدوش منه و بیامرز و ببخش گناه ما را و بر ما رحمت فرما، تنها سلطان ما و یاور ما توئی، ما را بر (مغلوب کردن) گروه کافران یاری فرما.﴾

قرآن در این آیه به دنبال اين دو اصل اساسى؛ تكليف به مقدار قدرت و هر كسى مسئول اعمال خويش بودن، از زبان مؤمنان هفت درخواست از درگاه پروردگار بيان مى‏كند كه در واقع آموزشى است براى همگان كه چه بگويند و چه بخواهند. تقاضاهاى مومنان شامل دنيا و آخرت و پيروزي‌هاى فردى، اجتماعى و عفو، بخشش و رحمت الهى مى‏گردد.

دعاهای سوره آل‌عمران

دعا در سوره آل‌عمران ۱۶ مورد آمده است.

آیه ۸: ﴿رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَه إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ؛ بار پروردگارا! ما را به باطل میل مده پس از آنکه بحق هدایت فرمودی و بما از لطف خویش رحمتی عطا فرما، که همانا توئی بخشنده بی‌عوض و منّت.﴾

راسخين در علم است پس از اقرار به اينكه تمام آیات قرآن از جانب خداوند است، از خدا طلب مي‌كنند كه ما را بر اين عقيده ثابت قدم فرما و اين عقيده را از ما مگیر.

آیه ۱۶: ﴿الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ؛ آنان که می‌گویند پروردگارا! ایمان آوردیم؛ پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش جهنم نگاهدار.﴾

خداوند در آیه ۱۵ سوره آل عمران، نعمت‌های بهشتی را برای اهل تقوا می‌شمارد: ﴿قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ؛ بگو: آيا شما را از چيزى آگاه كنم كه از اين (سرمايه‏هاى مادى) بهتر است؟" براى كسانى كه پرهيزكارى پيشه كرده‏اند، در نزد پروردگارشان، باغ‌هايى است كه نهرها از پاى درختانش مى‏گذرد، هميشه در آن خواهند بود و همسرانى پاكيزه و خشنودى خداوند (نصيب آنهاست). و خدا به (امور) بندگان، بيناست.﴾ در ادامه دعاهای اهل تقوا را بیان می‌کند

متقين با ذكر ربوبيت خدا، اظهار عبوديت نموده، از او كه پرورش دهنده ايشان است مى‏‌خواهند به حال‌شان رحم كند، حاجت‌شان را برآورد، گناه‌شان را ببخشد و از عذاب جهنم برهاند. منظور اهل تقوا اين نيست كه بر خدا منت نهند كه ما به تو ايمان آورده‌‏ايم، بلكه منظورشان اين است كه از خدا بخواهند وعده‏‌اى كه به بندگانش داده است، در حق آنان عملى سازد.

آیه ۳۵: ﴿إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ ما في‏ بَطْني‏ مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ؛ (به ياد آوريد) هنگامى را كه همسرِ عمران گفت: خداوندا! آنچه را در رحم دارم، براى تو نذر كردم، كه آزاد(براى خدمت خانه تو) باشد. از من بپذير، كه تو شنوا و دانايى!﴾

تاكيد همسر عمران(ع)) در باره پيمان و در خواست آنست‌كه پروردگار اين فرزند را براى عبادت بپذيرد و ذكر دو صفت پروردگار﴿السَّميعُ الْعَليمُ﴾ تاكيد در دعا است كه بار إلها تو بصحّت پيمان و در خواست من آگاه هستى كه از صميم قلب اراده و فرمان تو را پذيرفتم و فرزند خود را تسليم نمودم كه بعبادت و بندگى اختصاص يابد.

آیه ۳۸: ﴿هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاء؛ در آنجا بود كه زكريا، پروردگار خويش را خواند و عرض كرد: خداوندا! از طرف خود، فرزند پاكيزه‏اى به من عطا فرما كه تو دعا را مى‏شنوى.﴾

انگيزه زكريا(ع) از اينكه گفت: {{قرآن|رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّه طَيِّبَه} اين بود كه در اين درخواست كرامتى بود كه از خدا در باره خصوص مريم مشاهده كرد، كرامتى كه دلش را از اميد پر كرده و وادارش ساخت كه چنين درخواست عظيم و كرامت مهمى را بكند، لذا بايد گفت: منظورش از ذريه طيبه، فرزندى بوده كه نزد خدا كرامتى شبيه به كرامت مريم و شخصيتى چون او داشته باشد. به همين جهت است كه خداى تعالى عين همين درخواست را در باره‏اش مستجاب نمود، يحيى(ع) را باو داد كه‏ شبيه‏ترين انبيا به عيسى(ع) است و جامع‏ترين پيغمبرى است كه همه صفات كمال و كرامت‌هاى موجود در مريم و عيسى را دارا بود.

آیه ۵۳: ﴿رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ؛ پروردگارا! ما به کتابی که فرستادی ایمان آورده و از رسول تو پیروی کردیم، نام ما را در صحیفه اهل یقین ثبت فرما.﴾

آیه ۱۴۷: ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا في‏ أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ؛ پروردگارا! گناهان ما را ببخش! و از تندروي‌هاى ما در كارها، چشم‏پوشى كن! قدم‌هاى ما را استوار بدار! و ما را بر جمعيّت كافران، پيروز گردان.﴾

خداوند در آیه قبل جهادگران را توصیف می‌کند که و چه بسيار پيامبرانى كه مردان الهى فراوانى به همراه آنها جنگ كردند، آنها هيچگاه در برابر آنچه در راه خدا به آنها مى‏رسيد سست نشدند و ناتوان نگرديدند و تن به تسليم ندادند و خداوند استقامت كنندگان را دوست دارد. در ادامه دعای این مجاهدان را بیان می‌کند. در آیه بعد میگ‌وید که خداوند پاداش اين جهان و پاداش نيك آن جهان را به آنها داد و خداوند نيكوكاران را دوست مى‏دارد.

آیات پایانی سوره آل عمران: تمام آيات قرآن داراى اهميت است، زيرا همگى كلام خداست و براى تربيت و نجات بشريت نازل شده است، اما در ميان آنها بعضى درخشندگى خاصى دارد، از جمله آیات ۱۹۰ تا ۲۰۰ سوره آل عمران از فرازهاى تكان دهنده قرآن است كه مجموعه‏اى از معارف دينى آميخته با لحن لطيف مناجات و نيايش، در شكل يك نغمه آسمانى مى‏باشد. یکی از برجستگی‌های این آیات، دعاهای صاحبان اندیشه است:

• آیه ۱۹۱: ﴿رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ؛ گویند پروردگارا! این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده‌ای، پاک و منزّهی، ما را به لطف خود از عذاب آتش دوزخ نگاهدار.﴾
• آیه ۱۹۳: ﴿رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ؛ پروردگارا! ما چون صدای منادیی که خلق را به ایمان می‌خواند شنیدیم اجابت کردیم و ایمان آوردیم. پروردگارا! از گناهان ما درگذر و زشتی کردار ما را بپوشان و هنگام جان سپردن ما را با نیکان محشور گردان.﴾
• آیه ۱۹۴: ﴿رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَه إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ؛ پروردگارا! ما را از آنچه به رسولان خود وعده دادی، نصیب فرما و محروم مگردان که وعده تو هرگز تخلف نخواهد کرد.﴾

خداوند بعد از شمردن فشرده‌‏اى از ايمان، برنامه‏‌هاى عملى و درخواست‌هاى صاحبان فكر و نيايش‏‌هاى آنها، به صراحت از اجابت درخواست‌های آنان سخن به میان آورده است که خدا عمل هیچ کسی را ضایع نمی‌کند.

سوره اعراف با ۱۰ مورد دعا (آیات ۲۳، ۴۳، ۴۷، ۸۹، ۱۲۶، ۱۴۳، ۱۵۱، ۱۵۵، ۱۵۶، ۱۹۶) و سوره مؤمنون با ۸ مورد دعا (آیات ۲۸، ۲۹، ۹۳، ۹۴، ۹۷، ۹۸، ۱۰۹، ۱۱۸) و سوره ابراهیم با ۶ مورد دعا (آیات ۳۵، ۳۷، ۳۸، ۳۹، ۴۰، ۴۱) در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

مطالعه بیشتر

• دعاهای قرآنی، دکتر محبّ الله آزاده، چاپ دوم ۱۳۷۱، چاپ از چاپخانه ۱۲۸ ناشر، انتشارات اسلامی تهران.
• ادعیه قرآنی یا أحسن الأدعیه، تألیف اسماعیل آشتیانی، انتشارات کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه چاپ‌خانه حیدری تهران خ ناصرخسرو.