امکان رشد معنوی بدون استاد

سؤال

آیا برای رشد معنوی داشتن استاد اخلاق ضروری است؟ اگر استاد اخلاق در دسترس نبود چه باید کرد؟

عالمان اخلاق، نقش استاد را در درمان بیماری‌های روحی و رشد معنوی بسیار تأثیرگذار دانسته‌اند. البته تأکید آنها بر اهمیت استاد، به این معنا نیست که انسان بدون استاد نمی‌تواند روح را از آلودگی‌های گناه پاک کند. چهارچوب اصلی رشد معنوی، رعایت واجبات و مُحَرّمات است که خداوند برای همگان روشن کرده است.

بر اساس روایات اگر انسان به آنچه می‌داند عمل کند، خداوند آنچه را که نمی‌داند به او خواهد آموخت.

ویژگی‌های استاد اخلاق

ویژگی‌های اصلی استاد اخلاق، اجتهاد در فقه و اصول، شناخت عمیق دینی، تقوا، اخلاص، درک همه‌جانبه برای تربیت شاگردان، درک درست اجتماعی و بینش سیاسی است.

استاد اخلاقی که ویژگی‌های لازم را داشته باشد کم‌یاب است؛ بنابراین، نباید بدون تحقیق و شناخت به کسی به عنوان استاد اخلاق اعتماد کرد. افراد زیادی یافت شده که با این ادعا، اعتماد گروهی را جلب کرده و آنها را فریب داده‌اند.

نقش استاد در رشد معنوی

عالمان اخلاق، نقش استاد را در درمان بیماری‌های روحی و رشد معنوی بسیار تأثیرگذار دانسته‌اند. به گفته امام خمینی(ره)، عالم شیعه و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، همان‌طور که برای آموختن هر علم و صنعتی استاد لازم است، برای آموختن علوم معنوی و اخلاقی نیز استاد لازم است. به اعتقاد او، بدون استاد و بدون جلسه پند و موعظه، نمی‌توان به تهذیب نفس پرداخت.

رشد معنوی بدون استاد

تأکید بزرگان علم اخلاق، بر اهمیت استاد در رشد معنوی، به این معنا نیست که انسان بدون استاد نمی‌تواند روح را از آلودگی‌های گناه پاک کند. رعایت واجبات و محرمات که خداوند برای همگان روشن کرده است، نخستین و اصلی ترین مرحله از رشد معنوی است که انسان وظیفه دارد آن را بطور کامل اجرا کند. هدایت نیز به دست خدا است و او کسی را که در راه معنویت تلاش کند رها نمی‌کند. بر اساس روایتی از امام باقر(ع) هر کس به آنچه که می‌داند عمل کند، خداوند آنچه را که نمی‌داند، به او خواهد آموخت؛ بنابراین، نباید به دلیل نداشتن استاد، تلاش برای رشد معنوی را ترک کرد.

بر اساس آیه ﴿إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًی﴾(کهف:۱۳) اصحاب کهف به خداوند ایمان آوردند و او بر هدایتشان افزود؛ بنابراین، کسی که دسترسی به استاد اخلاق ندارد راه کمال برای او بسته نیست. او می‌تواند با مراجعه به رساله عملیه و مطالعه کتاب‌های اخلاقی با تکلیف شرعی و راهکارهای تهذیب نفس آشنا شده و بر اساس آن عمل کند. تلاش انسان برای رسیدن به کمال بیشتر، راه‌های تازه‌ای را پیش روی او باز می‌کند. در سوره عنکبوت آیه ۶۹ نیز به این مطلب اشاره شده است.

آیت‌الله محمدتقی بهجت، عارف و مرجع تقلید شیعه، در پاسخ به کسی که درباره ضرورت داشتن استاد اخلاق سؤال کرده، گفته است: «استاد تو علم تو است، به آنچه می دانی عمل کن، آنچه را نمی دانی کفایت می‌شود».به گفته او اگر انسان شایستگی لازم را در خود ایجاد کرده باشد، در و دیوار هم به اذن خدا معلم او خواهند بود.

به نظر ملاحسینقلی همدانی، عارف و فقیه قرن ۱۳ و ۱۴ قمری، مهمترین امر برای نزدیکی به خدا، تلاش در ترک گناه است.