مقتل الحسین خوارزمی

مقتل الحسین
اطلاعات کتاب
نویسنده	خوارزمی
تاریخ نگارش	قرن ششم
موضوع	واقعه کربلا
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	این کتاب را ناشران مختلف منتشر کرده‌اند.

درگاه‌ها

سؤال

کتاب مقتل الحسین از کیست و چقدر اعتبار دارد؟

مقتل الحسین، اثر موفق بن احمد خوارزمی (درگذشته ۵۶۸ق)، درباره قیام امام حسین و واقعه کربلا.

نویسنده

موفق بن احمد بن محمد بکری مکی حنفی معروف به اخطب خوارزم، فقیه، خطیب، قاضی، ادیب و شاعر، ملقب به صدر الائمة و خلیفة الزمخشری، حدود سال ۴۸۴ق دیده به جهان گشود و در سال ۵۶۸ وفات یافت.

بسیاری از اندیشمندان معاصر خوارزمی یا بعد از او که با وی و آثارش آشنایی داشته‌اند، به مقام علمی و احاطه و گستره دانش خوارزمی در علوم متعدد اعتراف کرده و از او با تعابیر مختلف، ستایش و تمجید کرده‌اند. علامه امینی درباره وی می‌نویسد: فقیهی دانش‌ور، حافظی مشهور، محدثی با اسناد فراوان، خطیبی پرآوازه، چیره‌دست در لغت عرب، آگاه از سیره و تاریخ، ادیب، شاعر که دارای خطبه‌هایی است و سروده‌هایش در دفترها ثبت و تدوین شده است.

در عصر خوارزمی مذهب شایع در خراسان بزرگ و ماوراء النهر، از جمله منطقه خوارزم، مذهب حنفی بوده و خوارزمی نیز در فروع، این مذهب را اختیار کرده است. کتاب مناقب ابی حنیفه اثر خوارزمی که در فضایل ابوحنیفه نوشته شده و در آن به مدح و ثنای وی، در قالب قصیده ای طولانی پرداخته است، شاهد قوی بر مذهب اوست. با این همه، او متمایل به تشیع و علاقه‌مند به اهل بیت (ع) بوده است.

جایگاه و اعتبار

در میان مقتل‌های موجود درباره امام حسین(ع) مقتل الحسین خوارزمی از جایگاه ویژه‌ای در میان اندیشمندان مسلمان، به ویژه عالمان شیعه برخوردار است، تا آن جا که در میان آثار مورخان اهل سنت که واقعه عاشورا را گزارش کرده‌اند، بعد از مقتل ابومخنف در اتقان و اعتماد، مقتل خوارزمی مطرح و محل رجوع اندیشمندان شیعه است. خوارزمی در نگارش حوادث قیام کربلا تا قبل از روز عاشورا، عمدتاً از گزارش‌های ابن اعثم، بهره برده و اثر خود را طبق کتاب وی تنظیم کرده است.

مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشترینه مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم (که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش در کربلا به پایان می‌رسد) برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است. برخی از مشایخ روایت خوارزمی که در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت اند از: جارالله محمود بن عمر زمخشری (متوفای ۵۳۸ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (متوفای ۵۵۸ق)، حسن بن احمد عطّار همدانی (متوفای ۵۴۴ق) و ابوالحسن علی بن احمد عاصمی.

خوارزمی روایت‌ها و گزارش‌هایی را که در این کتاب آورده است، تلقی به قبول کرده است. وی ظاهراً تنها در یک جا (ج ۲، ص ۴، ذیل نخستین روایت) به ضعف یک روایت، آن هم از قول دیگری، اشاره کرده است و در باقی موارد، به بررسی و نقد سند یا متن روایت‌ها، نپرداخته است. از این رو اگر چه این اثر مورد توجه و رجوع شیعه است و به آن استناد می‌شود، اما برخی از روایات آن، از دیدگاه شیعه، مجعول و غیرقابل اعتماد است. نمونه ای از این روایات چنین است:

۱ بهترین مردم، بعد از پیامبر (ص)، ابوبکر و عمر هستند!

۲ ابوبکر بر جنازه حضرت زهرا (ع) نماز گزارد و او را به همراه علی و عمر و چند تن دیگر، به خاکش سپردند.

محتوا

کتاب مقتل الحسین در بردارنده یک سرآغاز و پانزده فصل است که در یک مجلد دو جلدی گردآمده است. جلد اول این کتاب، شامل ده فصل و بخش اول فصل یازده است و جلد دوم، شامل بخش دوم فصل یازده و چهار فصل دیگر است. عناوین این فصل‌ها چنین است:

جلد اول

۱. برخی از فضائل پیامبر(ص)

۲. فضائل خدیجه دختر خویلد

۳. فضائل فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبدمناف مادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)

۴. نمونه ای از فضائل امیرالمؤمنین(ع)

۵. فضائل فاطمه زهرا (علیها السلام) دختر رسول خدا (ص)

۶. فضائل حسن و حسین (ع)

۷. فضائل مخصوص به حسین(ع)

۸. خبر دادن رسول خدا(ص) از حسین(ع) و احوال وی

۹. آنچه بین حسین(ع) و بین ولید بن عتبه و مروان بن حکم در مدینه، در زمان حیات معاویه و بعد از مرگش، روی داد

۱۰. آنچه از سرگذشت حسین(ع) که در مدت اقامتش در مکه اتفاق و آنچه از نامه‌های کوفیان به دست او رسید و فرستادن مسلم به عقیل به کوفه و قتل او در این شهر

۱۱. خروج حسین بن علی (ع) از مکه به سوی عراق و حوادث و اتفاقاتی که بین راه رخ داد و فرودش در سرزمین طف (بخش اول).

۱۱. قتل امام حسین (ع) (بخش دوم)

۱۲. عقوبت و مجازات قاتل حسین (علیه السلام)

۱۳. برخی از مرثیه‌هایی که درباره حضرت گفته شده است

۱۴. زیارت حضرت و فضیلت آن

۱۵. انتقام مختار بن عبید ثقفی از کشندگان حسین (ع). هم چنین خوارزمی در پایان این فصل، گزارش جریان گشته شدن مصعب و عبدالله، پسران زبیر را آورده است.

نورالائمه خوارزمی

آیا کتاب «نور الائمه» ترجمه مقتل خوارزی است؟

کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق) در کتاب روضة الشهداء در جریان نقل گزارش قیام عاشورا، بارها از کتابی به نام نور الأئمه که مؤلفش خوارزمی است، یاد کرده و از آن، مطالبی نقل کرده است. حال سؤال این است که آیا کتاب یاد شده، همان ترجمه مقتل خوارزمی است یا خوارزمی مقتل دیگری برای پارسی زبانان نوشته است؟

با بررسی و مقایسه اجمالی که صورت گرفت، نمی‌توان این پرسش را به آسانی و روشنی پاسخ داد، چرا که برخی از نقل‌های کاشفی از کتاب یاد شده، تا حدودی، شباهت به مطالب مقتل خوارزمی دارد، اما برخی مطالب نقل شده دیگر یا اصلاً در مقتل یافت نمی‌شود۳۲ یا هیچ شباهتی با متن عربی اشعار و رجزهای مقتل ندارد، مانند ترجمه فارسی اشعار و رجزها.

چاپ

تاکنون مقتل خوارزمی با مقدمه و تحقیق آقای شیخ محمد سماوی، ۲۹ سه بار چاپ شده که چاپ اول آن در نجف در سال ۱۳۶۷ق در چاپخانه الزاهراء بوده است و چاپ دوم آن، توسط مکتبة المفید به سال ۱۳۹۹ق (افست چاپ اول در قطع وزیری) و آخرین چاپ آن، به همت دارانوار الهدی در سال ۱۴۱۸ق صورت گرفته است.. ص۱۰۹.