کتاب سلیم بن قیس هلالی: تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۳۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
کتاب سلیم بن قیس هلالی چقدر معتبر است؟ | |||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۱: | ||
| نویسنده = سلیم بن قیس هلالی | | نویسنده = سلیم بن قیس هلالی | ||
| تاریخ نگارش =قرن اول | | تاریخ نگارش =قرن اول | ||
| موضوع = | | موضوع =حوادث پس از وفات پیامبر(ص) | ||
| سبک = | | سبک = | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۷: | ||
| نسخه الکترونیکی = | | نسخه الکترونیکی = | ||
}} | }} | ||
{{پاسخ}}'''کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی'''، | {{پاسخ}}'''کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی'''، به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است. در اعتبار این کتاب میان عالمان دینی اختلاف است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است. بسیاری از عالمان شیعه، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. [[کشی]] و [[ابن ندیم]]، محمدبن ابراهیم نعمانی، [[آقابزرگ تهرانی]]، [[علامه مجلسی]]، [[محمدتقی مجلسی]]، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و [[سید هاشم بحرانی]] از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند. | ||
عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، [[علامه شعرانی]]، و [[حسن‌زاده آملی]] و محمدباقر بهبودی این نظر را پذیرفته‌اند. برخی معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. [[شیخ مفید]] و علامه حلی از این دست هستند. | |||
== مؤلف == | == مؤلف == | ||
بن | سلیم بن قیس عامری کوفی هلالی، از محدّثین شیعه و اکابر اصحاب [[امام علی(ع)]] و حسنین(ع) و [[امام سجاد(ع)]] می‌باشد که نزد آنها بسیار محبوب بود و اخبار بسیاری در مدح او وارد شده است. کتاب او معروف و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است.<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۳۶۹.</ref> | ||
سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه متولد شد. او از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد و ۱۲ ساله بود که [[حضرت محمد(ص)]] رحلت کرد.<ref>احمدی، مهدی، سلیم بن قیس هلالی، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۹، شماره ۴۸.</ref> | |||
== معرفی و جایگاه == | == معرفی و جایگاه == | ||
کتاب سلیم به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت [[پیامبر(ص)]] تألیف شده است.<ref>أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. ص۱۷.</ref> از نظر تاریخی کتاب سلیم از نخستین گردآورده‌های شیعه و از اولین منابع حدیث اسلامی است. از نقطه نظر کلامی کتاب سلیم اهمیت بسیار دارد. مسئله امامت و خلافت مهمترین ـ و از نظر تاریخی اولین ـ مسئله اعتقادی مورد اختلاف در بین فرق اسلامی است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref> | |||
کتاب | این کتاب به وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر امام علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) با جزئیات زیاد می‌پردازد. عده‌ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.<ref>صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۵، ص۳۲۳.</ref> تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای [[اهل‌تسنن]] نیز معروف بوده است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref> | ||
اهمیت تاریخی این کتاب بیشتر مرهون گزارشی است که از حوادث پس از وفات پیامبر(ص) و دوران حکومت حضرت امیر(ع) به دست می‌دهد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محل اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر(ص) بر مسئله امامت و ولایت، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س)، ماجرای صحیفه ملعونه و اصحاب عقبه از جمله این حوادث است.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref> | |||
... | |||
کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب‌های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می‌توان به آن رجوع کرد.<ref>جوادی، قاسم، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، علوم حدیث، بهار و تابستان ۱۳۸۴، شماره ۳۵ و ۳۶. ص۱۶۴.</ref> | |||
در | |||
این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن ابان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که ابان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۲۹ و ۱۳۰.</ref> بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، ابان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۳۶.</ref> برخی صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند ابان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.</ref> | |||
این کتاب به نام اسرار آل محمد توسط اسماعیل انصاری زنجانی به فارسی ترجمه شده است.<ref>أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. شناسنامه کتاب.</ref> | |||
[[پرونده:اسرار آل محمد.jpg|بندانگشتی|«اسرار آل‌محمد» {{سخ}} ترجمه فارسی از کتاب سلیم بن قیس هلالی|270x270پیکسل]] | |||
== محتوا == | |||
مهمترین موضوعات مطرح شده در این کتاب به شرح است: | |||
# تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛ | |||
# اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛ | |||
# تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛ | |||
# تصریح به اینکه [[امام مهدی(عج)]] از نسل نهم امام حسین(ع) است؛ | |||
# بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛ | |||
# واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و [[حضرت فاطمه(س)]]؛ | |||
# توطئه قتل امام علی(ع) توسط [[خالد بن ولید]] به دستور ابوبکر؛ | |||
# عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛ | |||
# جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛ | |||
# پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت [[عباسیان]] و ظلم به شیعیان.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref> | |||
== اعتبار کتاب == | |||
بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. [[کشی]] کتاب را توثیق و تأیید می‌کند و [[ابن ندیم]] آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. محمدبن ابراهیم نعمانی نیز درباره‌اش می‌گوید که در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(ع) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه‌ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند. قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید اولین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. محمد باقر خوانساری نیز درباره‌اش می‌نویسد که اولین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. محدث قمی آن را اولین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref> آقابزرگ تهرانی، [[علامه مجلسی]]، محمدتقی مجلسی، [[شیخ حر عاملی]]، علامه تفرشی و [[سید هاشم بحرانی]] از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۲۹.</ref> | |||
== | |||
از | |||
علامه مجلسی | |||
عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. [[شهید ثانی]]، سیدبن طاووس، علامه شعرانی و حسن‌زاده آملی این نظر را پذیرفته‌اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی می‌داند اما نه به وسیله ابان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۱.</ref> | |||
عده‌ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۰.</ref> این افراد کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً تصدیق می‌کنند اما معتقدند آنچه از نسخه‌های کتاب در قرون بعد برجای مانده خالی از تحریف و تدلیس نیست و باید به روایات سلیم به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref> | |||
=== نقدها و ردها === | |||
محققان گفته‌اند میان روایتِ مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف است و موضوعات فراوانی از نسخه موجود وجود دارد که در هیچ‌یک از متون روایی قرون اولیه نقل نشده است. در مقابل بیشتر روایاتی که از سلیم در آن زمان نقل شده، معمولاً به اخلاقیات و حداکثر به فضایل [[اهل بیت(ع)]] اختصاص دارد. بخش مهم و برجسته کتاب سلیم به مثالب و مطاعن مربوط می‌شود. این گونه مضامین در منابع اولیه معمولاً از سلیم روایت نشده است. شواهد بسیاری در دست است که نشان می‌دهد بر روایات سلیم در طول زمان مقداری افزوده شده یا از آن کاسته گردیده است. متن و مضمون پاره‌ای از روایات سلیم (نسخه موجود) خالی از اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref> | |||
پژوهش‌های جدیدی وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام سلیم بن قیس را زیر سؤال می‌برد. بر طبق این پژوهش‌ها، مطالب مربوط به سلیم بن قیس در هیچ منبع تاریخی و رجالی‌ای جز خود کتاب کتب سلیم بن قیس وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتاً به مطالب خود همین کتاب رجوع کرده است. همه مطالب نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی [[ابان بن ابی عیاش]] - کسی که به خاطر ضعف در حفظ حدیث و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است. - خبر واحد غیر موثق به‌شمار می‌آیند. وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیداً مخدوش است و به نظر می‌رسد خود ابان بن ابی عیاش یا عده‌ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده‌ای گمنام به نام سلیم بن قیس بوده‌اند.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref> | |||
یکی از شواهدی که می‌تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته‌ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای مثال [[سید مرتضی]] در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی‌آورد و در آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref> | |||
=== | === اشکالات ابن الغضائری === | ||
[[ابن الغضائری]] در قرن پنجم جزو نخستین صاحب‌نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، ابان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.</ref> ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده است.<ref>علامه جعفر مرتضی، مأساه الزهراء (رنج‌های حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ) ترجمه محمد سپهری، انتشارات تهذیب، قم، چاپ۳، ص۱۱۴.</ref> | |||
اشکالاتی که ابن الغضائری و به تبع، دیگران، بر کتاب سلیم وارد کرده‌اند عبارت است از: | |||
'''الف''': در سند کتاب از اآبان ابن ابی عیاش و ابراهیم بن عمر صنعانی نام برده شده که ابن الغضائری هر دو را ضعیف می‌شمارد. مخصوصاً که گفته‌اند کتاب سلیم تنها از طریق ابان به سلیم استناد می‌یابد. از این گذشته سند روایت مختلف و پریشان است. عمر بن اُذینه گاه مستقیماً از ابان نقل می‌کند و گاه به واسطه ابراهیم بن عمر صنعانی. این مطلب بویژه با آنچه در مقدمه کتاب سلیم آمده ناهماهنگ است. در آنجا ابان کتاب سلیم را به عمر بن اُذینه می‌سپارد.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref> | |||
'''ب''': در کتاب سلیم نشانه‌هایی از وضع و تدلیس وجود دارد. از جمله آورده است که [[ابوبکر]] در هنگام وفات به غصبِ ولایت امام علی(ع) اعتراف نمود و فرزندش محمّد بن ابوبکر او را نصیحت کرد. در حالی که محمد در حجةالوداع به دنیا آمد و در آن زمان تنها سه سال داشته است. همچنین گفته شده که در یکی از روایاتِ سلیم، ائمه شیعه را سیزده نفر دانسته است. از اینجا احتمال داده‌اند که راوی، زیدی مذهب بوده و روایت را به سود اعتقادات خویش جعل کرده است.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۱۳۸: | خط ۱۰۶: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت =ب | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۴۱
سؤال
کتاب سلیم بن قیس هلالی چقدر معتبر است؟
| سلیم بن قیس هلالی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | سلیم بن قیس هلالی |
| تاریخ نگارش | قرن اول |
| موضوع | حوادث پس از وفات پیامبر(ص) |
| زبان | عربی |
کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی، به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است. در اعتبار این کتاب میان عالمان دینی اختلاف است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است. بسیاری از عالمان شیعه، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. کشی و ابن ندیم، محمدبن ابراهیم نعمانی، آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.
عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، علامه شعرانی، و حسن‌زاده آملی و محمدباقر بهبودی این نظر را پذیرفته‌اند. برخی معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.
مؤلف
سلیم بن قیس عامری کوفی هلالی، از محدّثین شیعه و اکابر اصحاب امام علی(ع) و حسنین(ع) و امام سجاد(ع) می‌باشد که نزد آنها بسیار محبوب بود و اخبار بسیاری در مدح او وارد شده است. کتاب او معروف و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است.[۱]
سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه متولد شد. او از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد و ۱۲ ساله بود که حضرت محمد(ص) رحلت کرد.[۲]
معرفی و جایگاه
کتاب سلیم به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است.[۳] از نظر تاریخی کتاب سلیم از نخستین گردآورده‌های شیعه و از اولین منابع حدیث اسلامی است. از نقطه نظر کلامی کتاب سلیم اهمیت بسیار دارد. مسئله امامت و خلافت مهمترین ـ و از نظر تاریخی اولین ـ مسئله اعتقادی مورد اختلاف در بین فرق اسلامی است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است.[۴]
این کتاب به وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر امام علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) با جزئیات زیاد می‌پردازد. عده‌ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.[۵] تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل‌تسنن نیز معروف بوده است.[۶]
اهمیت تاریخی این کتاب بیشتر مرهون گزارشی است که از حوادث پس از وفات پیامبر(ص) و دوران حکومت حضرت امیر(ع) به دست می‌دهد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محل اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر(ص) بر مسئله امامت و ولایت، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س)، ماجرای صحیفه ملعونه و اصحاب عقبه از جمله این حوادث است.[۷]
کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب‌های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می‌توان به آن رجوع کرد.[۸]
این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن ابان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که ابان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.[۹] بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، ابان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.[۱۰] برخی صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند ابان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.[۱۱]
این کتاب به نام اسرار آل محمد توسط اسماعیل انصاری زنجانی به فارسی ترجمه شده است.[۱۲]
محتوا
مهمترین موضوعات مطرح شده در این کتاب به شرح است:
- تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛
- اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛
- تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛
- تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است؛
- بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛
- واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)؛
- توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر؛
- عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛
- جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛
- پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.[۱۳]
اعتبار کتاب
بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. کشی کتاب را توثیق و تأیید می‌کند و ابن ندیم آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. محمدبن ابراهیم نعمانی نیز درباره‌اش می‌گوید که در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(ع) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه‌ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند. قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید اولین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. محمد باقر خوانساری نیز درباره‌اش می‌نویسد که اولین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. محدث قمی آن را اولین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.[۱۴] آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.[۱۵]
عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، علامه شعرانی و حسن‌زاده آملی این نظر را پذیرفته‌اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی می‌داند اما نه به وسیله ابان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.[۱۶]
عده‌ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.[۱۷] این افراد کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً تصدیق می‌کنند اما معتقدند آنچه از نسخه‌های کتاب در قرون بعد برجای مانده خالی از تحریف و تدلیس نیست و باید به روایات سلیم به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت.[۱۸]
نقدها و ردها
محققان گفته‌اند میان روایتِ مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف است و موضوعات فراوانی از نسخه موجود وجود دارد که در هیچ‌یک از متون روایی قرون اولیه نقل نشده است. در مقابل بیشتر روایاتی که از سلیم در آن زمان نقل شده، معمولاً به اخلاقیات و حداکثر به فضایل اهل بیت(ع) اختصاص دارد. بخش مهم و برجسته کتاب سلیم به مثالب و مطاعن مربوط می‌شود. این گونه مضامین در منابع اولیه معمولاً از سلیم روایت نشده است. شواهد بسیاری در دست است که نشان می‌دهد بر روایات سلیم در طول زمان مقداری افزوده شده یا از آن کاسته گردیده است. متن و مضمون پاره‌ای از روایات سلیم (نسخه موجود) خالی از اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست.[۱۹]
پژوهش‌های جدیدی وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام سلیم بن قیس را زیر سؤال می‌برد. بر طبق این پژوهش‌ها، مطالب مربوط به سلیم بن قیس در هیچ منبع تاریخی و رجالی‌ای جز خود کتاب کتب سلیم بن قیس وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتاً به مطالب خود همین کتاب رجوع کرده است. همه مطالب نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی ابان بن ابی عیاش - کسی که به خاطر ضعف در حفظ حدیث و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است. - خبر واحد غیر موثق به‌شمار می‌آیند. وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیداً مخدوش است و به نظر می‌رسد خود ابان بن ابی عیاش یا عده‌ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده‌ای گمنام به نام سلیم بن قیس بوده‌اند.[۲۰]
یکی از شواهدی که می‌تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته‌ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای مثال سید مرتضی در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی‌آورد و در آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است.[۲۱]
اشکالات ابن الغضائری
ابن الغضائری در قرن پنجم جزو نخستین صاحب‌نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، ابان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.[۲۲] ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده است.[۲۳]
اشکالاتی که ابن الغضائری و به تبع، دیگران، بر کتاب سلیم وارد کرده‌اند عبارت است از:
الف: در سند کتاب از اآبان ابن ابی عیاش و ابراهیم بن عمر صنعانی نام برده شده که ابن الغضائری هر دو را ضعیف می‌شمارد. مخصوصاً که گفته‌اند کتاب سلیم تنها از طریق ابان به سلیم استناد می‌یابد. از این گذشته سند روایت مختلف و پریشان است. عمر بن اُذینه گاه مستقیماً از ابان نقل می‌کند و گاه به واسطه ابراهیم بن عمر صنعانی. این مطلب بویژه با آنچه در مقدمه کتاب سلیم آمده ناهماهنگ است. در آنجا ابان کتاب سلیم را به عمر بن اُذینه می‌سپارد.[۲۴]
ب: در کتاب سلیم نشانه‌هایی از وضع و تدلیس وجود دارد. از جمله آورده است که ابوبکر در هنگام وفات به غصبِ ولایت امام علی(ع) اعتراف نمود و فرزندش محمّد بن ابوبکر او را نصیحت کرد. در حالی که محمد در حجةالوداع به دنیا آمد و در آن زمان تنها سه سال داشته است. همچنین گفته شده که در یکی از روایاتِ سلیم، ائمه شیعه را سیزده نفر دانسته است. از اینجا احتمال داده‌اند که راوی، زیدی مذهب بوده و روایت را به سود اعتقادات خویش جعل کرده است.[۲۵]
منابع
- ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۳۶۹.
- ↑ احمدی، مهدی، سلیم بن قیس هلالی، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۹، شماره ۴۸.
- ↑ أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. ص۱۷.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.
- ↑ صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۵، ص۳۲۳.
- ↑ «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.
- ↑ جوادی، قاسم، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، علوم حدیث، بهار و تابستان ۱۳۸۴، شماره ۳۵ و ۳۶. ص۱۶۴.
- ↑ جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۲۹ و ۱۳۰.
- ↑ جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۳۶.
- ↑ جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.
- ↑ أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. شناسنامه کتاب.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.
- ↑ «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ↑ علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۲۹.
- ↑ علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۱.
- ↑ علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۰.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.
- ↑ «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ↑ «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ↑ جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.
- ↑ علامه جعفر مرتضی، مأساه الزهراء (رنج‌های حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ) ترجمه محمد سپهری، انتشارات تهذیب، قم، چاپ۳، ص۱۱۴.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.
- ↑ سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.