جمع‌آوری و تدوین قرآن کریم

سؤال

نحوه تدوين قرآن کریم چگونه بود.؟

بعد از آن که مخالفان و متصديان حکومت، مصحف حضرت علي(ع) را نپذيرفتند، جمعي از صحابه به جمع آوري قرآن کریم پرداختند و مصحف هاي متعددي را تدوين کردند که مصحف عبدالله بن مسعود، مصحف اُبي بن کعب و... از آن جمله است.

افراد زيادي مصحف ها را جمع آوري مي کردند که از نظر صلاحيّت و استعداد و توانايي، يکسان نبودند و لذا با يکديگر رابطه اي نداشتند و نسخه هر کدام از نظر روش، ترتيب، قرائت و... متفاوت بود. اختلاف در مصحف ها و قرائت ها، موجب اختلاف در ميان مردم مي شد؛ که نمونه هايي از آن در تاريخ آمده است. چون اين حوادث و نظاير آن سرانجام خوشايندي نداشت، لذا خليفه سوم به پيشنهاد حذيفه بن يمان به طور جدي به فکر يکسان کردن مصاحف برآمد. عثمان با مشورت صحابه به اين نتيجه رسيد، مصحف ها را يکسان کند و کميته اي به مسئوليت و سرپرستي اُبي بن کعب تشکيل شد و کار يکسان سازي مصحف ها را شروع کرد.

سيوطي مي گويد: حضرت علي(ع) نيز در اين باره رأي موافق خود را به گونه اي اصولي اظهار نمود و فرمود: «سوگند به خدا که عثمان درباره ی قرائت ها با ما مشورت کرد و گفت: به من گفته اند که برخي مي گويند قرائت من بهتر از قرائت توست و... به او (عثمان) گفتم: نظرت چيست؟ گفت: نظرم اين است که يک مصحف در ميان مردم باشد. گفتم: نظرت خوب است». و در جايي ديگر مي فرمايد: «اگر امر مصحف ها به من نيز واگذار مي شد، من همان کاري را مي کردم که عثمان انجام داد».

پس از آن که حضرت علي(ع) به خلافت رسيد، مردم را برآن داشت تا به همان مصحف عثمان، ملتزم باشند و تغييري در آن ندهند. اين بدان جهت بود که از آن پس، هيچ کس به عنوان اصلاح قرآن کریم، تغيير و تحريفي در آن به وجود نياورد.

از آن جا که مصاحف متعدد، با قرائت ها و لهجه هاي گوناگون، موجب اختلاف جدي در امر آيات قرآن کريم مي شد، خليفه سوم، براي خاتمه دادن به اضطراب و نابساماني ها در قرائات قرآن کریم، بعد از تدوين مصحف واحد، دستور داد ساير مصحف ها را بسوزانند و اين عمل، باعث انتقاد و سرزنش به عثمان شد.

بنابراين، در سال بيست و پنجم هجري، کميته يکسان سازي مصاحف، کار خود را در چهار مرحله اساسي آغاز کرد.

۱. جمع آوري منابع و مآخذ صحيح براي تهيه مصحف واحد و انتشار آن بين مسلمانان.

۲. مقابله مصحف هاي آماده شده با يکديگر، به منظور حصول اطمينان به صحت آن ها و عدم وجود اختلاف بين آن ها؛ البته چنان که گفته شد، عثمان دستور داد تا مصحف هاي متعددي بنگارند و آن ها را به مناطق مهم اسلامي، مثل مدينه، مکه، کوفه، بصره و شام بفرستند که آن ها از نظر تعداد سوره ها و آيات تفاوتي نداشتند، فقط در برخي موارد قرائت ها تفاوت داشتند.

۳. جمع آوري مصحف ها و يا نسخه هايي که قرآن کریم در آن ها ثبت شده بود، از تمامي بلاد اسلامي و محو کردن آن ها.

۴. الزام همه ی مسلمانان به قرائت مصحف واحد و منع آنان از تلاوت مصحف ها و قرائت هاي ديگر.

امامان معصوم(ع) نيز قايل اند که قرآن کریم را بايد طبق نسخه و قرائت مرسوم قرائت کرد؛ هم چنين شيعه به تبعيت از امامان معصوم(ع) معتقد است قرآني که امروزه در دست مسلمانان است، همان قرآن کامل و جامع است و هرگز تحريف و تغييري در آن صورت نگرفته است؛ چنان که شخصي در محضر امام صادق(ع) عبارتي از قرآن کریم را بر خلاف قرائت ديگران قرائت کرد. امام(ع) به او فرمود: «ديگر اين گونه قرائت مکن و همان گونه که همگان قرائت مي کنند، قرائت نما». پس در نحوه ی تدوین قرآن کریم، مراحل زمانی نقش داشت و در صدر اوّل از جانب برخی از صحابه از جمله حضرت امیر(ع) به تدوین در آمد و سینه به سینه و دست به دست در دست مردم و مسلمانان چرخید و تا به این جا رسید که امروزه شاهد چاپ میلیونی قرآن کریم هستیم.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ـ تاريخ و علوم قرآن، مير محمدي زرندي.

۲ـ نگاهي به قرآن، علي اکبر قرشي.

۳ـ تاريخ قرآن، آيت الله معرفت.

۴ـ علوم قرآن، آيت الله معرفت.