اعتبار کتاب بحارالانوار

سؤال

لطفاً در مورد کتاب بحار الانوار توضیح دهید که آیا از کتب معتبر شیعه است؟

کتاب «بحار الانوار» توسط علامه مجلسی در سال ۱۰۷۰ هـ. ق به مدت ۴۰ سال بنوشته شده است. نخستین چاپ جلد اول و دوم کتاب در کشور هندوستان در سال ۱۲۴۸ هـ. ق بوده و در سال ۱۲۷۰ هـ. ق در ایران تا ۱۰ جلد به چاپ رسیده است. چاپ‌های گوناگونی در طی سال‌های بعد صورت گرفته که بهترین چاپ آن در ۱۱۰ جلد توسط مؤسسه الوفا، دار احیاء التراث العربی، بیروت است.

مهمترین ویژگی بحار الانوار از این قرار است که بیشتر آموزه‌های دینی در آن آمده است؛ احادیث از نسخه‌های خطی جمع‌آوری شده است؛ مطالبی از برخی کتاب‌ها نقل شده که آن کتاب‌ها دیگر در دسترس نیست؛ علامه مجلسی در نقل احادیث دقت بسیاری داشته و در صورت نبودن نسخه معتبر و خطی از روایت آن را تذکر داده و سعی در بیان احادیث صحیح داشته است. برخی از صاحب نظران معتقدند که علامه مجلسی احادیث را جمع‌آوری کرده تا از تلف شدن در امان باشند و در واقع دائره المعارفی است که انتخاب درست و نادرست در آن معیار نبوده است.

کتاب بحار، همانند هر کتاب دیگری دارای روایات صحیح و معتبر و نیز روایات ضعیف السند است. شاید غیر از قرآن کریم، هیچ کتاب دیگری را نتوان ادعا کرد تمام محتوای آن صددرصد صحیح و قطعی است.

علامّه مجلسی درباره علت نامگذاری این کتاب به بحار می‌گوید، چون این کتاب مشتمل بر همه علوم و حکمت‌ها و اسرار بوده و خواننده را از سایر کتاب‌های حدیثی بی‌نیاز می‌کند، آن را به «بحار الانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار(ع) یعنی دریای نور که دربردارنده گوهرهای احادیث امامان معصوم(ع) است، نامیدم.

ایشان هدف از نوشتن این کتاب را به دسترسی آسان دانش پژوهان به احادیث معصومین، پراکندگی احادیث و تجمع آنها، از بین رفتن کتاب‌ها و نسخه‌های خطی روایی، گرایش مردم به خصوص در اصفهان به صوفیان و دوری از احادیث معصومین(ع) و… می‌داند.

لازم است ذکر شود که این کتاب، شامل کل روایات معصومین نیست و شاهد بر این مدعا، کتاب «مستدرک» است که بعدها نوشته شده است. علاوه بر آن علامه مجلسی از کتب مشهور و متواتر، مانند کتب اربعه، صحیفه سجادیه، نهج البلاغه و … روایات کمتر نقل کرده است.

امام خمینی در توصیف این کتاب می‌فرماید: کتاب «بحارالانوار» که تألیف عالم بزرگوار محدث عالی مقام، محمد باقر مجلسی است، مجموعه‌ای است که قریب چهارصد کتاب و رساله که در حقیقت یک کتاب‌خانه‌ای کوچکی است که با یک اسم نام برده می‌شود. صاحب این کتاب چون دیده کتاب‌های بسیاری از احادیث است که به واسطه کوچکی و گذشتن زمان، از دست می‌رود، تمام آن کتاب‌ها را بدون آن که التزام به صحت آنها داشته باشد در یک مجموعه به اسم بحار الانوار فراهم کرده است.

در نتیجه باید گفت، بحارالانوار نقش واسطه را ایفا می‌کند و چون منابع و مصادر آن از اعتبار یکسانی برخوردار نیست، بر این پایه در بررسی روایات آن سه جهت مهم را باید مورد توجه قرار داد، اول: منابعی که کتاب از آن‌ها استفاد کرده؛ دوم سند روایت؛ سوم برسی محتوایی روایت.

معتبرترین کتاب‌های حدیثی شیعه، «کتب اربعه» است و این کتب اربعه برگرفته از ۴۰۰ کتاب بنام اصول اربعمأه که صحابه و تابعین آن را جمع‌آوری کرده‌اند می‌باشد. کتب اربعه شامل کتابهای، الکافی فی الاصول و الفروع و الروضه؛ این کتاب از نخستین جوامع حدیثی شیعه است که در زمان غیبت صغری شکل گرفت و توسط ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی، در سه بخش، اصول، فروع و روضه و مشتمل بر ۱۶۱۹۹ حدیث است.

۲. من لا یحضره الفقیه؛ ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق، و مشتمل بر ۵۹۶۳ حدیث فقهی است.

1. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه.
2. الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار.

این دو کتاب حدیثی تألیف شیخ طائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، است. تهذیب مشتمل بر ۱۳۵۹۰ حدیث و استبصار مشتمل بر ۵۵۱۱ حدیث می‌باشد.

مطالعه بیشتر

• آشنایی با بحار، احمد عابدی.
• علم الحدیث، دکتر سید رضا مؤدب.
• آشنایی با حدیث، مهریزی.