ارزیابی روایات تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷ |
|||
| (۳۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
روایات تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع) تا چه حد قابل اعتماد هستنند؟ | |||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
روایات فراوانی نقل شده که در آنها الفاظ و آیات [[قرآن]] بر [[اهل‌بیت]] و [[ولایت|ولایت آنها]] تطبیق داده شده است. بسیاری از این روایات قابل قبول بوده و مورد استناد قرار گرفته است. تطبیق آیات بر [[اهل‌بیت(ع)]] یا افراد دیگر نیز، امری عقلایی و لازمه [[قاعده جری و تطبیق]] دانسته شده است. با این حال محققان، برخی از این روایات را نپذیرفته‌اند؛ زیرا برخی روایات به جهت سند اشکال دارند و افرادی در سند آنها وجود دارند که در [[کتاب‌های رجالی شیعه|کتاب‌های معتبر رجالی]]، متهم به [[غلو]] و فساد عقیده هستند. | |||
عالمان [[شیعه]]، علاوه بر مشکلات سندی، به مشکلات محتوایی برخی از این روایات نیز معتقدند؛ برخی مخالف نص و ظاهر آیات و برخی را توهین به اهل‌بیت به شمار آورده‌اند. همچنین بعضی از این روایات، مخالف قواعد ادبی یا مخالف واقعیت‌های تاریخی دانسته شدهه‌اند. | |||
محققان معتقدند برخی افراد برای بدنام کردن اهل‌بیت احادیثی را جعل کرده‌اند و عالمان شیعه برای دوری از این جعلیات، تلاش بسیاری کرده‌اند تا ناخواسته، اهداف غالیان تحقق نیابد. [[شیخ صدوق]] از عالمان بزرگ شیعه، اخبار تطبیق آیات بر اهل‌بیت و دشمنان اهل‌بیت را یکی از مواضعی دانسته که مخالفان مکتب اهل‌بیت از آن سوء استفاده کرده‌اند. | |||
== اصل تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع) == | == اصل تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع) == | ||
محققان معتقدند اصل تطبیق آیات بر اهل‌بیت یا دیگران، یک امر عقلایی بوده و لازمه [[قاعده جری و تطبیق]] است. علامه | محققان معتقدند اصل تطبیق آیات بر اهل‌بیت یا دیگران، یک امر عقلایی بوده و لازمه [[قاعده جری و تطبیق]] است. به گفته [[علامه طباطبایی]] در [[کتاب قرآن در اسلام]]، قرآن کتابی همگانی و همیشگی است و آیات آن به آینده و گذشته مانند حال قابل تطبیق است؛ بنابراین نزول آیه‌ای در موردی خاص باعث نمی‌شود که آن آیه در مواردی غیر از آن، قابل تطبیق نباشد. به اعتقاد وی، آیه‌ای که درباره شخص یا اشخاص معینی نازل شده، منحصر در همان افراد نمی‌ماند، و به هر موردی که ویژگی‌های آن افراد را داشته باشد، سرایت خواهد کرد. | ||
محققان معتقدند که جری و انطباق از ویژگی‌های منحصر به فرد قرآن نیست، بلکه موارد بسیاری از جمله قانون کشورها نیز این ویژگی را دارا هستند. | محققان معتقدند که جری و انطباق از ویژگی‌های منحصر به فرد قرآن نیست، بلکه موارد بسیاری از جمله قانون کشورها نیز این ویژگی را دارا هستند. | ||
==آیات انطباق یافته بر اهل‌بیت(ع) در روایات تفسیری== | == آیات انطباق یافته بر اهل‌بیت(ع) در روایات تفسیری == | ||
روایات بسیاری وجود دارد که در آنها الفاظ و آیات قرآن بر اهل‌بیت و ولایت آنها تطبیق داده شده است. طبق تحقیقی که در مورد روایات تطبیق به انجام رسیده، مجموع این دسته | روایات بسیاری وجود دارد که در آنها الفاظ و آیات قرآن بر [[اهل‌بیت]] و [[ولایت|ولایت آنها]] تطبیق داده شده است. طبق تحقیقی که در مورد روایات تطبیق به انجام رسیده، مجموع این دسته روایات در کتاب‌های حدیثی، به دو هزار و یکصد و سی روایت می‌رسد.<ref name=":0">زهرا حسینی، جمع‌آوری روایات تطبیق در تفاسیر روایی شیعه و…، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).</ref> {{یادداشت|این تعداد بر اساس کتاب‌هایی مانند تفسیر برهان و نور الثقلین، بیشتر نیز می‌گردد؛ به نحوی که مجموع روایات تطبیق در تفسیر برهان به یازده هزار و هشتصد و شصت و چهار و در تفسیر نورالثقلین به سیزده هزار و پانصد و هفتاد و دو روایت می‌رسد.}} | ||
براساس این | براساس این تحقیق، تعداد احادیث نقل شده از [[پیامبر(ص)]] و هر یک از [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] به تفکیک به این شرح است: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|+ | |+ | ||
!نام معصومان | !نام معصومان | ||
!تعداد روایات تطبیق دهنده | !تعداد روایات تطبیق دهنده | ||
آیات بر معصومان | آیات بر معصومان | ||
|- | |- | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۷: | ||
!۶ | !۶ | ||
|- | |- | ||
!امام سجاد (ع) | !امام سجاد(ع) | ||
!۴۰ | !۴۰ | ||
|- | |- | ||
| خط ۵۷: | خط ۶۱: | ||
!۳۴ | !۳۴ | ||
|- | |- | ||
!امام زمان (عج) | !امام زمان(عج) | ||
!۳ | !۳ | ||
|} | |} | ||
درباره وضعیت سندی این روایات، طی تحقیقی که به عمل آمده،<ref name=":0" /> تعداد نهصد و پنجاه و یک روایت به صورت مقطوع السند یا مرسل و یک هزار و یکصد و هفتاد و نه روایت به صورت مستند نقل شده است. <ref name=":1">زهرا حسینی، جمع‌آوری روایات تطبیق در تفاسیر روایی شیعه و…، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).</ref> | درباره وضعیت سندی این روایات، طی تحقیقی که به عمل آمده،<ref name=":0"/> تعداد نهصد و پنجاه و یک روایت به صورت مقطوع السند یا [[حدیث مرسل|مرسل]] و یک هزار و یکصد و هفتاد و نه روایت به صورت مستند نقل شده است.<ref name=":1">زهرا حسینی، جمع‌آوری روایات تطبیق در تفاسیر روایی شیعه و…، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).</ref> | ||
محققان، | محققان، برخی از این روایات را دارای اشکال دانسته‌اند؛ در سندِ ششصد و چهل و نُه روایت از این روایات، افرادی وجود دارند که در [[کتاب‌های رجالی شیعه|کتاب‌های معتبر رجالی]]، متهم به [[غلو|غلوّ]] و فساد عقیده هستند.<ref name=":1"/> برخی از آنها مخالف نص و ظاهر آیات دانسته شده و برخی توهین به اهل‌بیت به شمار آمده است. بعضی از آنها مخالف قواعد ادبی و برخی مخالف واقعیت‌های تاریخی شمرده شده است.<ref>. برای مطالعه بیشتر ر.ک. محمد کاظم شاکر، روش‌های تأویل قرآن.</ref> البته این مخالفت‌ها را، دارای منافات با پذیرش برخی از این روایات ندانسته‌اند. | ||
=== علت تطبیق آیات بسیار بر اهل‌بیت(ع) === | === علت تطبیق آیات بسیار بر اهل‌بیت(ع) === | ||
محققان در مورد این‌که چرا در روایات، آیات زیادی از قرآن بر امامان، تأویل و تطبیق شده، معتقدند پس از رحلت پیامبر اسلام(ص)، مسئله خلافت و | محققان در مورد این‌که چرا در روایات، آیات زیادی از قرآن بر امامان، تأویل و تطبیق شده، معتقدند پس از [[رحلت پیامبر(ص)|رحلت پیامبر اسلام(ص)]]، مسئله [[خلافت]] و [[ولایت]]، مهم‌ترین موضوع سیاسی و مذهبی بود. جریان حق و باطل در این دوره، روشن‌ترین نمود خود را در جریان درگیری بین طرفداران اهل‌بیت و مخالفان آنها داشته است. در چنین شرایطی، امامان شیعه، آیاتی از قرآن را بر جریانات زمان خویش منطبق ساختند. | ||
==مواردی از روایات جعلی== | == مواردی از روایات جعلی == | ||
{{جعبه نقل قول| عنوان = | نقل‌قول = [[امام رضا(ع)]]:{{-}}'''«مخالفان ما اخباری در فضایل ما و معایب دشمنان ما جعل کرده‌اند، تا مردم نسبت به ما بدبین شوند.»'''<ref>بحار الانوار، ج۲۶، ص۲۳۹ به نقل از عیون الاخبار، ص۱۶۸ و ۱۹۶.</ref>|تاریخ بایگانی| منبع = | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = 14px|رنگ پس‌زمینه =#FFF9E7| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}} | |||
محققان معتقدند برخی برای بدنام کردن اهل‌بیت احادیثی را جعل کردند. جعل کنندگان این نوع روایات، چهره‌ای غیر عادی و ناملایم با طبع انسانی از ائمه می‌ساختند تا مردم را از اهل‌بیت دور کرده و گاه به بهانه تعریف کردن از اهل‌بیت، بی‌احترامی‌هایی نسبت به آنان را فراهم می‌آوردند. | |||
عالمان شیعه برای دوری از جعلیات در مباحث جری و تطبیق، تلاش بسیاری کرده‌اند تا ناخواسته، اهداف غالیان تحقق نیابد. [[شیخ صدوق]] از عالمان بزرگ شیعه در [[کتاب عیون اخبار الرضا]] اخبار تطبیق آیات بر اهل‌بیت و دشمنان آنها را یکی از مواضعی دانسته که مخالفان مکتب اهل‌بیت از آن سوء استفاده کرده‌اند. | |||
محققان مواردی از روایات جعلی را چنین ذکر کرده‌اند: | |||
* در روایاتی، منظور از «انسان» در آیات {{قرآن|إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالهَا* وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا* وَ قَالَ الْانسَانُ مَا لهَا||ترجمه=هنگامی که زمین شدیداً به لرزه درآید، و زمین بارهای سنگینش را خارج سازد! و انسان می‌گوید: «زمین را چه می‌شود|سوره=زلزلة|آیه=۱–۳|}} را [[امام علی(ع)]] دانسته است. در برخی روایات توضیح داده که زمین‌لرزه‌ای در زمان خلافت [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] واقع شد. ابوبکر، [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]] نتوانستند کاری کنند، به علی(ع) رجوع کردند، آن حضرت پای خود را بر زمین کوبیدند و به زمین گفتند: «تو را چه شده؟!» و زمین ساکت شد.<ref>تفسیر برهان، ج۴، ص۴۹۳ و ۴۹۴.</ref> در سند مربوط به این تطبیق، غلو کنندگان و راویان ضعیفی چون ابوعبداللّه رازی، محمد بن سنان، ابراهیم بن اسحاق نهاوندی و حسن بن محمد بن جمهور، همراه با تعدادی از راویان مجهول، وجود دارند. | |||
* در روایات دیگری آمده است که مراد از (الثَّقَلانِ) در آیهٔ {{قرآن|سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلان|ترجمه=ای گروه جن و انس به‌زودی به‌حساب کار شما خواهیم پرداخت.}}<ref>. سورهٔ الرحمن (۵۵)، آیهٔ ۳۱.</ref> قرآن و اهل بیت است.<ref>تفسیر برهان، ج۴، ص۲۶۷.</ref> در سندِ روایاتی که این تفسیر را عرضه کرده، محمد بن عیسی یقطینی، غلو کننده و ابان بن عثمان، فاسد المذهب هستند. | |||
* در روایاتی آمده که مراد از [[بنی‌اسرائیل]] در قرآن، اهل‌بیت پیامبر(ص) هستند و در آن، توضیح داده شده که [[اسرائیل]] در لغت به معنای بندهٔ خدا (عبداللّه) است و اهل‌بیت، فرزندان پیامبر هستند و نام پدر پیامبر عبداللّه بوده است. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
در | * [[ارزیابی روایات یک چهارم قرآن در مورد اهل‌بیت(ع)]] | ||
== منابع == | |||
:<small>''این مدخل برگرفته شده از کتاب «'''باطن و تأویل قرآن'''» گفتگو با علی‌اکبر بابایی و دکتر محمد کاظم شاکری، کارشناس و مجری: مصطفی کریمی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، ۱۳۸۱ش است.''</small> | |||
{{پانویس|۲}} | |||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = | | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن | ||
| شاخه فرعی۱ = | | شاخه فرعی۱ = امام‌شناسی در قرآن | ||
| شاخه فرعی۲ = | | شاخه فرعی۲ = | ||
| شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه = شد | ||
| تیترها = | | تیترها = شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش = شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی = شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر = | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی = شد | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت = ب | ||
| کیفیت = | | کیفیت = ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
[[رده:امامان شیعه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۳:۵۷
سؤال
روایات تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع) تا چه حد قابل اعتماد هستنند؟
روایات فراوانی نقل شده که در آنها الفاظ و آیات قرآن بر اهل‌بیت و ولایت آنها تطبیق داده شده است. بسیاری از این روایات قابل قبول بوده و مورد استناد قرار گرفته است. تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع) یا افراد دیگر نیز، امری عقلایی و لازمه قاعده جری و تطبیق دانسته شده است. با این حال محققان، برخی از این روایات را نپذیرفته‌اند؛ زیرا برخی روایات به جهت سند اشکال دارند و افرادی در سند آنها وجود دارند که در کتاب‌های معتبر رجالی، متهم به غلو و فساد عقیده هستند.
عالمان شیعه، علاوه بر مشکلات سندی، به مشکلات محتوایی برخی از این روایات نیز معتقدند؛ برخی مخالف نص و ظاهر آیات و برخی را توهین به اهل‌بیت به شمار آورده‌اند. همچنین بعضی از این روایات، مخالف قواعد ادبی یا مخالف واقعیت‌های تاریخی دانسته شدهه‌اند.
محققان معتقدند برخی افراد برای بدنام کردن اهل‌بیت احادیثی را جعل کرده‌اند و عالمان شیعه برای دوری از این جعلیات، تلاش بسیاری کرده‌اند تا ناخواسته، اهداف غالیان تحقق نیابد. شیخ صدوق از عالمان بزرگ شیعه، اخبار تطبیق آیات بر اهل‌بیت و دشمنان اهل‌بیت را یکی از مواضعی دانسته که مخالفان مکتب اهل‌بیت از آن سوء استفاده کرده‌اند.
اصل تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع)
محققان معتقدند اصل تطبیق آیات بر اهل‌بیت یا دیگران، یک امر عقلایی بوده و لازمه قاعده جری و تطبیق است. به گفته علامه طباطبایی در کتاب قرآن در اسلام، قرآن کتابی همگانی و همیشگی است و آیات آن به آینده و گذشته مانند حال قابل تطبیق است؛ بنابراین نزول آیه‌ای در موردی خاص باعث نمی‌شود که آن آیه در مواردی غیر از آن، قابل تطبیق نباشد. به اعتقاد وی، آیه‌ای که درباره شخص یا اشخاص معینی نازل شده، منحصر در همان افراد نمی‌ماند، و به هر موردی که ویژگی‌های آن افراد را داشته باشد، سرایت خواهد کرد.
محققان معتقدند که جری و انطباق از ویژگی‌های منحصر به فرد قرآن نیست، بلکه موارد بسیاری از جمله قانون کشورها نیز این ویژگی را دارا هستند.
آیات انطباق یافته بر اهل‌بیت(ع) در روایات تفسیری
روایات بسیاری وجود دارد که در آنها الفاظ و آیات قرآن بر اهل‌بیت و ولایت آنها تطبیق داده شده است. طبق تحقیقی که در مورد روایات تطبیق به انجام رسیده، مجموع این دسته روایات در کتاب‌های حدیثی، به دو هزار و یکصد و سی روایت می‌رسد.[۱] [یادداشت ۱]
براساس این تحقیق، تعداد احادیث نقل شده از پیامبر(ص) و هر یک از ائمه(ع) به تفکیک به این شرح است:
| نام معصومان | تعداد روایات تطبیق دهنده
آیات بر معصومان |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) | ۱۹۰ |
| امام علی(ع) | ۱۳۶ |
| امام حسن(ع) | ۲۱ |
| امام حسین(ع) | ۶ |
| امام سجاد(ع) | ۴۰ |
| امام باقر(ع) | ۷۱۳ |
| امام صادق(ع) | ۸۲۰ |
| امام موسی کاظم(ع) | ۶۹ |
| امام رضا(ع) | ۹۲ |
| امام جواد(ع) | ۴ |
| امام هادی(ع) | ۲ |
| امام حسن عسکری(ع) | ۳۴ |
| امام زمان(عج) | ۳ |
درباره وضعیت سندی این روایات، طی تحقیقی که به عمل آمده،[۱] تعداد نهصد و پنجاه و یک روایت به صورت مقطوع السند یا مرسل و یک هزار و یکصد و هفتاد و نه روایت به صورت مستند نقل شده است.[۲]
محققان، برخی از این روایات را دارای اشکال دانسته‌اند؛ در سندِ ششصد و چهل و نُه روایت از این روایات، افرادی وجود دارند که در کتاب‌های معتبر رجالی، متهم به غلوّ و فساد عقیده هستند.[۲] برخی از آنها مخالف نص و ظاهر آیات دانسته شده و برخی توهین به اهل‌بیت به شمار آمده است. بعضی از آنها مخالف قواعد ادبی و برخی مخالف واقعیت‌های تاریخی شمرده شده است.[۳] البته این مخالفت‌ها را، دارای منافات با پذیرش برخی از این روایات ندانسته‌اند.
علت تطبیق آیات بسیار بر اهل‌بیت(ع)
محققان در مورد این‌که چرا در روایات، آیات زیادی از قرآن بر امامان، تأویل و تطبیق شده، معتقدند پس از رحلت پیامبر اسلام(ص)، مسئله خلافت و ولایت، مهم‌ترین موضوع سیاسی و مذهبی بود. جریان حق و باطل در این دوره، روشن‌ترین نمود خود را در جریان درگیری بین طرفداران اهل‌بیت و مخالفان آنها داشته است. در چنین شرایطی، امامان شیعه، آیاتی از قرآن را بر جریانات زمان خویش منطبق ساختند.
مواردی از روایات جعلی
امام رضا(ع):«مخالفان ما اخباری در فضایل ما و معایب دشمنان ما جعل کرده‌اند، تا مردم نسبت به ما بدبین شوند.»[۴]
محققان معتقدند برخی برای بدنام کردن اهل‌بیت احادیثی را جعل کردند. جعل کنندگان این نوع روایات، چهره‌ای غیر عادی و ناملایم با طبع انسانی از ائمه می‌ساختند تا مردم را از اهل‌بیت دور کرده و گاه به بهانه تعریف کردن از اهل‌بیت، بی‌احترامی‌هایی نسبت به آنان را فراهم می‌آوردند.
عالمان شیعه برای دوری از جعلیات در مباحث جری و تطبیق، تلاش بسیاری کرده‌اند تا ناخواسته، اهداف غالیان تحقق نیابد. شیخ صدوق از عالمان بزرگ شیعه در کتاب عیون اخبار الرضا اخبار تطبیق آیات بر اهل‌بیت و دشمنان آنها را یکی از مواضعی دانسته که مخالفان مکتب اهل‌بیت از آن سوء استفاده کرده‌اند.
محققان مواردی از روایات جعلی را چنین ذکر کرده‌اند:
- در روایاتی، منظور از «انسان» در آیات ﴿إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالهَا* وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا* وَ قَالَ الْانسَانُ مَا لهَا؛ هنگامی که زمین شدیداً به لرزه درآید، و زمین بارهای سنگینش را خارج سازد! و انسان می‌گوید: «زمین را چه می‌شود﴾(زلزلة:۱–۳) را امام علی(ع) دانسته است. در برخی روایات توضیح داده که زمین‌لرزه‌ای در زمان خلافت ابوبکر واقع شد. ابوبکر، عمر و عثمان نتوانستند کاری کنند، به علی(ع) رجوع کردند، آن حضرت پای خود را بر زمین کوبیدند و به زمین گفتند: «تو را چه شده؟!» و زمین ساکت شد.[۵] در سند مربوط به این تطبیق، غلو کنندگان و راویان ضعیفی چون ابوعبداللّه رازی، محمد بن سنان، ابراهیم بن اسحاق نهاوندی و حسن بن محمد بن جمهور، همراه با تعدادی از راویان مجهول، وجود دارند.
- در روایات دیگری آمده است که مراد از (الثَّقَلانِ) در آیهٔ ﴿سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلان؛ ای گروه جن و انس به‌زودی به‌حساب کار شما خواهیم پرداخت.﴾[۶] قرآن و اهل بیت است.[۷] در سندِ روایاتی که این تفسیر را عرضه کرده، محمد بن عیسی یقطینی، غلو کننده و ابان بن عثمان، فاسد المذهب هستند.
- در روایاتی آمده که مراد از بنی‌اسرائیل در قرآن، اهل‌بیت پیامبر(ص) هستند و در آن، توضیح داده شده که اسرائیل در لغت به معنای بندهٔ خدا (عبداللّه) است و اهل‌بیت، فرزندان پیامبر هستند و نام پدر پیامبر عبداللّه بوده است.
جستارهای وابسته
منابع
- این مدخل برگرفته شده از کتاب «باطن و تأویل قرآن» گفتگو با علی‌اکبر بابایی و دکتر محمد کاظم شاکری، کارشناس و مجری: مصطفی کریمی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، ۱۳۸۱ش است.
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ زهرا حسینی، جمع‌آوری روایات تطبیق در تفاسیر روایی شیعه و…، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ زهرا حسینی، جمع‌آوری روایات تطبیق در تفاسیر روایی شیعه و…، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).
- ↑ . برای مطالعه بیشتر ر.ک. محمد کاظم شاکر، روش‌های تأویل قرآن.
- ↑ بحار الانوار، ج۲۶، ص۲۳۹ به نقل از عیون الاخبار، ص۱۶۸ و ۱۹۶.
- ↑ تفسیر برهان، ج۴، ص۴۹۳ و ۴۹۴.
- ↑ . سورهٔ الرحمن (۵۵)، آیهٔ ۳۱.
- ↑ تفسیر برهان، ج۴، ص۲۶۷.
- ↑ این تعداد بر اساس کتاب‌هایی مانند تفسیر برهان و نور الثقلین، بیشتر نیز می‌گردد؛ به نحوی که مجموع روایات تطبیق در تفسیر برهان به یازده هزار و هشتصد و شصت و چهار و در تفسیر نورالثقلین به سیزده هزار و پانصد و هفتاد و دو روایت می‌رسد.