حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب: تفاوت میان نسخه‌ها
(←بررسی سند: اصلاح ارقام) |
(ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}}در حدیثی آمده است که مجموع نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت است. آیا این حدیث صحیح است؟ تعداد ساعت‌ها در این حدیث بیشتر از ۲۴ ساعت شده؛ آیا معنای ساعت در زمان امامان(ع) و امروزه تفاوت داشته است؟ | {{سوال}}در حدیثی آمده است که مجموع نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت است. آیا این حدیث صحیح است؟ تعداد ساعت‌ها در این حدیث بیشتر از ۲۴ ساعت شده؛ آیا معنای ساعت در زمان امامان(ع) و امروزه تفاوت داشته است؟ | ||
| خط ۱۳: | خط ۱۲: | ||
| روایات مشابه = | | روایات مشابه = | ||
| راوی اصلی = ابوهاشم | | راوی اصلی = ابوهاشم | ||
| دیگر راویان = | | دیگر راویان = | ||
| اعتبار سند = [[حدیث ضعیف|ضعیف]] | | اعتبار سند = [[حدیث ضعیف|ضعیف]] | ||
| منابع شیعه = [[الخصال (کتاب)|خصال]] | | منابع شیعه = [[الخصال (کتاب)|خصال]] | ||
| خط ۲۰: | خط ۱۹: | ||
}} | }} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
'''پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب''' محتوای روایتی در کتاب [[الخصال (کتاب)|خصال]]، نوشته [[شیخ صدوق]] است که از نظر سند [[حدیث ضعیف|ضعیف]] شمرده شده است. دلیل ضعف سند آن را، ضعیف بودن و ناشناخته بودن برخی از راویان در سلسله‌سند روایت دانسته‌اند. | '''پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب''' محتوای روایتی در کتاب [[الخصال (کتاب)|خصال]]، نوشته [[شیخ صدوق]] است که از نظر سند [[حدیث ضعیف|ضعیف]] شمرده شده است. دلیل ضعف سند آن را، ضعیف بودن و ناشناخته بودن برخی از راویان در سلسله‌سند روایت دانسته‌اند. | ||
این حدیث از نظر محتوایی نیز، با دیگر روایات که نمازهای مستحب و واجب را ۵۱ رکعت دانسته [[تعارض ادله|تعارض]] دارد. | این حدیث از نظر محتوایی نیز، با دیگر روایات که نمازهای مستحب و واجب را ۵۱ رکعت دانسته [[تعارض ادله|تعارض]] دارد. | ||
ساعت در قرآن و روایات به معنای لحظه، وقت و «مدت مشخص» است و مراد از آن ساعت به معنای شصت دقیقه امروزی نیست. | |||
== متن و ترجمه == | == متن و ترجمه == | ||
{{عربی|...عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی لِمَ جُعِلَتِ الصَّلَاه الْفَرِیضَه وَ السُّنَّه خَمْسِینَ رَکْعَه لَا یُزَادُ فِیهَا وَ لَا یُنْقَصُ مِنْهَا قَالَ إِنَّ سَاعَاتِ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَه سَاعَه وَ فِیمَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ سَاعَه وَ سَاعَاتِ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَه سَاعَه فَجَعَلَ لِکُلِّ سَاعَه رَکْعَتَیْنِ وَ مَا بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الْقُرْصِ غَسَقٌ}}.<ref>شیخ صدوق، محمد، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۸۸، حدیث۶۶.</ref> | {{عربی|... عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی لِمَ جُعِلَتِ الصَّلَاه الْفَرِیضَه وَ السُّنَّه خَمْسِینَ رَکْعَه لَا یُزَادُ فِیهَا وَ لَا یُنْقَصُ مِنْهَا قَالَ إِنَّ سَاعَاتِ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَه سَاعَه وَ فِیمَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ سَاعَه وَ سَاعَاتِ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَه سَاعَه فَجَعَلَ لِکُلِّ سَاعَه رَکْعَتَیْنِ وَ مَا بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الْقُرْصِ غَسَقٌ}}.<ref>شیخ صدوق، محمد، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۸۸، حدیث۶۶.</ref> | ||
ابوهاشم می‌گوید: از امام کاظم(ع) پرسیدم: «چرا نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت است و کم و زیاد نیست؟» فرمود: «شب دوازده ساعت است و میان طلوع فجر و طلوع آفتاب یک ساعت است؛ روز هم دوازده ساعت است و برای هر ساعتی دو رکعت قرار داده شده است و از غروب آفتاب تا پنهان شدن قرص آن، غَسَق نامیده می‌شود.» | ابوهاشم می‌گوید: از امام کاظم(ع) پرسیدم: «چرا نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت است و کم و زیاد نیست؟» فرمود: «شب دوازده ساعت است و میان طلوع فجر و طلوع آفتاب یک ساعت است؛ روز هم دوازده ساعت است و برای هر ساعتی دو رکعت قرار داده شده است و از غروب آفتاب تا پنهان شدن قرص آن، غَسَق نامیده می‌شود.» | ||
== بررسی سند == | == بررسی سند == | ||
حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب در کتاب [[الخصال (کتاب)|خصال]]، نوشته [[شیخ صدوق]]، از [[امام کاظم(ع)]] نقل شده است. ابراهیم بن اسحاق یکی از راویان سلسه‌سند روایت است، که شیعه نبوده و از نظر | حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب در کتاب [[الخصال (کتاب)|خصال]]، نوشته [[شیخ صدوق]]، از [[امام کاظم(ع)]] نقل شده است. ابراهیم بن اسحاق یکی از راویان سلسه‌سند روایت است، که شیعه نبوده و از نظر رجاشناسان نیز ضعیف است.<ref>نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش، ص۱۹؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش، ص۴۱۴.</ref> محمد بن حسن بن میمون و ابی‌هاشم خادم دیگر راویان این روایت، در کتاب‌های رجالی ناشناخته شمره شده‌اند.<ref>علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق، ج۶، ۳۴۸. نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۴۷۱.</ref> سند حدیث ضعیف است و قابل استناد نمی‌باشد. | ||
== بررسی محتوا == | == بررسی محتوا == | ||
در حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب، شمار رکعات [[نمازواجب|نمازهای واجب]] و [[نماز مستحب|مستحب]] پنجاه رکعت دانسته شده است. این با دیگر روایات که | در حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب، شمار رکعات [[نمازواجب|نمازهای واجب]] و [[نماز مستحب|مستحب]] پنجاه رکعت دانسته شده است. این با دیگر روایات که نمازهای واجب و مستحب را ۵۱ رکعت دانسته، در تعارض است.<ref>نگاه کنید به: ابن بابویه، محمد بن علی، صفات الشیعة، تهران، اعلمی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ص۲، حدیث۱. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۳۰، باب۲۶، حدیث۱. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۲، ۳، باب۱، حدیث۱ و۲. باب۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۱، ص۲۶۶. و ….</ref> | ||
در این حدیث، دو فاصله زمانی از شبانه‌روز جدا شده است: «میان سپیده‌دم تا برآمدن خورشید» و «میان غروب خورشید تا غروب شفق». [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] معتقد است، دلیل جدا کردن این دو ساعت برای موافقت با نظر قدما و [[اهل کتاب]] بوده است. او نقل کرده برهمنان هند معتقدند این دو زمان از شب و روز نیستد؛ بلکه مرز میان آنها هستند.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۱.</ref> | در این حدیث، دو فاصله زمانی از شبانه‌روز جدا شده است: «میان سپیده‌دم تا برآمدن خورشید» و «میان غروب خورشید تا غروب شفق». [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] معتقد است، دلیل جدا کردن این دو ساعت برای موافقت با نظر قدما و [[اهل کتاب]] بوده است. او نقل کرده برهمنان هند معتقدند این دو زمان از شب و روز نیستد؛ بلکه مرز میان آنها هستند.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۱.</ref> | ||
=== معنای ساعت === | === معنای ساعت === | ||
ساعت در [[قرآن]] و روایات با ساعت اصطلاحی امروزی متفاوت دانسته شده است. ساعت در قرآن و روایات به معنای لحظه، وقت و «مدت مشخص» است و مراد از آن ساعت به معنای شصت دقیقه امروزی نیست. در این حدیث نیز معنای ساعت با معنای امروزی آن متفاوت است. در این روایت، شب و روز هرکدام دوازده قسمت شده و بین الطلوعین هم یک قسمت شمرده شده است؛ در حالی که با ساعت امروزی در بسیاری از مناطق، [[بین الطلوعین]] حدود یک ساعت و نیم است؛ اما در این | ساعت در [[قرآن]] و روایات با ساعت اصطلاحی امروزی متفاوت دانسته شده است. ساعت در قرآن و روایات به معنای لحظه، وقت و «مدت مشخص» است و مراد از آن ساعت به معنای شصت دقیقه امروزی نیست. در این حدیث نیز معنای ساعت با معنای امروزی آن متفاوت است. در این روایت، شب و روز هرکدام دوازده قسمت شده و بین الطلوعین هم یک قسمت شمرده شده است؛ در حالی که با ساعت امروزی در بسیاری از مناطق، [[بین الطلوعین]] حدود یک ساعت و نیم است؛ اما در این حدیث، آن هم یک ساعت در نظر گرفته شده است. بین غروب و مغرب نیز یک ساعت لحاظ شده، در حالی که فاصله زمانی بین غروب آفتاب تا اذان مغرب در مناطقی، حدود بیست دقیقه است. | ||
== روایت مشابه == | == روایت مشابه == | ||
روایتی مشابه حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب، در کتاب [[علل الشرایع (کتاب)|علل الشرایع]] ذکر شده؛ با این تفاوت که در آخر حدیث، یک رکعت بین غروب و سقوط شفق افزوده شده و نمازهای واجب و مستحب ۵۱ رکعت دانسته شده است.<ref name=":0">شیخ صدوق، محمد، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۲۷، باب۲۳ باب العله آلتی من أجلها صارت الصلاه الفریضه و السنه فی الیوم و اللیله خمسین رکعه، حدیث۱.</ref> | روایتی مشابه حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب، در کتاب [[علل الشرایع (کتاب)|علل الشرایع]] ذکر شده؛ با این تفاوت که در آخر حدیث، یک رکعت بین غروب و سقوط شفق افزوده شده و نمازهای واجب و مستحب ۵۱ رکعت دانسته شده است.<ref name=":0">شیخ صدوق، محمد، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۲۷، باب۲۳ باب العله آلتی من أجلها صارت الصلاه الفریضه و السنه فی الیوم و اللیله خمسین رکعه، حدیث۱.</ref> | ||
سند این روایت نیز [[حدیث ضعیف|ضعیف]] شمرده شده؛ زیرا محمد بن حسن بن شمَون، یکی از رایان حدیث، در کتاب‌های رجالی [[واقفی]]، [[غلو|غلوکننده]] و ضعیف توصیف شده است.<ref>رجال النجاشی، ص۳۳۵؛ رجال الطوسی، ص۴۰۲؛ | سند این روایت نیز [[حدیث ضعیف|ضعیف]] شمرده شده؛ زیرا محمد بن حسن بن شمَون، یکی از رایان حدیث، در کتاب‌های رجالی [[واقفی]]، [[غلو|غلوکننده]] و ضعیف توصیف شده است.<ref>رجال النجاشی، ص۳۳۵؛ رجال الطوسی، ص۴۰۲؛ حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، قم، الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق، ص۲۵۲؛ حلی، حسن بن علی، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش، ص۵۰۲؛ تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۱۷۵؛ قهپایی، عنایةالله، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش، ج۵، ص۱۸۵؛ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت، دار الأضواء، چاپ اول، ۱۴۰۳ق. ج۱، ص۹۲.</ref> {{پایان پاسخ}} | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = حدیث | | شاخه اصلی = حدیث | ||
نسخهٔ ۱۴ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۳:۱۲
سؤال
در حدیثی آمده است که مجموع نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت است. آیا این حدیث صحیح است؟ تعداد ساعت‌ها در این حدیث بیشتر از ۲۴ ساعت شده؛ آیا معنای ساعت در زمان امامان(ع) و امروزه تفاوت داشته است؟
| اطلاعات حدیث | |
|---|---|
| به نقل از | امام کاظم(ع) |
| راویان | |
| راوی اصلی | ابوهاشم |
| سند | |
| اعتبار سند | ضعیف |
| منابع شیعه | خصال |
پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب محتوای روایتی در کتاب خصال، نوشته شیخ صدوق است که از نظر سند ضعیف شمرده شده است. دلیل ضعف سند آن را، ضعیف بودن و ناشناخته بودن برخی از راویان در سلسله‌سند روایت دانسته‌اند.
این حدیث از نظر محتوایی نیز، با دیگر روایات که نمازهای مستحب و واجب را ۵۱ رکعت دانسته تعارض دارد.
ساعت در قرآن و روایات به معنای لحظه، وقت و «مدت مشخص» است و مراد از آن ساعت به معنای شصت دقیقه امروزی نیست.
متن و ترجمه
«... عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی لِمَ جُعِلَتِ الصَّلَاه الْفَرِیضَه وَ السُّنَّه خَمْسِینَ رَکْعَه لَا یُزَادُ فِیهَا وَ لَا یُنْقَصُ مِنْهَا قَالَ إِنَّ سَاعَاتِ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَه سَاعَه وَ فِیمَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ سَاعَه وَ سَاعَاتِ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَه سَاعَه فَجَعَلَ لِکُلِّ سَاعَه رَکْعَتَیْنِ وَ مَا بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الْقُرْصِ غَسَقٌ».[۱]
ابوهاشم می‌گوید: از امام کاظم(ع) پرسیدم: «چرا نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت است و کم و زیاد نیست؟» فرمود: «شب دوازده ساعت است و میان طلوع فجر و طلوع آفتاب یک ساعت است؛ روز هم دوازده ساعت است و برای هر ساعتی دو رکعت قرار داده شده است و از غروب آفتاب تا پنهان شدن قرص آن، غَسَق نامیده می‌شود.»
بررسی سند
حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب در کتاب خصال، نوشته شیخ صدوق، از امام کاظم(ع) نقل شده است. ابراهیم بن اسحاق یکی از راویان سلسه‌سند روایت است، که شیعه نبوده و از نظر رجاشناسان نیز ضعیف است.[۲] محمد بن حسن بن میمون و ابی‌هاشم خادم دیگر راویان این روایت، در کتاب‌های رجالی ناشناخته شمره شده‌اند.[۳] سند حدیث ضعیف است و قابل استناد نمی‌باشد.
بررسی محتوا
در حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب، شمار رکعات نمازهای واجب و مستحب پنجاه رکعت دانسته شده است. این با دیگر روایات که نمازهای واجب و مستحب را ۵۱ رکعت دانسته، در تعارض است.[۴]
در این حدیث، دو فاصله زمانی از شبانه‌روز جدا شده است: «میان سپیده‌دم تا برآمدن خورشید» و «میان غروب خورشید تا غروب شفق». علامه مجلسی معتقد است، دلیل جدا کردن این دو ساعت برای موافقت با نظر قدما و اهل کتاب بوده است. او نقل کرده برهمنان هند معتقدند این دو زمان از شب و روز نیستد؛ بلکه مرز میان آنها هستند.[۵]
معنای ساعت
ساعت در قرآن و روایات با ساعت اصطلاحی امروزی متفاوت دانسته شده است. ساعت در قرآن و روایات به معنای لحظه، وقت و «مدت مشخص» است و مراد از آن ساعت به معنای شصت دقیقه امروزی نیست. در این حدیث نیز معنای ساعت با معنای امروزی آن متفاوت است. در این روایت، شب و روز هرکدام دوازده قسمت شده و بین الطلوعین هم یک قسمت شمرده شده است؛ در حالی که با ساعت امروزی در بسیاری از مناطق، بین الطلوعین حدود یک ساعت و نیم است؛ اما در این حدیث، آن هم یک ساعت در نظر گرفته شده است. بین غروب و مغرب نیز یک ساعت لحاظ شده، در حالی که فاصله زمانی بین غروب آفتاب تا اذان مغرب در مناطقی، حدود بیست دقیقه است.
روایت مشابه
روایتی مشابه حدیث پنجاه رکعت بودن نمازهای واجب و مستحب، در کتاب علل الشرایع ذکر شده؛ با این تفاوت که در آخر حدیث، یک رکعت بین غروب و سقوط شفق افزوده شده و نمازهای واجب و مستحب ۵۱ رکعت دانسته شده است.[۶]
سند این روایت نیز ضعیف شمرده شده؛ زیرا محمد بن حسن بن شمَون، یکی از رایان حدیث، در کتاب‌های رجالی واقفی، غلوکننده و ضعیف توصیف شده است.[۷]
منابع
- ↑ شیخ صدوق، محمد، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۸۸، حدیث۶۶.
- ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش، ص۱۹؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش، ص۴۱۴.
- ↑ علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق، ج۶، ۳۴۸. نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۴۷۱.
- ↑ نگاه کنید به: ابن بابویه، محمد بن علی، صفات الشیعة، تهران، اعلمی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ص۲، حدیث۱. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۳۰، باب۲۶، حدیث۱. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۲، ۳، باب۱، حدیث۱ و۲. باب۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۱، ص۲۶۶. و ….
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۱.
- ↑ شیخ صدوق، محمد، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۲۷، باب۲۳ باب العله آلتی من أجلها صارت الصلاه الفریضه و السنه فی الیوم و اللیله خمسین رکعه، حدیث۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۳۵؛ رجال الطوسی، ص۴۰۲؛ حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، قم، الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق، ص۲۵۲؛ حلی، حسن بن علی، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش، ص۵۰۲؛ تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۱۷۵؛ قهپایی، عنایةالله، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش، ج۵، ص۱۸۵؛ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت، دار الأضواء، چاپ اول، ۱۴۰۳ق. ج۱، ص۹۲.