وجود بهشت و جهنم در حال حاضر: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۷:۱۳

سؤال

آیا بهشت و دوزخ الآن آفریده شده‌اند یا بعداً آفریده می‌شوند؟

اصل اعتقاد به بهشت و دوزخ از مسلمّات ادیان الهی، خصوصاً دین اسلام است؛ ولی در کیفیت آن اختلاف وجود دارد. گروهی معتقدند که آن‌ها هم‌اکنون آفریده شده‌اند. گروهی نیز موجود بودن کنونی آن‌ها را ممکن می‌دانند، ولی می‌گویند: دلیلی بر این مطلب نداریم. برخی نیز وجود فعلی آن‌ها را امری محال می‌دانند.

اکثریت مسلمانان معتقدند که بهشت و جهنم هم‌اکنون وجود دارند؛ و فقط گروهی از معتزله و خوارج منکر آن می‌باشند و می‌گویند: که آن دو پس از این جهان آفریده می‌شوند.^[۱] باید توجه داشت که این مسئله جنبه سمعی و نقلی دارد و برای اثبات آن باید سراغ قرآن و روایات رفت.

دلایل معتقدین به وجود بهشت و جهنم (قرآن)

در آیات متعددی از قرآن کریم، اشاره شده که بهشت، برای متقین و نیکوکاران آماده شده، و نیز دوزخ برای کفار و مخالفین مهیّا گشته است:

۱. ﴿وَ اَتَّقُوا النّارَ آلتی اُعِدَّتْ لِلکافِرین؛ بپرهیزید از آتشی که برای کافران آماده شده است.﴾(آل‌عمران:۱۳۱)

۲. ﴿وجنّهٍ عَرضُها السَّماواتُ والأرضُ اُعِدَّتْ لِلمُتّقین؛ و بهشتی که وسعت آن آسمان‌ها و زمین است، و برای پرهیزگاران آماده شده است.﴾(آل‌عمران:۱۳۳)

۳. ﴿اِنّا اَعْتَدْنا للظالمین ناراً اَحاطَ بِهِم سُرادِقُها؛ ما برای کافران آتشی آماده کرده‌ایم که سرا پرده‌اش، آنان را از هر سو احاطه کرده است.﴾(کهف[۱۸]:۲۹) در این آیات از واژه «اِعداد» استفاده شده است که حاکی از آماده بودن آن‌هاست.

روایات

۱. روایاتی داریم که بهشت هم‌اکنون در حال شکل گرفتن و گسترش به وسیله اعمال انسان‌هاست. از جمله روایتی است از پیامبر(ص) که فرمودند: هر کس «سبحان الله» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد؛ و هر که «الحمد لله» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد؛ و هر که «لا اله الا الله» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد؛ و هر که «الله اکبر» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد. مردی گفت: پس درختان ما در آنجا بسیار است. حضرت فرمود: بله ولی بر حذر باشید! آتشی بسوی آن‌ها نفرستید که آن‌ها را بسوزاند.^[۲] دلیل دیگر، وجود عالم برزخ است که عالمی است بین دنیا و آخرت، که قطعاً بین دو امر وجودی قرار دارد؛ و اگر جهان سوم «آخرت» معدوم بود، در این صورت برزخ حقیقتاً برزخ نبود، چون بین دو عالم قرار نگرفته بود.^[۳]

۲. از امام صادق(ع) روایت شده که فرمودند: هر کس چهار چیز را انکار کند، شیعه ما نیست. وآن‌ها عبارتند از: (معراج، سؤال قبر، خلقت کنونی بهشت و دوزخ و شفاعت).^[۴]

دلایل منکرین وجود فعلی بهشت و جهنم

۱. دلیل عقلی: ایجاد آن‌ها قبل از قیامت لغو و بیهوده است. چون وجود آن‌ها برای استفاده از آن‌هاست، و اگر کسی وارد آن‌ها نشود، بدون استفاده می‌ماند، و این عبث و بیهوده است، و خداوند حکیم است و کار بیهوده نمی‌کند.

۲. دلیل نقلی: آیات قرآن حاکی از آن است که بهشت یا جهنم جایگاه اَبَدی و دائمی است و از بهشت به‌﴿جَنّه الخلد﴾^[۵] و از دوزخ به‌﴿دارُ الخَلد﴾^[۶] تعبیر شده است. هم‌چنین در مورد بهشت می‌فرماید: ﴿اُکُلُها دائمُ وظِلُّها؛ میوه آن همیشگی و سایه‌اش دائمی است.﴾(رعد:۳۵) پس آنها نباید دست‌خوش فنا و نابودی شوند. از طرفی هم قرآن می‌فرماید: ﴿کل شئٍ هالِکٌ الّا وَجْهَه؛ هر چیزی جز وجه خداوند فانی می‌شوند.﴾(قصص:۸۸) که این آیه می‌رساند که قبل از قیامت همه چیز جز خداوند نابود می‌شوند. پس اگر هم‌اکنون بهشت و دوزخ موجود باشند، باید در قیامت از بین بروند، پس وجود فعلی آن‌ها لغو است.

پاسخ دلیل اول: درست است که کسی در این دنیا وارد بهشت یا جهنم نمی‌شود، ولی این به معنی لغو و بیهوده بودن آن‌ها نیست. بلکه این مسئله اثر روانی و تربیتی زیادی روی انسان‌ها دارد. خداوند با این کار به انسان می‌فهماند که آن پاداش وکیفر وعده داده شده، نسیه نیست، بلکه نقد است، و جوائز و کیفر افراد هم‌اکنون آماده است. به عبارتی هر کس کار نیک وصالحی می‌کند، با این کار جایگاه خویش در بهشت را مهیا می‌کند، و هر کس گناه و معصیتی انجام می‌دهد، با اعمال ناشایست خویش، آتش جهنم را برای خود برافروخته می‌کند.

پاسخ دلیل دوم: مراد از «شئ» در آیه شریفه ﴿کُلُّ شَئٍ هالکٌ الا وَجْهَه﴾ موجودات دنیوی می‌باشد؛ و مراد از هلاکت آن‌ها هم نابود شدن آن‌ها نیست، بلکه نابودی در دنیا و انتقال به نشأه دیگر و رجوع به خداست، و این انتقال از دنیا به آخرت و عودِ بعد از رجوع در موجوداتی متصور است که دنیایی باشند. امّا موجودات آخرتی مثل بهشت ودوزخ وعرش و. . . هلاکت به این معنی را ندارند چون از جایی به جایی منتقل نمی‌شوند. آن‌ها نزد خدا هستند و هر چه نزد خدا باشد، باقی است. ﴿ما عِندَکُم یَنْفَدُ وَما عِندَ اللهِ باقٍ؛ آنچه نزد شماست تمام می‌شود و آنچه نزد خداست، باقی می‌ماند.﴾(نحل:۹۶)

مطالعه بیشتر

۱. منشور جاوید، جعفر سبحانی، ج۹، ص۳۶۳.

۲. پیام قرآن، مکارم شیرازی، ج۶، ص۳۳۲.

۳. تفسیر تسینم، جوادی آملی، ج۱، ص۴۰۷.

منابع

↑ سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۳.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه امیر المؤمنین(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۷۴، ج۶، ۳۳۵.
↑ جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸، ج۱، ۴۰۷.
↑ سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مدرسه سید الشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۹.
↑ . فرقان/ ۱۵.
↑ . فصلت/ ۲۸.

[1] سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۳.

[2] مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه امیر المؤمنین(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۷۴، ج۶، ۳۳۵.

[3] جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸، ج۱، ۴۰۷.

[4] سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مدرسه سید الشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۹.

[5] . فرقان/ ۱۵.

[6] . فصلت/ ۲۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
-آيا بهشت و دوزخ الآن آفريده شده‌اند يا بعداً آفريده مي‌شوند؟
+آیا بهشت و دوزخ الآن آفریده شده‌اند یا بعداً آفریده می‌شوند؟
 {{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-اصل اعتقاد به بهشت و دوزخ از مسلمّات اديان الهي، خصوصاً دين اسلام است. ولي در كيفيت آن اختلاف وجود دارد.گروهي معتقدند كه آن‌ها هم‌اكنون آفريده شده‌اند. گروهي نيز موجود بودن كنوني آن‌ها را ممكن مي‌دانند، ولي مي‌گويند: دليلي بر اين مطلب نداريم. برخي نيز وجود فعلي آن‌ها را امري محال مي‌دانند.
+اصل اعتقاد به بهشت و دوزخ از مسلمّات ادیان الهی، خصوصاً دین اسلام است؛ ولی در کیفیت آن اختلاف وجود دارد. گروهی معتقدند که آن‌ها هم‌اکنون آفریده شده‌اند. گروهی نیز موجود بودن کنونی آن‌ها را ممکن می‌دانند، ولی می‌گویند: دلیلی بر این مطلب نداریم. برخی نیز وجود فعلی آن‌ها را امری محال می‌دانند.
-اكثريت مسلمانان معتقد‌ند كه آن‌ها هم‌اكنون وجود دارند. و فقط گروهي از معتزله وخوارج منكر آن مي‌باشند و مي‌گويند: كه آن ‌دو پس از اين جهان آفريده مي‌شوند.}}<ref>سبحاني، جعفر، منشور جاويد، قم، موسسه سيد الشهداء، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۳.</ref> بايد توجّه داشت كه اين مسئله جنبه سمعي ونقلي دارد و براي اثبات آن بايد سراغ قرآن و روايات برويم.
+اکثریت مسلمانان معتقدند که بهشت و جهنم هم‌اکنون وجود دارند؛ و فقط گروهی از معتزله و خوارج منکر آن می‌باشند و می‌گویند: که آن دو پس از این جهان آفریده می‌شوند.<ref>سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۳.</ref> باید توجه داشت که این مسئله جنبه سمعی و نقلی دارد و برای اثبات آن باید سراغ قرآن و روایات رفت.
-==دلايل معتقدين به وجود بهشت و جهنم (قرآن):==
+== دلایل معتقدین به وجود بهشت و جهنم (قرآن) ==
+در آیات متعددی از قرآن کریم، اشاره شده که بهشت، برای متقین و نیکوکاران آماده شده، و نیز دوزخ برای کفار و مخالفین مهیّا گشته است:
-الف: در آيات متعدّدي از قرآن كريم، اشاره شده كه: بهشت، براي متقين ونيكوكاران آماده شده، و نيز دوزخ براي كفّار و مخالفين مهيّا گشته است:
+۱. {{قرآن|وَ اَتَّقُوا النّارَ آلتی اُعِدَّتْ لِلکافِرین|ترجمه=بپرهیزید از آتشی که برای کافران آماده شده است.|سوره=آل‌عمران|آیه=۱۳۱}}
-۱. {{قرآن|وَ اَتَّقُوا النّارَ التي اُعِدَّتْ لِلكافِرين<ref>آل عمران/ ۱۳۱.</ref> بپرهيزيد از آتشي كه براي كافران آماده شده است.
+۲. {{قرآن|وجنّهٍ عَرضُها السَّماواتُ والأرضُ اُعِدَّتْ لِلمُتّقین|ترجمه=و بهشتی که وسعت آن آسمان‌ها و زمین است، و برای پرهیزگاران آماده شده است.|سوره=آل‌عمران|آیه=۱۳۳}}
-۲. {{قرآن|وجنّهٍ عَرضُها السَّماواتُ والأرض ُ اُعِدَّتْ لِلمُتّقين}}<ref>آل عمران/ ۱۳۳.</ref> و بهشتي كه وسعت آن آسمان‌ها و زمين است، و براي پرهيزگاران آماده شده است.
+۳. {{قرآن|اِنّا اَعْتَدْنا للظالمین ناراً اَحاطَ بِهِم سُرادِقُها|ترجمه=ما برای کافران آتشی آماده کرده‌ایم که سرا پرده‌اش، آنان را از هر سو احاطه کرده است.|سوره=کهف[۱۸]|آیه=۲۹}} در این آیات از واژه «اِعداد» استفاده شده است که حاکی از آماده بودن آن‌هاست.
-۳. {{قرآن|اِنّا اَعْتَدْنا للظالمين ناراً اَحاطَ بِهِم سُرادِقُها}}<ref>كهف/ ۲۹.</ref> ما براي كافران آتشي آماده كرده‌ايم كه سرا پرده‌اش، آنان را از هر سو احاطه كرده است. در اين آيات از واژه «اِعداد» استفاده شده است كه حاكي از آماده بودن آن‌هاست.
+=== روایات ===
+۱. روایاتی داریم که بهشت هم‌اکنون در حال شکل گرفتن و گسترش به وسیله اعمال انسان‌هاست. از جمله روایتی است از [[پیامبر(ص)]] که فرمودند: هر کس «سبحان الله» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد؛ و هر که «الحمد لله» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد؛ و هر که «لا اله الا الله» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد؛ و هر که «الله اکبر» بگوید، خداوند، درختی در بهشت برایش می‌کارد. مردی گفت: پس درختان ما در آنجا بسیار است. حضرت فرمود: بله ولی بر حذر باشید! آتشی بسوی آن‌ها نفرستید که آن‌ها را بسوزاند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه امیر المؤمنین(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۷۴، ج۶، ۳۳۵.</ref> دلیل دیگر، وجود عالم برزخ است که عالمی است بین دنیا و آخرت، که قطعاً بین دو امر وجودی قرار دارد؛ و اگر جهان سوم «آخرت» معدوم بود، در این صورت برزخ حقیقتاً برزخ نبود، چون بین دو عالم قرار نگرفته بود.<ref>جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸، ج۱، ۴۰۷.</ref>
-ب: آياتي كه از بي‌توجهي كافران به معاد ياد ميكند: {{قرآن|لَقَدْ كُنْتَ في عَقْلَه مِنْ هذا فكَشَفْنا عَنكَ غطائَكَ فَبَصَرُكَ اليَومَ حَديد}}<ref>ق/ ۲۲.</ref> يعني: «تو از اين صحنه غافل بودي، و ما پرده را از چشم تو كنار زديم، و امروز چشمت كاملاً تيز‌بين است». و از زبان خود آنان مي‌گويد: {{قرآن|يا وَيْلَنا قَدْ‌ كُنّا في غَفْلَهٍ منْ هذا}}<ref>انبياء/ ۹۷.</ref> يعني: «اي واي بر ما كه از اين (قيامت) در غفلت بوديم».
+۲. از [[امام صادق(ع)]] روایت شده که فرمودند: هر کس چهار چیز را انکار کند، شیعه ما نیست. وآن‌ها عبارتند از: (معراج، سؤال قبر، خلقت کنونی بهشت و دوزخ و شفاعت).<ref>سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مدرسه سید الشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۹.</ref>
-غفلت در جايي است كه چيزي موجود باشد، و مورد توجّه قرار نگيرد. امّا در معدوم و چيزي كه موجود نيست، اين تعبير درست نيست}}<ref>جوادي آملي، عبد الله، تفسير تسنيم، قم، اسراء، چاپ اوّل، ۱۳۷۸، ج۱، ۴۰۵.</ref>. در جاي ديگر خداوند مي‌فرمايد: {{قرآن|يَعْلَمونَ‌ظاهراً مِنَ الحَيوهِ الدُّنيا وَهُم عَنِ الآخرهِ هم غافلون<ref>روم/ ۷.</ref> «آن‌ها فقط ظاهري از زندگي دنيا مي‌دانند، و از آخرت غافل‌اند». آگاهي اين‌ها خيلي سطحي است، به‌گونه‌اي كه بايد آن‌ها را غافل بدانيم، نه آگاه و هوشيار. البتّه اگر آن‌ها قدري تفكّر وتَعَمُّق داشته باشند، به حقايق اين جهان پي خواهند برد. خداوند مي‌فرمايد: {{قرآن|كَلّا لَو تَعْلَمونَ عِلمَ اليَقين لَتَرَوُنَّ الجَحيم ثُمَّ لَتَروُنَّها عَينَ اليقين}}<ref>تكاثر/ ۷-۵.</ref> «اگر شما علم اليقين داشتيد. قطعاً جهنم را خواهيد ديد. سپس آن را به عين اليقين خواهيد ديد».
+== دلایل منکرین وجود فعلی بهشت و جهنم ==
+۱. دلیل عقلی: ایجاد آن‌ها قبل از قیامت لغو و بیهوده است. چون وجود آن‌ها برای استفاده از آن‌هاست، و اگر کسی وارد آن‌ها نشود، بدون استفاده می‌ماند، و این عبث و بیهوده است، و خداوند حکیم است و کار بیهوده نمی‌کند.
-==روايات==
+۲. دلیل نقلی: آیات قرآن حاکی از آن است که بهشت یا جهنم جایگاه اَبَدی و دائمی است و از بهشت به‌{{قرآن|جَنّه الخلد}}<ref>. فرقان/ ۱۵.</ref> و از دوزخ به‌{{قرآن|دارُ الخَلد}}<ref>. فصلت/ ۲۸.</ref> تعبیر شده است. هم‌چنین در مورد بهشت می‌فرماید: {{قرآن|اُکُلُها دائمُ وظِلُّها|ترجمه=میوه آن همیشگی و سایه‌اش دائمی است.|سوره=رعد|آیه=۳۵}} پس آنها نباید دست‌خوش فنا و نابودی شوند. از طرفی هم قرآن می‌فرماید: {{قرآن|کل شئٍ هالِکٌ الّا وَجْهَه|ترجمه=هر چیزی جز وجه خداوند فانی می‌شوند.|سوره=قصص|آیه=۸۸}} که این آیه می‌رساند که قبل از قیامت همه چیز جز خداوند نابود می‌شوند. پس اگر هم‌اکنون بهشت و دوزخ موجود باشند، باید در قیامت از بین بروند، پس وجود فعلی آن‌ها لغو است.
-۱. از امام صادق(ع) روايت شده كه فرمودند: هر كس چهار چيز را انكار كند، شيعه ما نيست. وآن‌ها عبارتند از: (معراج، سؤال قبر، خلقت كنوني بهشت ودوزخ و شفاعت).}}<ref>سبحاني، جعفر، منشور جاويد، قم، مدرسه سيد الشهداء(ع) ، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ۳۶۹.</ref>
+پاسخ دلیل اول: درست است که کسی در این دنیا وارد بهشت یا جهنم نمی‌شود، ولی این به معنی لغو و بیهوده بودن آن‌ها نیست. بلکه این مسئله اثر روانی و تربیتی زیادی روی انسان‌ها دارد. خداوند با این کار به انسان می‌فهماند که آن پاداش وکیفر وعده داده شده، نسیه نیست، بلکه نقد است، و جوائز و کیفر افراد هم‌اکنون آماده است. به عبارتی هر کس کار نیک وصالحی می‌کند، با این کار جایگاه خویش در بهشت را مهیا می‌کند، و هر کس گناه و معصیتی انجام می‌دهد، با اعمال ناشایست خویش، آتش جهنم را برای خود برافروخته می‌کند.
-۲. رواياتي داريم كه بهشت هم‌اكنون در حال شكل گرفتن و گسترش به وسيله اعمال انسان‌هاست. از جمله روايتي است از امام صادق(ع) از پيامبر(ص) كه فرمودند: هر كس «سبحان الله» بگويد، خداوند، درختي در بهشت برايش مي‌كارد. و هر كه «الحمد لله» بگويد، خداوند، درختي در بهشت برايش مي‌كارد. و هر كه «لا اله الا الله» بگويد، خداوند، درختي در بهشت برايش مي‌كارد. و هر كه «الله اكبر» بگويد، خداوند، درختي در بهشت برايش مي‌كارد. مردي گفت: پس درختان ما در آنجا بسيار است. حضرت فرمود: بله ولي بر حذر باشيد! آتشي بسوي آن‌ها نفرستيد كه آن‌ها را بسوزاند.<ref>مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، قم، مدرسه امير المؤمنين(ع) ، چاپ چهارم، ۱۳۷۴، ج۶، ۳۳۵.</ref> دليل ديگر، وجود عالم برزخ است كه عالمي است بين دنيا وآخرت، كه قطعاً بين دو امر وجودي قرار دارد. و اگر جهان سوم «آخرت» معدوم بود، در اين صورت برزخ حقيقتا ً برزخ نبود، چون بين دو عالم قرار نگرفته بود.<ref>جوادي آملي، عبد الله، تفسير تسنيم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸، ج۱، ۴۰۷.</ref> توضيح اين‌كه آن‌چه ميان دو چيز واسطه و حايل مي‌شود، به آن برزخ مي‌گويند. هم‌چنان‌كه در قرآن آمده: {{قرآن|مَرَجَ البَحرينِ يَلْتَقِيان بَينَهُما بَرزَخ لا يَبْغيان<ref> . الرحمن/ ۲۰-۱۹.</ref> يا در جاي ديگر مي‌فرمايد: {{قرآن|وَ هُوَ الذي مَرَجَ البَحْرَين هذا عَذْبٌ فُراتٌ وهذا مِلحٌ اُجاجٌ وَجَعَلَ بينَهُما بَرزَخاً وحِجْراً مَحْجُوراً}}<ref> . فرقان/ ۵۳.</ref>
+پاسخ دلیل دوم: مراد از «شئ» در آیه شریفه {{قرآن|کُلُّ شَئٍ هالکٌ الا وَجْهَه}} موجودات دنیوی می‌باشد؛ و مراد از هلاکت آن‌ها هم نابود شدن آن‌ها نیست، بلکه نابودی در دنیا و انتقال به نشأه دیگر و رجوع به خداست، و این انتقال از دنیا به آخرت و عودِ بعد از رجوع در موجوداتی متصور است که دنیایی باشند. امّا موجودات آخرتی مثل بهشت ودوزخ وعرش و. . . هلاکت به این معنی را ندارند چون از جایی به جایی منتقل نمی‌شوند. آن‌ها نزد خدا هستند و هر چه نزد خدا باشد، باقی است. {{قرآن|ما عِندَکُم یَنْفَدُ وَما عِندَ اللهِ باقٍ|ترجمه=آنچه نزد شماست تمام می‌شود و آنچه نزد خداست، باقی می‌ماند.|سوره=نحل|آیه=۹۶}}
-==دلايل منكرين وجود فعلي بهشت وجهنم==
-۱. دلايل عقلي: ايجاد آن‌ها قبل از قيامت لغو وبيهوده است. چون وجود آن‌ها براي استفاده از آن‌هاست، و اگر كسي وارد آن‌ها نشود، بدون استفاده مي‌ماند، و اين عبث و بيهوده است، و خداوند حكيم است و كار بيهوده نمي‌كند.
-۲. دليل نقلي: آيات قرآن حاكي از آن است كه بهشت يا جهنم جايگاه اَبَدي و دائمي است و از بهشت به {{قرآن|جَنّه الخلد}}<ref> . فرقان/ ۱۵.</ref> و از دوزخ به {{قرآن|دارُ الخَلد}}<ref> . فصلت/ ۲۸.</ref> تعبير شده است. هم‌چنين در‌ مورد بهشت مي‌فرمايد: {{قرآن|اُكُلُها دائمُ وظِلُّها}}<ref>رعد/ ۳۵.</ref> يعني: «ميوه آن هميشگي و سايه اش دائمي است». پس آن‌ها نبايد دست‌خوش فنا و نابودي شوند. از طرفي هم قرآن مي‌فرمايد: {{قرآن|كل شئٍ هالِكٌ الّا وَجْهَه}}<ref>قصص/ ۸۸.</ref> يعني: «هر چيزي جز وجه خداوند فاني مي‌شوند». كه اين آيه مي‌رساند كه قبل از قيامت همه چيز جز خداوند نابود مي‌شوند. پس اگر هم‌اكنون بهشت و دوزخ موجود باشند، بايد در قيامت از بين بروند، پس وجود فعلي آن‌ها لغو است.
-پاسخ دليل اول: (درست است كه كسي در اين دنيا وارد بهشت يا جهنم نمي‌شود، ولي اين به معني لغو وبيهوده بودن آن‌ها نيست. بلكه اين مسئله اثر رواني وتربيتي زيادي روي انسان‌ها دارد. خداوند با اين كار به انسان مي‌فهماند كه آن پاداش وكيفر وعده داده شده، نسيه نيست، بلكه نقد است، و جوائز و كيفر افراد هم‌اكنون آماده است. به عبارتي هر كس كار نيك وصالحي مي‌كند، با اين كار جايگاه خويش در بهشت را مهيا مي‌كند، و هر كس گناه و معصيتي انجام مي‌دهد، با اعمال ناشايست خويش، آتش جهنم را براي خود برافروخته مي‌كند.
-پاسخ دليل دوم: مراد از «شئ» در آيه شريفه {{قرآن|كُلُّ شَئٍ هالكٌ الا وَجْهَه}} موجودات دنيوي مي‌باشد. و مراد از هلاكت آن‌ها هم نابود شدن آن‌ها نيست، بلكه نابودي در دنيا و انتقال به نشأه ديگر و رجوع به خداست، و اين انتقال از دنيا به آخرت و عودِ بعد از رجوع در موجوداتي متصور است كه دنيايي باشند. امّا موجودات آخرتي مثل بهشت ودوزخ وعرش و. . . هلاكت به اين معني را ندارند چون از جايي به جايي منتقل نمي‌شوند. آن‌ها نزد خدا هستند و هر چه نزد خدا باشد، باقي است. {{قرآن|ما عِندَكُم يَنْفَدُ وَما عِندَ اللهِ باقٍ}}<ref> . نحل/ ۹۶.</ref> يعني: «آن‌چه نزد شماست تمام مي‌شود وآن‌چه نزد خداست، باقي مي‌ماند».
-{{پایان پاسخ}}
 {{مطالعه بیشتر}}
-==مطالعه بيشتر==
+== مطالعه بیشتر ==
+۱. منشور جاوید، جعفر سبحانی، ج۹، ص۳۶۳.
-۱. منشور جاويد، استاد جعفر سبحاني، ج۹، ص۳۶۳.
-۲. پيام قرآن، حضرت آيه الله مكارم شيرازي، ج۶، ص۳۳۲.
-۳. تفسير تسينم، جوادي آملي، ج۱، ص۴۰۷.
+۲. پیام قرآن، مکارم شیرازی، ج۶، ص۳۳۲.
-{{پایان مطالعه بیشتر}}
-==منابع==
+۳. تفسیر تسینم، جوادی آملی، ج۱، ص۴۰۷.
-<references />
+== منابع ==
+{{پانویس|۲}}
 {{شاخه
   | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
-|شاخه فرعی۱ = معادشناسی در قرآن
+| شاخه فرعی۱ = معاد در قرآن
-|شاخه فرعی۲ = سایر مباحث
+| شاخه فرعی۲ =
-|شاخه فرعی۳ =
+| شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه =شد
-  | تیترها =
+  | تیترها =شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش =شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی =شد
   | ناوبری =
   | نمایه =
   | تغییر مسیر =
   | ارجاعات =
-  | بازبینی =
+ | بازبینی نویسنده =
-  | تکمیل =
+  | بازبینی =
-  | اولویت =
+  | تکمیل =
-  | کیفیت =
+  | اولویت =ج
+  | کیفیت =ج
 }}
 {{پایان متن}}