مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (A.ahmadi صفحهٔ جمله از کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس را به ضرب‌المثل مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای منتقل کرد) |
(بدون تفاوت)
| |
نسخهٔ ۲۰ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۴۷
آیا روایتی با سند صحیح از امام علی(ع) به این مضمون وجود دارد: «از کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس»؟
جمله «از کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس»، اصل آن «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ احْسَنْتَ اِلَیْهِ» بوده و ضرب‌المثلی قدیمی و عربی است، که به اشتباه به امام علی(ع) نسبت داده شده است. مفهوم این عبارت این است که به انسان‌ها خوبی نکن تا از شر آنها در امان باشی. این محتوا با این گستردگی، مورد تأیید روایات و آیات نیست. در منابع دینی سفارش شده به همه انسان‌ها چه نیکوکار یا فاجر نیکی کن و در برابر نیکی خود توقع مزد یا تشکر نداشته باش.
برخی مفسران از این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه بهره برده‌اند. بر اساس این آیه، منافقان پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند، به جای سپاسگزاری، عیب‌جویی و انکار کردند.
ضرب‌المثل
اصل جمله «از ضرر کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای» عبارت «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ احْسَنْتَ الَیْهِ» است. میدانی نیشابوری عالم و ادیب قرن پنجم و ششم قمری، این عبارت را به عنوان ضرب‌المثل در کتاب مجمع الامثال خود آورده است.[۲]
این جمله به عنوان مثلی مشهور توسط احمد بن ابراهیم ثعلبی، مفسر اهل سنت قرن پنجم قمری، در تفسیر الکشف و البیان عن تفسیر القرآن ذکر شده است.[۳] ابوالفتوح رازی مفسر شیعه قرن ششم قمری نیز، این عبارت را به عنوان مثلی مشهور نقل کرده است.[۴]
از این عبارت در منابع روایی شیعه[۵] و اهل سنت،[۶] به عنوان روایت یاد نشده است. با این همه، در برخی نوشته‌های متأخر به اشتباه، به امام علی(ع) نسبت داده شده است.[۷]
کاربردها
از عبارت اتق شر من احسنت الیه (از آسیب کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس)، در کتاب‌های گوناگون دینی و ادبی استفاده شده که برخی از آنها عبارتند از:
در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه
بسیاری از مفسران اهل سنت[۸] و برخی از مفسران شیعه[۹] به این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه اشاره کرده‌اند. منافقان پیش از حکومت پیامبر(ص) از نظر اقتصادی زندگی سختی داشتند و پس از آغاز حکومت وی با بهره بردن از غنائم ثروتمند شدند.[۱۰] بر اساس این آیه، منافقان به عیب‌جویی و انکار نپرداختند مگر پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند.
در ادبیات
نصرالله منشی در کتاب کلیله و دمنه[۱۱] و مولوی در کتاب مثنوی معنوی از این عبارت بهره برده‌اند.[یادداشت ۱][۱۲]
ملک الشعرای بهار نیز، شعری با عنوان «اتق شر من احسنت الیه» سروده است.[۱۳]
نقد محتوا
عبارت «از کسی که به او خوبی کردی بترس» دلالت می‌کند بر اینکه باید انسان مراقب خطرات کسی که به او خوبی کرده است باشد؛ زیرا نتیجه نیکی کردن به دیگران، بدی کردن آنها با انسان است. مفهوم التزامی این عبارت این است که به انسان‌ها خوبی نکن تا از شر آنها در امان باشی.[۱۴] این محتوا با این گستردگی، مورد تأیید روایات و آیات نیست:
فضیلت نیکی به همه افراد
در روایتی، نیکی کردن به همه مردم چه نیکوکار یا فاجر، رأس عقل پس از ایمان شمرده شده است.[۱۵] بر اساس روایتی دیگر، امام صادق(ع) سفارش کرده است به همه افراد چه اهل نیکی باشد یا نباشد، نیکی کن؛ با این استدلال که اگر او اهل نیکی نیست، تو اهل نیکی باش.[۱۶]
بر پایه آیات ۳۵ تا ۳۶ سوره فصلت، یکی از ویژگی‌های نیک انسانی این است که در برابر بدی دیگران به آنها خوبی کند. در آیه ۵۴ سوره قصص نیز، نیکی در برابر بدی ستوده شده است.
توقع نداشتن از کار خیر
در روایات[۱۷] و آیات سفارش شده انسان در برابر کار خیری که انجام می‌دهد توقع نیکی نداشته باشد؛ بلکه این کار را برای رضای خدا انجام دهد. خداوند در آیات ۷ و ۸ سوره انسان، کسانی را که کار خیر را فقط برای رضای او انجام می‌دهند و از طرف مقابل انتظار اجر و تشکر ندارند ستوده است.
در روایتی، امام علی(ع) احسان کردن به دیگران را «گرامی داشتنِ خود» و در حقیقت «احسان کردن به خود» معرفی کرده است.[۱۸]
منابع
- ↑ HAT SANATINDA BİR KÖPRÜ İNSAN: HALİM» EFENDİ» Klasik Sanatlar، تاریخ بازدید: ۲۷ فروردین ۱۳۹۹ش.
- ↑ میدانی نیشابوری، احمد بن محمد بن ابراهیم، مجمع الأمثال، به تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت، دار المعرفة، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۸.
- ↑ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۶ش، ج۹، ص۲۹۹.
- ↑ موسوی، سید سلیمان و محمد میرزایی، «بررس جمله اتق شر من احسنت الیه از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموزه‌های دینی»، در آموزه‌های حدیثی، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش، ص۲۷.
- ↑ سخاوی، محمد بن عبد الرحمن، المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة علی الألسنة، به تحقیق محمد عثمان الخشت، بیروت، دار الکتاب العربی، ١٤٠٥ق، ص۶۰.
- ↑ امامی خوئی، محمدامین، مرآة الشرق، به تحقیق و تصحیح علی صدرایی خویی، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۹؛ جاحظ، عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ: الرسائل السیاسیة، به تحقیق علی بوملحم، دار و مکتبه الهلال، ۲۰۰۲م، حاشیه، ص۵۲۱؛ فاضلی، قادر، فرهنگ موضوعی ادب فارسی (ویژه مثتوی معنوی)، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۷۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۸؛ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دار الفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۳۱۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۶ش، ج۹، ص۲۹۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۹.
- ↑ نصرالله منشی، کلیله و دمنه، باب الصائغ و السیاح، بخش ۳.
- ↑ فاضلی، قادر، فرهنگ موضوعی ادب فارسی (ویژه مثتوی معنوی)، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۷۹.
- ↑ بهار، محمدتقی، دیوان اشعار ملک الشعرای بهار، تهران، آزادمهر، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۹۴۵.
- ↑ موسوی، سید سلیمان و محمد میرزایی، «بررس جمله اتق شر من احسنت الیه از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموزه‌های دینی»، در آموزه‌های حدیثی، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش، ص۳۳ و ۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، به تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، جهان، بی‌تا، ج۲، ص۳۵.
- ↑ کلینی، الکافی، به تصحیح محمد آخوندی، تهران۷ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، به تصحیح محمد آخوندی، تهران۷ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۷.
- ↑ آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم (به صورت موضوعی)، به ترجمه و شرح هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۲۶۰.
- ↑ گفت حقست این ولی ای سیبویه/ اِتَّقِ مِنْ شَرِّ مَنْ احْسَنْت الَیْهِ