پیش نویس:پذیرش توبه

سؤال

با توجه به آیات قرآن و احادیث، توبه از چه جهاتی پذیرفته می‌شود و چه شرایطی برای تحقق آن لازم است؟

پس فرا گرفت آدم از پروردگارش كلمه چند را پس پذيرفت توبه او را به‌درستى كه او است توبه‌پذير مهربان

آیات قرآن، سه مسیر به سوی این آمرزش را نشان می‌دهند: اول، وعده بخشش الهی و پذیرش توبه، دوم، شرایطی که پذیرش این توبه را تضمین می‌کند (مانند توبه پیش از مرگ و از روی آگاهی) و سوم، شرح توبه‌ای کامل و خالصانه، توبه نصوح.

احادیث، این مسیر را با نور امید روشن‌تر می‌کنند و به انسان می‌فهمانند که توبه، شروعی دوباره است، پاک‌کننده گناهان و همانند کسی است که هیچ گناهی نکرده است. این کلام آسمانی، روح امید و آمرزش را در دل انسان زنده می‌کند و راهی روشن به سوی پاک‌دلی و تقرب به خدا نشان می‌دهد.

آیات

سه دسته آیه دلالت بر توبه و پذیرش توبه دارد:

۱. آیاتی که به پذیرش توبه از جانب خداوند دلالت دارند

• ﴿إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و اصلاح نمایند، زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.﴾(آل عمران:89)
• ﴿أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ؛ آیا ندانسته‌اند که خداست که توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداست توبه‌پذیر مهربان.﴾(توبه:104)
• ﴿وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ؛ و او کسی است که توبه را از بندگانش می‌پذیرد و گناهان را می‌بخشد و آنچه می‌کنید می‌داند.﴾(شوری:25)

۲. آیاتی که به شرایط پذیرش توبه دلالت دارند

• ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولٰئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ۗ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا؛ پذیرش توبه تنها از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام می‌دهند، سپس زود توبه می‌کنند. خداوند، توبه چنین اشخاصی را می‌پذیرد؛ و خدا دانا و حکیم است.﴾(نساء:17)

• ﴿وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّیٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ ۚ أُولٰئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا؛ برای کسانی که کارهای بد را انجام می‌دهند، و هنگامی که مرگ یکی از آنها فرا می‌رسد می‌گوید: «الآن توبه کردم» توبه نیست؛ و نه برای کسانی که در حال کفر از دنیا می‌روند؛ اینها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده‌ایم.﴾(نساء:18)

شروط

1. گناه از سر جهالت باشد: واژه «جهل» در آیه مورد بحث، به معنای غلبهٔ غرایز و هوس‌ها بر عقل و ایمان است. در این حالت، گرچه شخص از گناه آگاه است، اما این آگاهی تحت تأثیر غرایز، بی‌اثر می‌شود و مانند جهل عمل می‌کند. توبه در این حالت پذیرفته است.
2. زود توبه کند: درست است که توبه بعد از زمان طولانی نیز پذیرفته می‌شود، اما توبه کامل نیست و شاید تعبیر به ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ﴾، توبه‌ای که بر خدا لازم است آن را بپذیرد» نیز اشاره به همین معنی باشد.
3. توبه دم مرگ نباشد: دلیل آن هم روشن است؛ زیرا در حال احتضار و در آستانه مرگ، پرده‌ها از برابر چشم انسان کنار می‌رود، دید دیگری برای او پیدا می‌شود، و قسمتی از حقایق مربوط به جهان دیگر، و نتیجه اعمالی را که در این زندگی انجام داده با چشم خود می‌بیند، و مسائل جنبه حسی پیدا می‌کند.

۳. آیه‌ای که به توبه نصوح (توبه خالصانه) اشاره دارد

﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به سوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص (توبه نصوح)﴾(تحریم:8)

«نَصُوح» از ماده «نصح» (بر وزن صلح) در اصل، به معنى خيرخواهى خالصانه است، و لذا به عسل خالص «ناصح» گفته مى‌شود، و از آنجا كه خيرخواهى واقعى بايد توأم با محكم كارى باشد، واژه «نصح» گاه به اين معنى نيز آمده است.

در اين كه: «توبه نصوح» چيست؟ تفسيرهاى زيادى براى آن ذكر كرده‌اند، تا آنجا كه بعضى شماره تفسيرهاى آن را بالغ بر بيست و سه تفسير دانسته‌اند، ولى همه اين تفسيرها تقريبا به يك حقيقت بازمى‌گردد، يا شاخ و برگ‌ها و شرائط مختلف توبه است.

از جمله اين كه: «توبه نصوح» آن است كه واجد چهار شرط باشد:

• پشیمانی قلبی،
• استغفار زبانى،
• ترك گناه،
• تصميم بر ترك در آينده.

روایات

1. قال الصادق عليه السّلام: التائب من الذنب كمن لا ذنب له،و المقيم على ذنب و هو يستغفر كالمستهزىء.توبه کننده از گناه، مانند کسی است که هیچ گناهی نداشته است، و کسی که بر گناه خود باقی می‌ماند و استغفار می‌کند، مانند کسی است که خداوند را مسخره می‌کند.

2. قال النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: عوّدوا ألسنتكم الاستغفار فانّ اللّه تعالى لم يعلّمكم الاستغفار الاّ و هو يريد أن يغفر لكم.همیشه زبان خود را به طلب آمرزش (استغفار) عادت دهید، زیرا خداوند متعال تنها به این دلیل استغفار را به شما آموخته که مشتاق آمرزش شماست.

3. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً قَالَ هُوَ الذَّنْبُ‌[3] الَّذِي لَا يَعُودُ فِيهِ أَبَداً قُلْتُ وَ أَيُّنَا لَمْ يَعُدْ فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُفَتَّنَ التَّوَّابَ.علی بن ابراهیم از پدرش، از ابن ابی عمیر، از ابو ایوب، از ابو بصیر نقل می‌کند که گفت: به امام صادق (ع) گفتم: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به سوی خدا توبه‌ای نصوح کنید) چیست؟ فرمود: آن گناهی است که دیگر هرگز به آن باز نگردی. گفتم: و کسی که دیگر به آن بازنگشت چه؟ فرمود: ای ابومحمد! خداوند بنده توبه کار و آزمایش شده را دوست دارد. .