نسبت تشیع و تصوف: تفاوت میان نسخه‌ها

مهم‌ترین شخصیت علمی که این تحول را در راستای نفوذ آموزه‌های تصوف در معارف شیعه باعث شد، سید حیدر آملی، عالم شیعه قرن هشتم هجری بود که به احتمالی در سال ۷۲۰ق به دنیا آمده و پس از سال ۷۸۷ق درگذشته است. وی در آخرین سال‌های امارت فخرالدوله باوندی ـ که به دست کیا افراسیاب چلاوی کشته شد ـ در روزگار جوانی، منصب و موقعیتی در آمل داشت.<ref>جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ص۷۶۲.</ref>

سید حیدر آملی، عامل اصلی ورود فرهنگ ابن عربی یا به عبارت دیگر، عرفان نظری به عالم تشیع است. وی در کتاب‌ها و رساله‌هایش کوشیده است تا مبانی برگرفته از محی‌الدین را با روایات اهل‌بیت(ع) تطبیق دهد و درعین‌حال با دفاع از ولایت اهل‌بیت(ع) هویت شیعی خود را حفظ کند. او سرانجام معتقد شده است که صوفیان واقعی، شیعیان هستند و در کتاب «جامع الاسرار» خود نوشته است که می‌کوشد شیعه را صوفی و صوفی را شیعه گرداند. درمجموع، روش سید حیدر آملی، نزدیک کردن شریعت و طریقت بوده و خواسته است فقه و تصوف را باهم جمع کند.<ref>ر. ک. تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ص۷۶۲.</ref>

تصوف در زمان امام صادق(ع) به وجود آمده است؛ ازاین‌رو احادیثی متعددی از امام صادق(ع) و از امامان پس از آن حضرت در رد تصوف نقل شده است که در اینجا فقط به ذکر سه حدیث بسنده می‌شود:

* از امام رضا(ع) نقل شده است که شخصی از اصحاب ما از امام صادق(ع) پرسید: «در زمان ما قومی‌پدید آمده‌اند که به آنان صوفیه می‌گویند نظر شما دربارهٔ آنان چیست؟» حضرت فرمود: «آنان دشمنان ما هستند هر کس به سوی آنان میل کند از آنان خواهد بود و با آنها محشور خواهد شد و زود است اقوامی‌بیایند که حبّ ما را ادعا می‌کنند؛ ولی به سوی آنان میل دارند و خودشان را شبیه آنها می‌کنند و القاب آنان را بر خودشان می‌گذارند و سخنان آنها را به تأویل می‌برند. آگاه باشید هر کسی به سوی آنها میل پیدا کند از ما نیست و ما از او بیزاریم و هر کسی آنها را انکار و ردّ کند مثل کسی است که در حضور پیامبر با کفار جهاد نموده باشد.»<ref>میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسهٔ آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، چ۳، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۳۲۳، ح۱۴۲۰۵.</ref>

* روایت مفصلی در کتاب شریف کافی و متون دیگر حدیثی تحت عنوان «باب دخول الصوفیه علی ابی‌عبدالله(ع) و احتجاجهم علیه فیما ینهون»، نقل شده است که سفیان ثوری و گروهی از صوفیه بر امام صادق(ع) وارد می‌شوند و حضرت را به سبب لباسی که پوشیده بودند، نکوهش می‌کنند. این حدیث، طولانی است و به ذکر فراز آخر آن که صوفیه را مذمت می‌کند بسنده می‌شود:

* هنگامی که خطر تصوف، شیعه را تهدید کرد، جنگ میان تصوف وتشیع درگرفت و شیخ الاسلام علّامه محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱ق) به میدان آمد تا ایران را به شیوه خالص شیعی سازمان دهد. وی بر همین اساس، صوفی بودن پدرش را منکر شد و اعلام کرد که وی از این نسبت مبرّا بوده است و به مشایخ تصوف، تاخت و پشمینه‌پوشی را مردود دانست و سرانجام، صوفیان را تکفیر کرد.<ref>شیبی،کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۹ش، ص۳۹۹.</ref>

«ای برادران ایمانی! به چپ و راست منحرف نشوید… اکثر مردم در زمان ما آثار اهل‌بیت(ع) و پیامبرشان را پشت سر انداخته و در افکار و اندیشه خود فرورفته‌اند و بر آن اصرار می‌ورزند… گروهی از اهل زمان ما بدعت‌ها را برای خود، دین خدا اخذ کرده، خدا را با این بدعت‌ها می‌پرستند و آن را تصوف نام نهاده‌اند. اینان رهبانیت را عبادت می‌شمارند؛ در حالی که رسول اکرم(ص) از آن نهی فرموده است… آنان به جای عبادت اسلامی یک سلسله عبادت‌های بی‌اساس را اختراع کرده‌اند که یکی از آنها ذکر خفی است که عمل خاصی به شکل خاصی است که هیچ دستوری از صاحب شرع به آن نرسیده است و چنین عملی به‌طور یقین، بدعت و حرام است و رسول اکرم(ص) فرمود: کل بدعه ضلاله و کل ضلاله سبیلها الی النار<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، جامعهٔ مدرسین، چ۲، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۳۷.</ref> … یکی دیگر از عبادت‌های اختراعی آنها ذکر جلی است که اشعاری را به سبک غنا می‌خوانند و همانند الاغ فریاد برمی‌آورند و خدا را با سوت زدن و کف زدن عبادت می‌کنند و از نماز واجب به نوک زدن چون نوک زدن کلاغ بسنده می‌کنند و اگر از علما نمی‌ترسیدند آن را هم از ریشه ترک می‌کردند… ای برادران ایمانی! از اینها بپرهیزید تا دین و ایمانتان سالم بماند. از وسوسه‌های این شیاطین بر حذر باشید، گول نیرنگ‌ها و ظواهر فریبنده آنها را نخورید که این کارهای تصنّعی را برای فریب دادن نادان‌ها انجام می‌دهند».<ref>مجلسی، محمدباقر، رساله اعتقادات، ترجمهٔ علی‌اکبر مهدی‌پور، قم، رسالت، چ۲، ۱۳۷۶ش، ص۱۰–۱۷.</ref>

۱. علامه طباطبایی می‌فرمایند: «متصوفه از برای سیر و سلوک آداب و رسوم خاصی را که در شریعت وجود نداشت احداث کردند و پیوسته راه‌های جدیدی را بر آن افزودند و شرع را کنار گذاشتند تا اینکه به جایی رسیدند که شریعت را در یک طرف قرار دادند و طریقت را در طرف دیگر و کارشان به جایی رسید که در محرمات غوطه ور شدند و واجبات را ترک کردند و در نتیجه منتهی به گدایی و استعمال افیون و بنگ شدند که این حالت آخرین حالت تصوف است که عبارت از مقام فناء باشد».<ref>طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۵ ص۳۸۲، قم ، انتشارات جامعه مدرسین، بی تا.</ref>

* امام خمینی (ره) در کتاب سرالصلاه مطلبی را در راستای پاکی برخی از علما از اتهام به تصوف بیان کرده و فرموده است: «مقصود ما از این تطویل، آن است كه برادران ایمانى خود را قدرى به معارف نزدیك كنیم، و این بدبینى را كه در آنها نسبت به علماى بزرگ اسلام تولید شده و آنها را رمى به تصوف نمودند، از قلوب آنها بزداییم.<ref>حضرت امام خمینی، سر الصلاه، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، چ۱۳، ۱۳۸۸ش، ص۳۹. </ref> یعنی امام خواسته برخی از علمای شیعه را که متهم به صوفی گری بوده تبرئه نموده و ثابت کند که آنان صوفی نبوده اند.