پرش به محتوا

تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب) (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۱ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۰۳

۷۰۳ بایت حذف‌شده ،  ‏۲۱ فوریهٔ ۲۰۲۳
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۴: خط ۱۴:
محققان میرزای نائینی را تربیت‌شدهٔ مکتب میرزای شیرازی می‌دانند. او شخصیتی چند بعدی و دارای رویکردهای خاص سیاسی و اجتماعی بود. او در جریان نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود.<ref>اصفهانی کربلایی، شیخ حسن، تاریخ دخانیه، به‌کوشش رسول جعفریان، قم، نشر الهادی، ۱۳۷۷ش، ص۱۱-۱۳.</ref> [[آقا بزرگ تهرانی]] (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) دربارهٔ مقام علمی میرزا نائینی می‌نویسد: «دانش بسیار و گسترده داشت. ادب فارسی و عربی را به مرحلهٔ کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت. در دانش فقه یگانه و میدان‌دار بود. اما در علم اصول موضوع بزرگ‌تر از اینها بود؛ زیرا بر کلیات دانش اصول آگاهی دقیق و کامل داشت و در آن دقت و ژرفکاوی فوق‌العاده و شگفت‌آور انجام داد و به‌گونه‌ای شگفت‌آور مباحث آن را استوار و مستحکم ساخت که آوازه دیدگاه‌های ژرف وی در اصول در فضای آن روز طنین‌انداز شد.»<ref>میری، «سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی»، حوزه، ش ۷۶ و ۷۷، ص۴۰۷-۴۳۱.</ref>
محققان میرزای نائینی را تربیت‌شدهٔ مکتب میرزای شیرازی می‌دانند. او شخصیتی چند بعدی و دارای رویکردهای خاص سیاسی و اجتماعی بود. او در جریان نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود.<ref>اصفهانی کربلایی، شیخ حسن، تاریخ دخانیه، به‌کوشش رسول جعفریان، قم، نشر الهادی، ۱۳۷۷ش، ص۱۱-۱۳.</ref> [[آقا بزرگ تهرانی]] (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) دربارهٔ مقام علمی میرزا نائینی می‌نویسد: «دانش بسیار و گسترده داشت. ادب فارسی و عربی را به مرحلهٔ کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت. در دانش فقه یگانه و میدان‌دار بود. اما در علم اصول موضوع بزرگ‌تر از اینها بود؛ زیرا بر کلیات دانش اصول آگاهی دقیق و کامل داشت و در آن دقت و ژرفکاوی فوق‌العاده و شگفت‌آور انجام داد و به‌گونه‌ای شگفت‌آور مباحث آن را استوار و مستحکم ساخت که آوازه دیدگاه‌های ژرف وی در اصول در فضای آن روز طنین‌انداز شد.»<ref>میری، «سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی»، حوزه، ش ۷۶ و ۷۷، ص۴۰۷-۴۳۱.</ref>


[[آیت‌الله طالقانی|سید محمود طالقانی]] (‌۱۲۸۹-۱۳۵۸ش) دربارهٔ میرزای نائینی گفته است: «مؤلف عالی‌قدر این کتاب [تنبیه الامة] از بزرگ‌ترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری، تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. میرزای نائینی، علاوه بر قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعیات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده است.»<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمهٔ سید محمود طالقانی، به نقل از سایت [https://taleghani.org/doc/کتاب-تنبیه-الامه-و-تنزیه-المله/ طالقانی و زمانه ما].</ref>
[[آیت‌الله طالقانی|سید محمود طالقانی]] (‌۱۲۸۹-۱۳۵۸ش)، فقیه و مفسر معاصر، دربارهٔ میرزای نائینی گفته است: «مؤلف عالی‌قدر این کتاب [تنبیه الامة] از بزرگ‌ترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری، تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. میرزای نائینی، علاوه بر قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعیات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده است.»<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمهٔ سید محمود طالقانی، به نقل از سایت [https://taleghani.org/doc/کتاب-تنبیه-الامه-و-تنزیه-المله/ طالقانی و زمانه ما].</ref>


[[پرونده:تجدد.jpg|بندانگشتی| کتاب «آستانهٔ تجدد» در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة|287x287پیکسل]]
[[پرونده:تجدد.jpg|بندانگشتی| کتاب «آستانهٔ تجدد» در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة|287x287پیکسل]]
خط ۲۳: خط ۲۳:
مؤلفْ انگیزهٔ خود را از تألیف کتاب ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی(ص)، می‌داند.<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّة، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، ص۳۸.</ref> نائینی تأکید کرده که چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت، نامش تنبیه الامة و تنزیه الملة شد.<ref>نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملّه، ص۳۸.</ref> گفته می‌شود که نائینی در این کتاب نوشته‌های [[شیخ فضل الله نوری|شیخ فضل‌الله نوری]] (۱۲۵۹-۱۳۲۷ق)، از فقهای مخالف مشروطه، را بی‌آنکه به نام او اشاره کند مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و پاسخ داده است.<ref>ایزدی فرد، عباس، «جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه»، پگاه حوزه، هفدهم مرداد ۱۳۸۳، شماره ۱۴۰.</ref>
مؤلفْ انگیزهٔ خود را از تألیف کتاب ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی(ص)، می‌داند.<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّة، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، ص۳۸.</ref> نائینی تأکید کرده که چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت، نامش تنبیه الامة و تنزیه الملة شد.<ref>نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملّه، ص۳۸.</ref> گفته می‌شود که نائینی در این کتاب نوشته‌های [[شیخ فضل الله نوری|شیخ فضل‌الله نوری]] (۱۲۵۹-۱۳۲۷ق)، از فقهای مخالف مشروطه، را بی‌آنکه به نام او اشاره کند مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و پاسخ داده است.<ref>ایزدی فرد، عباس، «جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه»، پگاه حوزه، هفدهم مرداد ۱۳۸۳، شماره ۱۴۰.</ref>


نائینی در این کتاب به این مطلب می‌پردازد که بنیان حکومت مشروطیت، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان، از کتاب خدا و سیره پیامبر(ص) و سایر پیشوایان معصوم، به ویژه سخنان [[حضرت علی(ع)]] گرفته شده است و به همین دلیل چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می‌گردد. نائینی معتقد است ظلم و استبداد مخالف با ضروریات دین اسلام است و بر همین اساس طرح نظریه مشروطیت، احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref>
نائینی در این کتاب به این مطلب می‌پردازد که بنیان حکومت مشروطه، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان، از کتاب خدا و سیرهٔ پیامبر(ص) و سایر پیشوایان معصوم(ع)، به‌ویژه سخنان [[حضرت علی(ع)]]، گرفته شده است. به همین دلیل، چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می‌گردد. نائینی معتقد بود که ظلم و استبداد مخالف با ضروریات دین اسلام است و، بر همین اساس، طرح نظریهٔ مشروطیت احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.</ref>


هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، به‌ شدت مخالفت می‌کند. به عقیده او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند؛ از این میان به ویژه افرادی را که در زی روحانیت‌اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیده مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شده آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکل‌تر و «در حدود امتناع است»<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref>
هدف اصلی کتاب تنبیه الامة نفی استبداد و اقامهٔ دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده، در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه‌کنندهٔ استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند به‌‌شدت مخالفت می‌کند. به عقیدهٔ او، منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند. از این میان، به‌ویژه افرادی را که در لباس روحانیتند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیدهٔ مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین‌شده آن از دیگر جنبه‌های استبداد برای جامعه خطرناک‌تر و مقابله با آن نیز مشکل‌تر و «در حدود امتناع است.»<ref>جمشیدی، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل.</ref>
{{جعبه نقل‌قول
{{جعبه نقل‌قول
| نقل قول = <small>تقریظ آخوند ملا محمد کاظم خراسانی به کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة:</small>
| نقل قول = <small>تقریظ آخوند ملا محمد کاظم خراسانی بر کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة:</small>
رساله شریفه تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقة الاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمد حسین النائینی الغروی دامت افاضاته است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء الله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمه مبارکه «بِمُوالاتِکُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِم دینِنا و أصْلَحَ ما کانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانا را به عین الیقین ادراک نمایند. ان شاء الله تعالی.<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.</ref>}}
رسالهٔ شریفهٔ تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقة الاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمدحسین النائینی الغروی، دامت افاضاته، است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء الله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن، مأخوذ‌بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمهٔ مبارکهٔ «بِمُوالاتِکُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِم دینِنا و أصْلَحَ ما کانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانا» را به عین الیقین ادراک نمایند. ان شاء الله تعالی.<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۵.</ref>
}}
== اهمیت و جایگاه ==
== اهمیت و جایگاه ==
تنبیه الامة و تنزیه الملة که از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سربرآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه آن را حمایت کردند، به متن اصلی و محور در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد و کتاب و نویسنده آن را در صدر نوگرایی مذهبی سیاسی شیعه در تاریخ معاصر نشاند.<ref>فیرحی، داود، آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، نی. ۱۳۹۴، ص۱.</ref>
تنبیه الامة و تنزیه الملة، که از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سربرآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه از آن حمایت کردند، به متن اصلی و محور در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد و کتاب و نویسنده آن را در صدر نوگرایی مذهبی سیاسی شیعه در تاریخ معاصر نشاند.<ref>فیرحی، داود، آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، نشر نی. ۱۳۹۴ش، ص۱.</ref>


دیدگاه‌های نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است. دو رهبر اصلی [[نهضت مشروطیت ایران]]، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظ‌های کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در آن رعایت شده است.<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> آیت‌الله طالقانی مفسر معاصر معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است».<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> عالمان دینی، نائینی را در جایگاه جدی تحول آفرینی در تاریخ فقه حکومتی اسلام می‌دانند و کتاب تنبیه الامة او را بیش از این شایسته توجه و تدقیق می‌دانند.<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۴.</ref> [[مرتضی مطهری]] ( درگذشت ۱۳۵۸) درباره میرزای نائینی می‌فرماید: «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را، هیچ‌کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمد حسین نائینی ـ قدس سره ـ توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامه و تنزیه الملّه بیان نکرده است.»<ref>شهید مطهری، مرتضی، نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، انتشارات صدرا، ص۴۲.</ref>
دیدگاه‌های نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است. دو رهبر اصلی [[نهضت مشروطیت ایران]]، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظ‌های کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در این رساله رعایت شده است.<ref>رنجبر کرمانی، علی‌اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به‌ دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است».<ref>رنجبر کرمانی، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>  


روشنفکرانی مانند [[مهدی بازرگان]] (درگذشت ۱۳۷۱) در مدافعات خود در دادگاه نظامی در رژیم پهلوی ضمن آنکه کتاب ''تنبیه الامة'' را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، و در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است.<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> [[حمید عنایت]] (درگذشت ۱۳۸۱) تنبیه الامة را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ای می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است. [[فریدون آدمیت]] (درگذشت ۱۳۸۷) معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد». و «هشیاری ملی» نائینی را «خیره کننده» می‌داند<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>
عالمان دینی نائینی را در جایگاه جدی تحول‌آفرینی در تاریخ فقه حکومتی اسلام می‌دانند و کتاب تنبیه الامة او را بیش از این شایستهٔ توجه و تدقیق می‌دانند.<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۴.</ref> [[مرتضی مطهری]] (۱۲۹۸-۱۳۵۸ش) دربارهٔ میرزای نائینی می‌گوید: «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ‌کس به خوبی علامهٔ بزرگ و مجتهد سترگ میرزا محمدحسین نائینی ـ قدس سره ـ، توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن از قرآن و نهج البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامة و تنزیه الملّة بیان نکرده است.»<ref>مطهری، مرتضی، نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش، ص۴۲.</ref>


نائینی دفاع از استبداد را به وسیله دین لکهٔ ننگ و عار عظیم و ظلم به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند. با این ملاحظات، او در مقام تکلیف این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی با ضرورت دین اسلام نوشته است.<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>
روشنفکرانی مانند [[مهدی بازرگان]] (۱۲۸۶–۱۳۷۳ش)، روشنفکر دینی در مدافعات خود در دادگاه نظامی در رژیم پهلوی، ضمن آنکه کتاب ''تنبیه الامة'' را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است.<ref>رنجبر کرمانی، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> [[حمید عنایت]] (۱۳۱۱-۱۳۶۱ش)، استاد علوم سیاسی در دانشگاه تهران، تنبیه الامة را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است. [[فریدون آدمیت]] (۱۲۹۹-۱۳۸۷ش)، تاریخ‌نگار، معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد». او «هشیاری ملی» نائینی را «خیره‌کننده» می‌داند<ref>رنجبر کرمانی، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>


میرزای نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تعویض نظام حکومتی با استناد به ادله فقهی و شرعی گردید. فقهای قبلی در کتاب‌های خویش مباحث ولایت فقیه را بحث می‌کردند، اما بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند.<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.</ref> برخی گفته‌اند این کتاب، از طبایع الاستبداد [[عبدالرحمان کواکبی]] (درگذشت ۱۳۲۰ق) تأثیر پذیرفته است.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref>
نائینی دفاع از استبداد به‌وسیلهٔ دین را لکهٔ ننگ عظیم و ظلم به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه می‌داند. او با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه» سکوت در برابر استبداد دینی را مساعدت در این ظلم می‌داند. با این ملاحظات، نائینی این کتاب را در بیان مخالفت و تباین حکومت استبدادی با ضروریات دین اسلام نوشته است.<ref>رنجبر کرمانی، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref>
 
میرزای نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تغییر نظام حکومتی با استناد به ادلهٔ فقهی و شرعی گردید. فقهای گذشته در کتاب‌های خویش مباحث ولایت فقیه را تبیین می‌کردند؛ بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند.<ref>منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۶۳.</ref>  
 
برخی گفته‌اند تنبیه الامة و تنزیه الملة از طبایع الاستبداد [[عبدالرحمان کواکبی]] (۱۲۶۶-۱۳۲۰ق) تأثیر پذیرفته است.<ref>جمشیدی، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل.</ref>


{{جعبه نقل‌قول
{{جعبه نقل‌قول
| نقل قول = <small>ملا عبدالله مازندرانی:</small>  تمام مبانی کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة مأخوذ از اسلام است.
| نقل قول = <small>ملا عبدالله مازندرانی:</small>  تمام مبانی کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة مأخوذ از اسلام است.
<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.</ref>}}
<ref>نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص۵.</ref>
}}
== محتوا ==
== محتوا ==
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است. در فصل اول آن ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. در فصل دوم بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامه فقیه را نیز قبول نداشته، چاره‌ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانه غیر فقیه ترجیح و اولویت بدهد؛ بنابر این در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به دیگران دارای اولویت است. در فصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه که مسئله روز عصر نائینی بوده بحث شده و تبیین گردیده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است. در فصل چهارم نیز به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات و غیره «بدعت» نیستند، پاسخ مناسب داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد. در فصل پنجم نیز راجع به شرایط مشروعیت مداخله نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. نائینی در خاتمه کتابش درباره استبداد و نظام استبدادی، به گونه انتقادی و تحلیلی مباحثی را مطرح نموده و پس از استنتاج، کتاب خود را به پایان برده است.<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.</ref>
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة شامل مقدمه، فصولی پنجگانه و خاتمه است. در فصل اول آن، ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. در فصل دوم، بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامهٔ فقیه را نیز قبول نداشته باشد، چاره‌ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانهٔ غیر فقیه ترجیح بدهد؛ بنا بر این در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به انواع دیگر حکومت دارای اولویت است. در فصل سوم، دربارهٔ خصوص نظام مشروطه، که مسئلهٔ روز در روزگار نائینی بوده، بحث شده است. ضمن این مباحث، نائینی تبیین کرده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام، که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد، سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است. در فصل چهارم، نائینی به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات بدعت است یا نه، پاسخ داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان داده است. در فصل پنجم، راجع به شرایط مشروعیت مداخلهٔ نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. نائینی در خاتمهٔ کتابش دربارهٔ استبداد و نظام استبدادی، به‌گونه‌ای انتقادی و تحلیلی، مباحثی را مطرح کرده و پس از استنتاج کتاب خود را به‌پایان برده است.<ref>منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، تهران، ج۱، ص۶۳.</ref>
[[پرونده:تنبیه.jpeg|بندانگشتی|کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» اثر میرزای نائینی|291x291پیکسل]]
[[پرونده:تنبیه.jpeg|بندانگشتی|کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» اثر میرزای نائینی|291x291پیکسل]]
=== فهرست ===
=== فهرست ===
'''مقدمه''': الف: ضرورت قیام. ب: اقسام سلطنت. ج: آزادی از اسارت و بندگی. د: مساوات آحاد ملت با سلطان.
'''مقدمه''': الف: ضرورت قیام؛ ب: اقسام سلطنت؛ ج: آزادی از اسارت و بندگی؛ د: مساوات آحاد ملت با سلطان.


'''فصل اول''': حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا.
'''فصل اول''': حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا.
خط ۵۹: خط ۶۵:
'''فصل پنجم''': صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان.
'''فصل پنجم''': صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان.


'''خاتمه''': مقصد اول: قوای حافظ استبداد. مقصد دوم: راه‌های علاج قوای استبداد.<ref>نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.</ref>
'''خاتمه''': مقصد اول: قوای حافظ استبداد؛ مقصد دوم: راه‌های علاج قوای استبداد.<ref>نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة، ۱۳۸۸، فهرست.</ref>


== چاپ و شرح ==
== چاپ و شرح ==
رسالة تنبیه الامة و تنزیه الملة اولین بار در ۱۳۲۷ در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref> تصحیح و شروح آن عبارتند از:
رسالهٔ تنبیه الامة و تنزیه الملة اولین بار در ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.<ref>جمشیدی، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل.</ref> این کتاب با تصحیحات و شروح مختلفی چاپ شده است:
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب.
* آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، [[داود فیرحی]]، نی.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح حمیدرضا محمودزاده حسینی، امیرکبیر.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح حمیدرضا محمودزاده حسینی، امیرکبیر، ۱۳۸۰.
* آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، [[داود فیرحی]]، نشر نی.


== منابع ==
== منابع ==
Shamloo
trustworthy
۷٬۳۴۶

ویرایش

برگرفته از «https://fa.wikipasokh.com/view/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/52422»