مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای
آیا روایتی با سند صحیح از امام علی(ع) به این مضمون وجود دارد: «مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای»؟
مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای، (به عربی: اِتَّقِ شَرَّ مَنْ احْسَنْتَ اِلَیْهِ) ضرب‌المثلی قدیمی و عربی، که به اشتباه به امام علی(ع) نسبت داده شده است. برخی مفسران از این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه که منافقان پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند، به جای سپاسگزاری، عیب‌جویی و انکار کردند، بهره برده‌اند.
دلالت ضرب‌المثل «مراقب بدی کسی که به او خوبی کرده‌ای باش» را بر این دانسته‌اند که شر و بدی افرادی که انسان به آنها خوبی کرده را هم بیشتر و هم تلخ‌تر دانسته‌اند و آسیب بیشتری به انسان می‌رساند.
ضرب‌المثل
اصل جمله «مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای»، عبارت «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ احْسَنْتَ الَیْهِ» است. ابوالفتوح رازی، مفسر شیعه قرن ششم قمری، این عبارت را به عنوان ضرب المثلی مشهور نقل کرده است.[۱] میدانی نیشابوری[۲]، عالم و ادیب قرن ششم قمری، و احمد بن ابراهیم ثعلبی[۳] مفسر اهل‌سنت در قرن پنجم قمری، این عبارت را به عنوان ضرب المثل ذکر کرده‌اند.
از این عبارت در منابع روایی شیعه[۴] و اهل سنت،[۵] به عنوان روایت یاد نشده است. این گفتار در برخی نوشته‌های متأخر به اشتباه، به امام علی(ع) نسبت داده شده است.[۶]
کاربردها
از این ضرب‌المثل در موارد متعدد دینی و ادبی استفاده شده:
- بسیاری از مفسران اهل‌سنت[۷] و برخی از مفسران شیعه[۸] به این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه اشاره کرده‌اند. منافقان پیش از حکومت پیامبر(ص) از نظر اقتصادی زندگی سختی داشتند و پس از آغاز حکومت وی با بهره بردن از غنائم، ثروتمند شدند.[۹] بر اساس این آیه، منافقان به عیب‌جویی و انکار نپرداختند مگر پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند.
- نصرالله منشی در کتاب کلیله و دمنه[۱۰] و مولوی در کتاب مثنوی معنوی از این عبارت بهره برده‌اند.[۱۱]
امام صادق(ع): «با همه مردم به نیکی رفتار کن؛ زیرا اگر او اهل نیکی نیست تو اهل نیکی هستی.»
محتوا
دلالت ضرب‌المثل «مراقب بدی کسی که به او خوبی کرده‌ای باش» را بر این دانسته‌اند که شر و بدی افرادی که انسان به آنها خوبی کرده را هم بیشتر و هم تلخ‌تر دانسته‌اند که آسیب بیشتری به انسان می‌رساند و انسان باید بیشتر مراقب خطر این افراد باشد. محمد بن عبدالرحمن سخاوی، عالم اهل‌سنت، محتوای این ضرب‌المثل را به افراد لئیم و پست اختصاص داده است.[۱۲]
برخی معتقدند این ضرب المثل به معنای نفی نیکی کردن به دیگران است که در این صورت با آموزه‌های اسلامی منافات دارد؛ زیرا در روایتی از امام صادق(ع) سفارش شده به همه افراد چه اهل نیکی باشد یا نباشد، نیکی شود و چنین استدلال شده که اگر او اهل نیکی نیست، تو اهل نیکی هستی.[۱۳]
بر پایه آیات ۳۵ تا ۳۶ سوره فصلت، یکی از ویژگی‌های نیک انسان این است که در برابر بدی دیگران به آنها خوبی کند. در آیه ۵۴ سوره قصص نیز، نیکی در برابر بدی ستوده شده است.
منابع
- ↑ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۶ش، ج۹، ص۲۹۹.
- ↑ میدانی نیشابوری، احمد بن محمد بن ابراهیم، مجمع الأمثال، به تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت، دار المعرفة، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۸.
- ↑ موسوی، سید سلیمان و محمد میرزایی، «بررس جمله اتق شر من احسنت الیه از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموزه‌های دینی»، در فصلنامه آموزه‌های حدیثی، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش، ص۲۷.
- ↑ سخاوی، محمد بن عبد الرحمن، المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة علی الألسنة، بیروت، دارالکتاب العربی، ١٤٠٥ق، ص۶۰.
- ↑ امامی خوئی، محمدامین، مرآة الشرق، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ثعلبی، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۸؛ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دار الفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۳۱۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۶ش، ج۹، ص۲۹۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۹.
- ↑ نصرالله منشی، کلیله و دمنه، باب الصائغ و السیاح، بخش ۳.
- ↑ فاضلی، قادر، فرهنگ موضوعی ادب فارسی (ویژه مثنوی معنوی)، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۷۹.
- ↑ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، المقاصد الحسنة في بيان كثير من الأحاديث المشتهرة على الألسنة، ١٤٠٥ق، ص۷۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، به تصحیح محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۷.