۱٬۵۰۵
ویرایش
تدوین مصادر حدیثی: تفاوت میان نسخه‌ها
←حدیث و جایگاه آن
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
== تدوین حدیث در زمان پیامبر(ص) == | == تدوین حدیث در زمان پیامبر(ص) == | ||
مهم‌ترین آثار حدیثی دوره حیات پیامبر، توسط [[امام علی(ع)]] نوشته شده است. یکی از آنها معروف به «[[مصحف علی]] (کتاب علی)» است که از آن با عناوینی چون، صحیفه علی، جامعه، صحیفه الفرائض و ... یاد شده است. این کتاب را حضرت علی(ع) با املای پیامبر اکرم(ص) به منظور تدوین قانون اسلامی نوشته است. این کتاب در دست [[ائمه معصوم(ع)]] یکی پس از دیگری بوده و گاهی ایشان آن را به اصحاب خاص خود نشان داده‌اند و در مواردی هم بخش‌هایی از آن را برای آنان قرائت نموده‌اند.<ref> | مهم‌ترین آثار حدیثی دوره حیات پیامبر، توسط [[امام علی(ع)]] نوشته شده است. یکی از آنها معروف به «[[مصحف علی]] (کتاب علی)» است که از آن با عناوینی چون، صحیفه علی، جامعه، صحیفه الفرائض و ... یاد شده است. این کتاب را حضرت علی(ع) با املای پیامبر اکرم(ص) به منظور تدوین قانون اسلامی نوشته است. این کتاب در دست [[ائمه معصوم(ع)]] یکی پس از دیگری بوده و گاهی ایشان آن را به اصحاب خاص خود نشان داده‌اند و در مواردی هم بخش‌هایی از آن را برای آنان قرائت نموده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=معالم المدرستین|سال=1424|نام=سید مرتضی|نام خانوادگی=عسگری|ناشر=مجمع جهانی اهل بیت(ع)|جلد=2|صفحه=394 ـ 400}}</ref> کتاب دیگر، «[[کتاب جفر|کتاب جَفر]]» بوده که در آن خبر از همه حوادثی داده شده است که اتفاق خواهد افتاد. این کتاب نیز در دست ائمه(ع) است و ایشان از این کتاب نیز در روایات متعددی سخن به میان آورده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=معالم المدرستین|سال=1424|نام=سید مرتضی|نام خانوادگی=عسگری|ناشر=مجمع جهانی اهل بیت|جلد=2|صفحه=401 ـ 406}}</ref> | ||
== منع از تدوين و نقل حديث == | == منع از تدوين و نقل حديث == | ||
با وجود تأكيد [[حضرت محمد(ص)]] بر اهميت دادن به نوشتن و نقل حديث، برخي از [[صحابه]] با اين كار حتي در زماني كه حضرت در قيد حيات بودند مخالفت كردند، چنان كه [[عبدالله بن عمر]] می‌گويد: «من هر چه را از رسول خدا(ص) مي‌شنيدم مي‌نوشتم تا آنها را حفظ كنم، ولي [[قريش]] مرا از اين كار باز داشتند و گفتند: «هر چه را از پيامبر خدا مي‌شنوي مي‌نويسي در حالي كه او بشري است كه در حال خشنودي و غضب سخن مي‌گويد» من {عبدالله بن عمرو} از اين كار دست كشيدم و سخن قريش را به پيامبر گزارش دادم، حضرت فرمود: «قسم به كسي كه جانم در دست اوست چيزي جز حق از آن (دهانم) بيرون نمي‌آيد».<ref>محمد بن محمد حاكم | با وجود تأكيد [[حضرت محمد(ص)]] بر اهميت دادن به نوشتن و نقل حديث، برخي از [[صحابه]] با اين كار حتي در زماني كه حضرت در قيد حيات بودند مخالفت كردند، چنان كه [[عبدالله بن عمر]] می‌گويد: «من هر چه را از رسول خدا(ص) مي‌شنيدم مي‌نوشتم تا آنها را حفظ كنم، ولي [[قريش]] مرا از اين كار باز داشتند و گفتند: «هر چه را از پيامبر خدا مي‌شنوي مي‌نويسي در حالي كه او بشري است كه در حال خشنودي و غضب سخن مي‌گويد» من {عبدالله بن عمرو} از اين كار دست كشيدم و سخن قريش را به پيامبر گزارش دادم، حضرت فرمود: «قسم به كسي كه جانم در دست اوست چيزي جز حق از آن (دهانم) بيرون نمي‌آيد».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مستدرك حاكم|سال=1406|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=حاكم نيشابوري|ناشر=بيروت، دار المعرفة|جلد=1|صفحه=106}}</ref> | ||
[[منع تدوين حديث]] به گونه بدتري نيز رخ داد و آن زماني بود كه حضرت در بستر احتضار به سر مي‌برد و درخواست قلم و كاغذ مي‌كرد تا چيزي بنويسد كه بعد از او امت با عمل به آن هرگز گمراه نشود، ولي عمر مخالفت كرد و گفت: «درد بر پيامبر غلبه كرده (كه چنين مي‌گويد) قرآن نزد شماست پس كتاب خدا ما را بس است» و بر طبق روايت ديگري گفت: «پيامبر هذيان مي‌گويد»<ref> | [[منع تدوين حديث]] به گونه بدتري نيز رخ داد و آن زماني بود كه حضرت در بستر احتضار به سر مي‌برد و درخواست قلم و كاغذ مي‌كرد تا چيزي بنويسد كه بعد از او امت با عمل به آن هرگز گمراه نشود، ولي عمر مخالفت كرد و گفت: «درد بر پيامبر غلبه كرده (كه چنين مي‌گويد) قرآن نزد شماست پس كتاب خدا ما را بس است» و بر طبق روايت ديگري گفت: «پيامبر هذيان مي‌گويد».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اضواء علي السنة المحمدية|نام=محمود|نام خانوادگی=ابوریه|ناشر=تهران، دار الكتاب الاسلامی|صفحه=55}}</ref> منع از تدوين حديث پس از رحلت پيامبر گرامي(ص)، شدت بيش‌تري يافت تا آنجا كه [[ابوبكر]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاريخ حديث|سال=1384|نام=سید رضا|نام خانوادگی=مؤدب|ناشر=قم، مركز جهاني علوم اسلامي|صفحه=179}}</ref> و [[عمر]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاريخ حديث|سال=1384|نام=سید رضا|نام خانوادگی=مؤدب|ناشر=قم، مركز جهاني علوم اسلامي|صفحه=182 ـ 183}}</ref> به بهانه‌هاي واهي احاديث نبوي را سوزاندند. اين ممانعت ادامه يافت تا اينكه [[عمر بن عبد العزيز]] اموي، ممنوعيت تدوين حديث را لغو كرد و دستور داد تا احاديث پيامبر(ص) گردآوري و نوشته شود. ولي او در سال ۱۰۱ مرد و اين دستور اجرا نشد تا اينكه سال‌ها پس از مرگ او در سال (۱۴۳) تدوين حديث توسط علماي سني رسماً شروع شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=معالم المدرستین|سال=1424|نام=سید مرتضی|نام خانوادگی=عسگری|ناشر=مجمع جهانی اهل بیت(ع)|جلد=2|صفحه=64 ـ 67}}</ref> اما علماي شيعه به رهبري [[امامان معصوم(ع)]] به ممنوعيت تدوين حديث بهايي نداده و هيچ گاه دست از تدوين حديث بر نكشيدند. | ||
== تدوين كتب حديثي شيعه == | == تدوين كتب حديثي شيعه == | ||
چنان كه گذشت علي(ع) اولين گرداورنده حديث است؛ [[شيعيان]] آن حضرت هم به پيروي از ايشان اقدام به نوشتن حديث كرده و كتاب‌هايي تدوين كردند از جمله: [[سلمان]]، [[ابوذر غفاري]] و بعدها [[علي بن ابي رافع]]، برادرش عبدالله (از كاتبان امام علي(ع))، [[سليم بن قيس]] و ... .<ref> | چنان كه گذشت علي(ع) اولين گرداورنده حديث است؛ [[شيعيان]] آن حضرت هم به پيروي از ايشان اقدام به نوشتن حديث كرده و كتاب‌هايي تدوين كردند از جمله: [[سلمان]]، [[ابوذر غفاري]] و بعدها [[علي بن ابي رافع]]، برادرش عبدالله (از كاتبان امام علي(ع))، [[سليم بن قيس]] و ... .<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=علم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث|سال=1378|نام=زين العابدين|نام خانوادگی=قربانی|ناشر=قم، انصاريان|صفحه=50 ـ 52}}</ref> اين كار در زمان امامان ديگر نيز ادامه يافت و اوج آن در دوران [[امام باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)]] بود كه در اين زمان كتب و آثار روايي به دست شاگردان آنها تدوين شد كه به [[اصول اربعمأة]] معروف گرديد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاريخ حديث|سال=1384|نام=سید رضا|نام خانوادگی=مؤدب|ناشر=قم، مركز جهاني علوم اسلامی|صفحه=76 ـ 77}}</ref> و بعدها عالمان شيعي اين كتب را جمع آوري، مرتب و باب‌بندي كردند و به صورتي روشمند كتاب‌هاي بسياري را به جهان علم عرضه داشتند. | ||
مهم‌ترين كتاب‌هاي روايي شيعي عبارت‌اند از: | مهم‌ترين كتاب‌هاي روايي شيعي عبارت‌اند از: | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
## '''كتاب «[[من لا يحضره الفقيه]]»''' تأليف شيخ [[ابو جعفر محمد بن علي بن بابويه قمي]] (شيخ صدوق) (متوفي ۳۸۱) و مشتمل بر ۹۰۴۴ حديث است. | ## '''كتاب «[[من لا يحضره الفقيه]]»''' تأليف شيخ [[ابو جعفر محمد بن علي بن بابويه قمي]] (شيخ صدوق) (متوفي ۳۸۱) و مشتمل بر ۹۰۴۴ حديث است. | ||
## '''كتاب‌هاي «[[التهذيب]]»''' (تهذيب الاحكام في شرح المقنعة للشيخ المفيد (رض)) و '''«[[الاستبصار]]»''' (الاستبصار فيما اختلف من الاخبار)؛ مؤلف اين دو كتاب مرحوم شيخ الطائفة [[ابي جعفر محمد بن الحسن الطوسي]] (متوفي ۴۶۰) است. مجموع احاديث كتاب تهذيب ۱۳۵۹۰ ضمن ۳۹۳ باب است و احاديث كتاب استبصار ۵۵۱۱ حديث در قالب ۹۲۵ باب است. | ## '''كتاب‌هاي «[[التهذيب]]»''' (تهذيب الاحكام في شرح المقنعة للشيخ المفيد (رض)) و '''«[[الاستبصار]]»''' (الاستبصار فيما اختلف من الاخبار)؛ مؤلف اين دو كتاب مرحوم شيخ الطائفة [[ابي جعفر محمد بن الحسن الطوسي]] (متوفي ۴۶۰) است. مجموع احاديث كتاب تهذيب ۱۳۵۹۰ ضمن ۳۹۳ باب است و احاديث كتاب استبصار ۵۵۱۱ حديث در قالب ۹۲۵ باب است. | ||
بنابر آمار مذكور مجموع روايات كتب اربعه بالغ بر ۴۴۳۴۴ حديث مي‌شود كه قسمت مهم آنها روايات فقهي است.<ref> مدير شانه | بنابر آمار مذكور مجموع روايات كتب اربعه بالغ بر ۴۴۳۴۴ حديث مي‌شود كه قسمت مهم آنها روايات فقهي است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=علم الحديث|سال=1381|نام=کاظم|نام خانوادگی=مدير شانه چي|ناشر=قم، دفتر انتشارات اسلامي|صفحه=94 ـ 99}}</ref> | ||
بعد از قرن ۴ و ۵ كارهاي حديثي مهم و اساسي صورت نگرفته تا اينكه در دوران حكومت صفويه آثار حديثي مهمي تأليف شد كه جوامع حديثي ثانويه هستند و عبارت‌اند از: | بعد از قرن ۴ و ۵ كارهاي حديثي مهم و اساسي صورت نگرفته تا اينكه در دوران حكومت صفويه آثار حديثي مهمي تأليف شد كه جوامع حديثي ثانويه هستند و عبارت‌اند از: | ||
# '''«[[الوافي]]»''' اين كتاب را محمد بن مرتضي معروف به [[فيض كاشاني]] (متوفي ۱۰۹۱) تأليف كرده است و ويژگي آن اين است كه تمام روايات كتب اربعه را آورده و با افزودن آيات، روايات ديگر، توضيحات لازم و اعمال اصلاحاتي سعي كرده است تا كمبود كتب اربعه را برطرف كند اين جامع حديثي مشتمل بر ۱۴ كتاب و يك خاتمه و ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار حديث مي‌باشد.<ref> | # '''«[[الوافي]]»''' اين كتاب را محمد بن مرتضي معروف به [[فيض كاشاني]] (متوفي ۱۰۹۱) تأليف كرده است و ويژگي آن اين است كه تمام روايات كتب اربعه را آورده و با افزودن آيات، روايات ديگر، توضيحات لازم و اعمال اصلاحاتي سعي كرده است تا كمبود كتب اربعه را برطرف كند اين جامع حديثي مشتمل بر ۱۴ كتاب و يك خاتمه و ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار حديث مي‌باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الذريعة الي تصانيف الشيعه|سال=1403|نام=آقا بزرگ|نام خانوادگی=طهرانی|ناشر=بيروت، دار الاضواء|جلد=25|صفحه=13 ـ 14}}</ref> | ||
# '''[[تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعة]]'''، تاليف مرحوم شيخ [[محمد بن الحسن الحر العاملي]] (متوفي ۱۱۰۴) است و از مشهورترين جوامع حديثي شيعه به شمار مي آيد. ويژگي مهمي كه دارد اين است كه علاوه بر اينكه تمام روايات كتب اربعه را دربر دارد، از كتاب‌هاي ديگر نيز روايت نقل كرده و ترتيب آن از ساير جوامع روايي بهتر است و در خاتمه آن فوائد رجالي را ذكر كرده كه در هيچ كتاب ديگري يافت نمي‌شود و مؤلف اين كتاب طي ۲۰ سال زحمت آن را نوشته است و ...<ref> | # '''[[تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعة]]'''، تاليف مرحوم شيخ [[محمد بن الحسن الحر العاملي]] (متوفي ۱۱۰۴) است و از مشهورترين جوامع حديثي شيعه به شمار مي آيد. ويژگي مهمي كه دارد اين است كه علاوه بر اينكه تمام روايات كتب اربعه را دربر دارد، از كتاب‌هاي ديگر نيز روايت نقل كرده و ترتيب آن از ساير جوامع روايي بهتر است و در خاتمه آن فوائد رجالي را ذكر كرده كه در هيچ كتاب ديگري يافت نمي‌شود و مؤلف اين كتاب طي ۲۰ سال زحمت آن را نوشته است و ...<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الذريعة الي تصانيف الشيعه|سال=1403|نام=آقا بزرگ|نام خانوادگی=طهرانی|ناشر=بيروت، دار الاضواء|جلد=4|صفحه=352 ـ 355}}</ref> تعداد روايات اين كتاب مطابق با شماره گذاري روايات آن ۳۵۸۴۳ روايت است. | ||
# '''[[بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)]]'''، اين كتاب تأليف علامه [[محمد باقر مجلسي]] (متوفي ۱۱۱۱) بزرگ‌ترين جامع روايي است كه كتابي نظير آن نوشته نشده است، مؤلف در اين كتاب به روايات فقهي به جهت وجود آنها در كتب معروف و رايج كه خطر از بين رفتن آنها را تهديد نمي‌كند كم‌تر پرداخته است و بيش‌تر به روايات اخلاقي، عقيدتي، تاريخي و ... اهتمام ورزيده است. از امتيازات مهم اين كتاب آن است كه در آغاز عناوين، آيات مربوطه را آورده و سپس روايات مرتبط را ذكر كرده است و در بسياري از موارد به تناسب نياز به شرح روايات پرداخته است اين كتاب با چاپ جديد ۱۱۰ مجلد مي‌باشد و ...<ref> | # '''[[بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)]]'''، اين كتاب تأليف علامه [[محمد باقر مجلسي]] (متوفي ۱۱۱۱) بزرگ‌ترين جامع روايي است كه كتابي نظير آن نوشته نشده است، مؤلف در اين كتاب به روايات فقهي به جهت وجود آنها در كتب معروف و رايج كه خطر از بين رفتن آنها را تهديد نمي‌كند كم‌تر پرداخته است و بيش‌تر به روايات اخلاقي، عقيدتي، تاريخي و ... اهتمام ورزيده است. از امتيازات مهم اين كتاب آن است كه در آغاز عناوين، آيات مربوطه را آورده و سپس روايات مرتبط را ذكر كرده است و در بسياري از موارد به تناسب نياز به شرح روايات پرداخته است اين كتاب با چاپ جديد ۱۱۰ مجلد مي‌باشد و ... .<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آشنايي با تاريخ و منابع حديث|سال=1383|نام=سید کاظم|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=قم، حوزه علميه واحد خواهران|صفحه=67 ـ 72}}</ref> | ||
آنچه ذكر شد اشاره‌اي گذرا به جوامع روايي مهم شيعه بود و كتب روايي فراوان ديگري هم وجود دارد كه به شكل‌هاي مختلف جامع نگاري، اربعينيات، موضع | آنچه ذكر شد اشاره‌اي گذرا به جوامع روايي مهم شيعه بود و كتب روايي فراوان ديگري هم وجود دارد كه به شكل‌هاي مختلف جامع نگاري، اربعينيات، موضع نگاری و ... نوشته شده‌اند كه امكان معرفي همه آنها وجود ندارد. | ||
نكتۀ مهمي كه توجه به آن در اينجا مناسب به نظر مي‌رسد اين است كه از آنجايي كه صدور حديث از [[ائمه اطهار(ع)]] تا زمان شروع [[غيبت امام زمان(ع)]] ادامه داشته است، علماي شيعه | نكتۀ مهمي كه توجه به آن در اينجا مناسب به نظر مي‌رسد اين است كه از آنجايي كه صدور حديث از [[ائمه اطهار(ع)]] تا زمان شروع [[غيبت امام زمان(ع)]] ادامه داشته است، علماي شيعه جامعه‌نگاری حديثی نداشته‌اند و اين مهم همزاد با دوران غيبت بوده است. | ||
== تدوين كتب حديثي توسط اهل سنت == | == تدوين كتب حديثي توسط اهل سنت == | ||