امامت ایده ایرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{پاسخ}}

بستر پیدایش مذهب تشیع همواره جزء مباحثی بوده است که فرقه‌نگاران و مستشرقان به آن پرداخته‌اند. کتاب‌های عمدهٔ فرقه‌نگارانه، که عموماً توسط سنیان افراطی نوشته شده، از اولین منابعی هستند که تشیع و معارف عقیدتی آن، از جمله امامت را دارای ریشه‌ای غیر اسلامی، به‌شمار برده‌اند. این اتهام می‌توانسته در درگیری‌های مذهبی موجب فشار عقیدتی به مخالف مذهبی شود. از سوی دیگر، مستشرقان اولیه هم به دلیل وجود برخی تناسب‌ها در ساختار فکری ایرانیان با برخی معارف شیعی و با عدم توجه به پیشینه تاریخی تشیع در اسلام تشیع را زاییدهٔ اندیشه‌های ایرانی دانسته‌اند. این موضوع زمانی برای آنان جدی‌تر شد که می‌خواستند علت گرایش عمومی ایرانیان به تشیع را، از پس از روی کار آمدن صفویان، تحلیل کنند.<ref>جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا قرن دهم هجری)، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۴۹.</ref> در میان اندیشمندان اسلامی هم وجود چنین تناسبی تأیید شده است، ولی آن را موجب پیدایش التقاط فکری در تشیع با ورود برخی اندیشه های ایرانی ندانسته اند.<ref>برای نمونه ن.ک: مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref>

درگیری‌های پردامنهٔ دولت عثمانی، به‌عنوان نمایندهٔ اسلام سنّی، با دولت صفویان و جانشینان آنان، به‌عنوان نمایندهٔ اسلام شیعی در کنار رواج نوعی ناسیونالیسم ایرانی در اواخر دورهٔ قاجار و پس از آن، که تلاش می‌کرد تشیع را حاصل مبارزهٔ ایرانیان با تسلط اسلام عربی تلقی کند، از دیگر عواملی بود که برخی محققان در کنار عدهٔ زیادی از مستشرقان تشیع را دارای مایه‌های پررنگ ایرانی بدانند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج۱، ص۱۴۹-۱۵۰.</ref> از جملهٔ این مستشرقان می‌توان به اشپولر (۱۹۱۱-۱۹۹۰م)، فرای (۱۹۲۰-۲۰۱۴م) و نویسندگان تاریخ ایران کمبریج اشاره کرد.<ref>برای اطلاع از گزارش مفصلی از این نظرات ن.ک: جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۹. </ref>

این رویکردها در میان مستشرقان بعضاً به ارائهٔ تفاسیر مفصلی از عقاید شیعه با رویکردی به برخی باورهای رایج در ایران باستان شد. موضوعی که اوج آن را در آثار هانری کربن (۱۹۰۳ – ۱۹۷۸م)، شیعه‌شناس فرانسوی، به‌خصوص در کتاب اسلام ایرانی او می‌توان یافت.<ref>برای اطلاع از مباحث مفصل کربن ن.ک: کربن، هانری، اسلام ایرانی، ترجمهٔ انشاء الله رحمتی، تهران، نشر سوفیا، ۱۳۹۹ش.</ref> محققان مختلفی تلاش کرده‌اند که به این تلقی از ارتباط معارف شیعه، از جمله امامت، با ایده‌های ایرانی پاسخ دهند.<ref>برای نمونه ن.ک: اصحابی دامغانی، محمد، تاریخ انتشار تشیع در ایران، قم، کتابخانهٔ پیروز، ۱۳۵۰ش، ص۱۶-۲۵.</ref>

* آیات قرآن دال بر امامت: بر موضوع امامت در آیات قرآن اشاراتی وجود دارد؛ آیاتی چون آیهٔ ولایت<ref>مائده، ۵۵.</ref>، آیهٔ اولی‌الامر<ref>نساء، ۵۹.</ref> و آیهٔ تبلیغ.<ref>مائده، ۶۷.</ref>  

* حدیث منزلت: در این روایت بر جایگاه امام علی(ع) به‌عنوان امام بعد از رسول خدا(ص)، به مانند جانشینی و امامت هارون(ع) پس از موسی(ع)، اشاره شده است.<ref>النیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، بی‌تا، ج۷ ص۱۲۰.</ref>

* واقعهٔ غدیر: در ضمن این واقعه اعلام امامت امام علی(ع) پس از رسول خدا(ص) بنا بر دستورات الهی انجام گرفته است.<ref>ابن الاثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، قم، انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا، ج۵، ص۲۰۵.</ref>

* روایات دوازده خلیفه: احادیث دوازده امیر و دوازده خلیفه که در متون مختلف اهل‌سنت نقل‌ شده به موضوع امامت پس از رسول خدا(ص) پرداخته است.<ref>برای نمونه ن.ک: البخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح بخاری(الجامع الصحیح المختصر)، بیروت، دار ابن كثیر الیمامه، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۶۴۰؛ نیز: ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند، قاهره، مؤسسة قرطبه، ج۵، ص۹۰-۱۰۰.</ref>

گزاره‌های تاریخی هم نشان می‌دهد که بستر تاریخی پیدایش ایدهٔ امامت بستری غیر از ایران بوده است. از نظر تاریخی تشیع ابتدا در میان برخی صحابه به شکل باور به امامت امام علی(ع) پیدا شد و پس از آن با رشد در میان برخی قبایل عرب عراق به سایر سرزمین های اسلامی از جمله ایران وارد شد. تشیع در چهار مرحله بر فضای مذهبی و فرهنگی ایران تأثیر نهاد: مرحلهٔ اول، با ورود اشعری‌ها به قم؛ مرحلهٔ دوم، با ورود اندیشه‌های شیخ مفید (درگذشتهٔ ۴۱۳ق) و شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به ایران؛ مرحلهٔ سوم، با فعالیت‌های علامهٔ حلی در ایران و مرحلهٔ چهارم با ورود و فعالیت عالمان شیعهٔ جبل عامل در دورهٔ صفویه در ایران.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.</ref>

متکلمان اولیهٔ شیعه، که جزو تبیین‌کنندگان اصلی ایدهٔ امامت شیعه به‌شمار می‌روند، عموماً عرب بوده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به شیخ مفید و سید مرتضی (۳۵۵-۴۳۶ق) اشاره کرد.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج۱، ص۱۵۶.</ref> در مقابل، بسیاری از علمای بزرگ اهل‌سنت، از فقها، متکلمان و محدثان، ایرانی بودند؛ از جمله این افراد می‌توان به  ابوحنیفه (۸۰-۱۵۰ق) بخاری (۱۹۴–۲۵۶ق)، حاکم نیشابوری (۳۲۱-۴۰۵ق)، غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق) اشاره کرد. همچنین، مرکز عمدهٔ تولید اندیشهٔ دینی شیعی پیش از دورهٔ صفویه خارج از ایران بوده است.<ref>متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۷۷.</ref>