لغو منع حدیث توسط عمر بن عبدالعزیز

سؤال

زمینه‌های تصمیم‌گیری عمر بن عبدالعزیز در تدوین حدیث را تحلیل نمایید؟

تفاوت تدوین حدیث شیعه و اهل‌سنت

پس از قرآن کریم دومین مرجع شناخت احکام و عقاید اسلامی، سنت رسول خدا(ص) و احادیث معصومین(ع) دانسته شده است. مسلمانان اهل‌سنت تنها حدیث رسول خدا(ص) را حجت دانسته و رجوع به آن را از ضروریات دینی می‌شمارند. البته نظرات صحابه و تابعین نیز به عنوان کارشناسان مذهب مورد قبول و اعتناست؛ اما شیعه، امامان معصوم را جانشینان واقعی پیامبر اسلام(ص) دانسته و روایات آنان را مانند احادیث رسول خدا(ص) حجت می‌دانند و پس از رحلت پیامبر(ص) از آنان پیروی می‌کردند. بنابراین تاریخ تدوین حدیث بین شیعه و اهل‌سنت متفاوت است. فرمان معروف عمر بن عبدالعزیز را باید در سیر تاریخ تدوین حدیث میان اهل‌سنت بررسی کرد.

زمان تدوین حدیث شیعه

طبق اعتقاد شیعیان، امامان معصوم(ع) به عنوان جانشینان حقیقی، دارای دو موهبت علم الهی و عصمت‌اند؛ بنابراین قول و فعل آنها حجت شرعی بوده و به عنوان مأخذ شناخت احکام و عقاید، محل رجوع شیعیان بوده و هست. امامان شیعه همیشه بر نوشتن احادیث تأکید داشته و روایات بسیاری در این‌باره حتی در منابع اهل سنت موجود است. از آن‌جا که کتابت حدیث در بین شیعه وجود داشت، از همان ابتدا تدوین حدیث و فقه نزد آنان آغاز شد. دکتر شوقی ضیف علت آن را اعتقادی می‌داند که شیعه در مورد ائمه داشته و به همه فتاوای ائمه ملتزم بوده‌اند. لذا به فتاوا و قضاوت‌های حضرت علی(ع) توجه کرده‌اند.

علامه شرف الدین نیز معتقد است: امام علی(ع) و شیعیان او از همان ابتدا به مسئله تدوین حدیث توجه کردند. اولین چیزی که علی(ع) به آن توجه کرد، کتابت کامل قرآن پس از پیامبر(ص) بود که بر حسب نزول تدوین نمود و عام و خاص، مطلق و مقید و محکم و متشابه آن را ذکر کرد و سپس به نوشتن کتابی برای فاطمه پرداخت که به صحیفه فاطمه شهرت یافت.

این مکتوبات ائمه و صحابی شیعه رسول خدا(ص) در دوره‌های بعد نزد امامان باقی ماند و برخی اصحاب و راویان آنها را دیده‌اند. ابوحنیفه امام صادق(ع) را کُتُبی می‌خواند. وقتی این خبر به امام رسید، خندید و فرمود: این‌که می‌گویند من صحفی هستم، راست می‌گوید من صحف پدرانم را خوانده‌ام. این روایت به‌روشنی می‌رساند که امام مکتوباتی از آباء خود داشته است. این در حالی است که در زمان امام صادق(ع) اهل‌سنت توجهی به کتابت حدیث نداشتند.

زمان تدوین حدیث اهل‌سنت

گفته شده است ابوبکر و عمر در اوایل خلافتشان قصد نوشتن احادیث را داشتند و حتی وقتی با اصحاب مشورت کرد آنها نسبت به نوشتن حدیث نظر مساعد داشتند و این نشانگر عدم نهی از طرف پیامبر است اما پس از مدتی مانع این کار شدند. عمر نهی از کتابت حدیث را به پیامبر نسبت داد . اما بعداً گفت به یاد اقوام قبل از شما افتادم که نوشتند و به نوشته‌های خود رو آوردند و کتاب خدا را ترک کردند.

عمر حتی به والیان شهرها نیز می‌سپرد که از نقل حدیث رسول خدا(ص) بپرهیزند تا مردم مشغول قرآن شوند یعنی کم کم از منع کتابت به منع نقل حدیث رسیدند، گرچه نقل و حتی کتابت حدیث در میان شیعیان و برخی دیگر از صحابه و تابعان وجود داشت ولی منع کتابت و نقل حدیث تا زمان عمر بن عبدالعزیز ادامه داشت.

اقدام عمر بن عبدالعزیز

عمر بن عبدالعزیز متولد سال ۶۱ یا ۶۳ق و متوفای سال ۱۰۱ق است. جد پدری او مروان حکم و جد مادری‌اش عمر بن خطاب است. او با دستور خود درباره نقل و کتابت حدیث فرمان جدش عمر بن خطاب را نقض کرد. پدرش در کودکی او را به مدینه فرستاد تا تحت تربیت مربی صالحی پرورش یافته و به فضایل اسلامی دست یافت و از علوم اسلامی به ویژه حدیث و فقه بهره‌مند گردید. عمر بن عبدالعزیز از تابعین بود و زهد، قناعت و عدالت او به ویژه نزد اهل‌سنت مشهور است. او به خاندان اهل‌بیت علاقه زیادی داشت و با وجود شهرت جدش عمر در زهد، حضرت علی(ع) را زاهدترین مردم می‌دانست. مشهور است فضایل اخلاقی و حب اهل‌بیت(ع) را مدیون استاد خود است.

به گفته مسعودی او سیره‌ای بر خلاف خلفای قبل از خود داشت و منشاء خدمات بسیاری گردید از جمله این که عمال بنی امیه را بر کنار کردهپ و افراد نیکوکار گماشت، لعن و سبّ امیر المؤمنین(ع) را که از زمان معاویه رایج بود متوقف کرد، فدک را که به ناحق از اهل بیت غصب شده بود به آنان بازگرداند، با ارسال نامه به فرماندار خود در مدینه شأن علی(ع) و اولادش را متذکر شد. در تقسیم بیت‌المال روش بنی‌امیه را ترک کرد و سعی در تقسیم عادلانه داشت و بالاخره فرمان جدش عمر را در ممنوعیت نگارش حدیث لغو نمود و به تمام مناطق چنین نوشت: در حدیث رسول خدا نظر کرده سپس آن را جمع کنید. نیز دستور داد احادیث پیامبر را جمع آوری و تدوین کرده و نزد او بفرستند و می‌گفت در مورد از بین رفتن احادیث وحشت دارم. همین دستورها نشان دهنده عدم رواج تدوین حدیث است.

او پس از سالها احساس کرد که با بهانه عمل به قرآن، سنت نبوی کاملاً متروک شده، از این روی برگشت مجدد به سنت را یک نیاز جدی برای جامعه اسلامی ضروری دانست.

زمینه‌های دستور به کتابت حدیث

آنچه او در زمان خود به آن رسید دیگران نیز رسیده بودند اما قدرت اظهار نداشتند امویان، از بستری که در منع حدیث درست شده بود سودمند بودند، ترک ذکر فضایل علی(ع) از زبان پیامبر و در قبال آن جعل فضایل برای دیگران به سود حکومت و مشروعیت حکومت امویان بود، از آن رو بود که ابن عبدالعزیز با همه کاستی‌ها این ضرورت را دریافت که چنانکه رسول خدا فرمودند اگر سنت نبوی احیاء نشود قرآن نیز متروک خواهد شد.. وقتی او منع نمود لعن بزرگان صحابه خصوصاً علی را از طرفی فدک را استرداد نمود و اقداماتی نظیر آن انجام داد به همین ضرورت رسیده بود که خلافت از مسیرش خارج شده چنان که سیره نبوی نیز ذکر نشود، وضع فرهنگی آشفته‌تر خواهد شد، با دستور او کتابت و ذکر حدیث آغاز شد اگر چه مدت حکومتش کم بود ولی کارش مهم و ماندگار شد. او پس از دو سال و پنج ماه خلافت در سال ۱۰۱ق در دیر سمعان درگذشت و گفته‌اند که امویان از بیم آن که خلافت را به آل علی انتقال دهد او را کشتند.

با مرگ او خلفای بعدی دنبال کار را نگرفتند و نوشتن حدیث بار دیگر به فراموشی سپرده شد. از بین بردن روحیه شفاهی و جا انداختن روحیه نوشتن در این مدت کوتاه ممکن نبود حتی برخی محدثین اواخر قرن دوم هنوز از نوشتن حدیث کراهت داشتند. اما نمی‌توان انکار کرد که مسئله تدوین و نوشتن حدیث به صورت ناقص شروع شد تا این که در اواخر قرن دوم یعنی یک قرن بعد تدوین حدیث به صورت اساسی و اصولی آغاز شد و مدینه و کوفه و بصره آغازگر این حرکت بودند.

بنابراین اقدامات خیرخواهانه او به دلیل کوتاهی خلافتش و مخالفت خلفای بعدی دوام نیافت. اهل‌سنت از امام باقر(ع) روایت کرده‌اند که درباره عمر بن عبدالعزیز فرمود: «او تنها خلیفه نجیب بنی‌امیه است».

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ مقدمه‌ای بر تاریخ تدوین حدیث، رسول جعفریان.

۲ پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، دکتر مجید معارف.

و دیگر کتاب‌های تاریخ حدیث مراجعه کنید.