رساله سه اصل (کتاب)
رساله سه اصل ملاصدرا درباره چیست؟
رساله سه اصل کتابی فارسی نوشته ملاصدرا، بنیانگذار حکمت متعالیه، علیه عالمانی که به دشمنی با حکمت الهی می‌پرداخته‌اند. رساله سه اصل را نمونه‌ای عالی از دفاع از عرفان و فلسفه دانسته‌اند.
| رساله سه اصل | |
|---|---|
 رساله سه اصل ملاصدرا | |
| اطلاعات کتاب | |
| نام‌های دیگر | رساله سه فصل |
| نویسنده | ملاصدرا |
| تاریخ نگارش | قرن یازدهم هجری قمری |
| موضوع | پاسخ‌گویی به دشمنان علوم عقلی |
| زبان | فارسی |
| به تصحیح | سید حسین نصر |
| تعداد صفحات | ۱۶۰ |
| قطع | وزیری |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | انتشارات دانشگاه تهران |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۴۱ش |
| نوبت چاپ | اول |
گفته شده که ملاصدرا در این رساله مخالفت با عرفان و تفکر فلسفی را معلول جهل به خویشتن و دنیادوستی و خودفریبی تلقی کرده است. ملاصدرا در این کتاب اشخاص عالم‌نما و ظاهربین را از عوام خطرناک‌تر دانسته و آنان را بیش از عوام دشمنان واقعی معرفت دانسته است.
رساله سه اصل تنها رساله فارسی ملاصدرا و از معدود آثار او به زبان فارسی قلمداد شده است. ملاصدرا در سه باب اول این کتاب به بیان سه اصل مورد نظر خود پرداخته است: در اصل اول، جهل به نفس و حقیقت انسان مهم‌ترین سبب شقاوت و ناکامی انسان در آخرت دانسته شده است؛ در اصل دوم به پیامدهای علاقه به مقام اجتماعی، مال و میل به امور شهوانی و لذت‌های حیوانی و نفسانی پرداخته شده است؛ در اصل سوم، درباره فریب‌های نفس اماره و فریبکاری‌های شیطان بحث شده است.
موضوع و جایگاه
رساله سه اصل نوشته ملاصدرا رساله‌ای است علیه عالمانی که به دشمنی با حکمت الهی می‌پرداخته‌اند. از نظر سید حسین نصر، فیلسوف ایرانی، این رساله، پاسخ ملاصدرا به تمام کوته‌نظران، ظاهربینان و عالم‌نمایانی، که به نام علم و دین، با حکمت و عرفان دشمنی می‌کنند. از نظر نصر، مخاطب این رساله عوام نیستند، بلکه عالمان ظاهربینی هستند که با آشنایی مختصری با ظواهر علوم شرعی خود را در ردیف عالمان کامل می‌شمرند و در راه عالمان روشن‌بین سنگ‌اندازی می‌کنند.[۱]
رساله سه اصل را نمونه‌ای عالی از دفاع از عرفان و فلسفه دانسته‌اند. گفته شده که ملاصدرا در این رساله مخالفت با عرفان و تفکر فلسفی را معلول جهل به خویشتن و دنیادوستی و خودفریبی تلقی کرده است.[۲] ملاصدرا در این کتاب اشخاص عالم‌نما و ظاهربین را از عوام خطرناک‌تر دانسته و آنان را بیش از عوام دشمنان واقعی معرفت دانسته است.[۳]
از نظر نصر، رسالهٔ سه اصل شامل مطالب مهم، مباحث لطیف و دقیق عرفانی، علمی و اخلاقی است. از نظر او، ملاصدرا در این اثر برای مطالب خود از آیات قرآنی، احادیث پیغمبر(ص)، ائمه اطهار(ع) و گفتار و اشعار بزرگان عرفان، مانند عطار و اوحدی و مولانا، شواهدی آورده و براهین خود را با آن مزین کرده است. از نظر نصر، این اثر با همه ارزشمندی مورد توجه دانشمندان نبوده و کسانی که درباره آثار ملاصدرا به تحقیق پرداخته‌اند در کتاب‌های خود به آن اشاره نکرده‌اند.[۴] رساله سه اصل تنها رساله فارسی ملاصدرا و از معدود آثار او به زبان فارسی قلمداد شده است.[۵]
نویسنده
صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی (درگذشته ۱۰۵۰ق)، مشهور به ملاصدرا و صدرالمتألهین، عالم شیعه، فیلسوف و بنیانگذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه است. حکمت متعالیه، در کنار مکتب فلسفی مشاء و اشراق، یکی از سه مکتب فلسفی اسلامی به‌شمار می‌رود.[۶] مرتضی مطهری، فیلسوف و اسلام‌شناس، مکتب فلسفی ملاصدرا را تلفیقی از چهار مکتب اندیشه‌ای در جهان اسلام دانسته است: مکتب فلسفی مشاء، مکتب فلسفی اشراق، عرفان نظری و کلام.[۷]
ملاصدرا در شیراز به دنیا آمد و تحصیلات خود را در شیراز و اصفهان پی گرفت. او علوم عقلی را نزد سید محمدباقر داماد استرآبادی، مشهور به میرداماد، (درگذشته ۱۰۴۱ق) و علوم نقلی را نزد شیخ بهائی (درگذشته ۱۰۳۰ق) آموخت.[۸] ملاصدرا پس از رسیدن به مقام علمی در علوم عقلی و نقلی به تدریس علوم فلسفی در اصفهان و شیراز پرداخت. ملاصدرا همواره از سوی علمای قشری تحت فشار بود؛ به همین دلیل، قسمتی پایانی عمر خود را در انزوا در کَهَک، در نزدیکی قم به سر برد.[۹] در این دوره آثار مهم خود، از جمله اسفار اربعه، را به‌نگارش درآورد.[۱۰]
محتوا
رساله سه اصل در چهارده باب سامان یافته و ملاصدرا در سه باب اول به بیان سه اصل مورد نظر خود پرداخته است؛[۱۱] این سه اصل عبارت‌اند از:
- جهل نسبت به معرفت نفس که حقیقت انسان و اساس ایمان به آخرت است که اکثر انسان‌ها از آن غافل هستند. این جهل مهم‌ترین سبب شقاوت و ناکامی انسان در آخرت است، زیرا کسی که خود را نشناسد خدا را نخواهد شناخت.[۱۲]
- علاقه به مقام اجتماعی، مال و میل به امور شهوانی و لذت‌های حیوانی و نفسانی که ریشه همه آنها حب دنیاست.[۱۳]
- فریب‌های نفس اماره و فریبکاری‌های شیطان است که بد را خوب و خوب را بد نشان می‌دهد. شیطانی که معروف را منکر و منکر را معروف معرفی می‌کند و کارش ترویج سخنان باطل و زیبا نشان دادن عمل غیر صالح و اندیشه‌های فاسد و اوهام دروغین و انکار حق و ابطال برهان‌های عقلی با تکیه بر دروغ و سفسطه است.[۱۴]
نسخه‌ها و چاپ و نشر
نسخه‌هایی از رساله سه اصل در کتابخانه آستان قدس و مجلس و در کتابخانه مدرس رضوی و کتابخانه شیخ جعفر سلطان العلماء در تهران بوده است. نسخه دیگری از آن هم در موزه بریتانیا است.[۱۵] رساله سه اصل اولین بار، در سال ۱۳۴۰ش، توسط سید حسین نصر و از طرف دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران، به‌مناسبت چهار صدمین سال تولد ملاصدرا (۱۳۸۰ق)، منتشر شده است.[۱۶]
منابع
- ↑ ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، رساله سه اصل، تحقیق سید حسین نصر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش، مقدمه محقق، ص۲۸.
- ↑ لگنهاوزن، محمد، «اقتراح: دفاع عقلانی از دین»، نقد و نظر، شماره ۳–۴، تابستان و پاییز ۱۳۷۳ش، ص۲۱.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، مقدمه محقق، ص۲۹.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، مقدمه محقق، ص۳۱–۳۲.
- ↑ استادی، رضا، «تألیفات ملاصدرا»، آیینه پژوهش، شماره ۵۷، ۱۳۷۸ش، ص۸۳.
- ↑ آشتیانی، سید جلال‌الدین، شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش، ص۲۱.
- ↑ مطهری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۳.
- ↑ آشتیانی، شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، ص۲۴–۲۵.
- ↑ آشتیانی، شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، ص۲۷.
- ↑ ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، عرفان و عارف نمایان ترجمه کتاب کسر أصنام الجاهلیة، تهران، انتشارات الزهراء، ۱۳۷۱ش، مقدمه سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، ص۲۰.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، مقدمه محقق، ص۴۲.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، ص۱۳.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، ص۲۸.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، ص۳۲.
- ↑ استادی، «تألیفات ملاصدرا»، ص۸۳.
- ↑ ملاصدرا، رساله سه اصل، مقدمه محقق، ص۱.