المراقبات (کتاب)
کتاب المراقبات از کیست و موضوع آن چیست؟
| المراقبات | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | میرزا جواد ملکی تبریزی |
| تاریخ نگارش | قرن چهاردهم |
| موضوع | دعا و اخلاق |
| زبان | عربی |
المراقبات یا اعمال سِّنَه کتابی از میرزا جواد ملکی تبریزی به زبان عربی که دربارهٔ سیر و سلوک عرفانی و مراقبه نفس است. در این کتاب تمام اعمال دینی مخصوص روزهای هر ماه از سال، چون نماز و دعاهای خاص، بیان شده است. علامهٔ طباطبایی مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته و مضمون کتاب و نویسنده آن را تحسین و ستایش کرده است.
مؤلف
میرزا جواد ملکی تبریزی در تبریز متولد شد و پس از تحصیل مقدمات به نجف رفت و دوران جوانی خود را در این شهر به تحصیل علم و دانش سپری کرد. استاد او در فقه حاج‌آقا رضا همدانی (۱۲۵۰ - ۱۳۲۲ ق)، در اصول آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق) و در عرفان، اخلاق و سلوک ملا حسین‌قلی همدانی (۱۲۳۹-۱۳۱۱ق) بوده است.
ملکی تبریزی در سال ۱۳۲۱ق به ایران آمد و در تبریز به ترویج احکام و تهذیب نفوس پرداخت. در سال ۱۳۲۹ق به خاطر وضع نامساعد تبریز به قم مهاجرت کرد و در تشکیل حوزهٔ علمیهٔ جدید قم به‌همت شیخ عبد الکریم حائری سهیم شد. ملکی تبریزی در سال ۱۳۴۳ق درگذشت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.[۱]
میرزا جواد ملکی تبریزی در کنار فقه بر جایگاه اخلاق و عرفان تأکید داشت و این امر ویژگی خاصی به افکار او می‌داد.[۲]
محتوای کتاب
المراقبات، همان‌گونه که عنوان آن بیانگر است، شامل اعمال دینی ویژهٔ هر ماه است. در فصل اول، مراقبات مربوط به ماه محرم الحرام و در پایان مراقبات مربوط به ماه ذی‌الحجّه آمده است. در بیان اعمال هر ماه، نمازها و دعاها و آداب ویژه آن به‌تفصیل گفته شده و به اسرار باطنی هر یک اشارات سودمندی شده است. فصل نهم کتاب، که درباره مراقبات و اعمال ماه مبارک رمضان است، مفصل‌تر از دیگر فصل‌ها (حدود ۱۵۰ص) است.[۳]
- مقدمه: در بیان تأمّل در نعمت‌ها و توجه به اصلاح قلب و مغفرت و مناجات با حق تعالی.
- فصل اول: در بیان مراقبت‌های ماه محرم، و یادآوری مصائب امام حسین(ع) و اعمال دههٔ اول.
- فصل دوم: در بیان مراقبت‌های ماه صفر و زیارت اربعین، و زیارت پیامبر(ص) و امام حسن(ع).
- فصل سوم: در بیان مراقبت‌های ماه ربیع‌الاول و ولادت پیامبر اسلام(ص) و شهادت امام حسن عسکری(ع) و آغاز امامت امام زمان(ع) و ازدواج پیامبر(ص) و حضرت خدیجه(س) و اسامی پیامبر(ص)، عید و آداب آن.
- فصل چهارم: در بیان مراقبت‌های ماه ربیع‌الثانی و ولادت امام حسن عسکری(ع).
- فصل پنجم: در بیان مراقبت‌های ماه جمادی‌الاولی و ولادت امام سجاد(ع).
- فصل ششم: در بیان مراقبت‌های جمادی‌الآخر، و ایام فاطمیه(س) و فضایل ایشان.
- فصل هفتم: در بیان مراقبت‌های ماه رجب، معنای ماه حرام، اعمال شب اول و دعاها، لیلةالرغائب و اعمال آن، فضیلت روزه در این ماه و صدقه به‌جای روزه. نیز، نکاتی در باب اخلاص و ریا، نماز سلمان، ولادت امام علی(ع) و بعثت و اعمال عید مبعث.
- فصل هشتم: در بیان مراقبت‌های ماه شعبان، مناجات شعبانیه، فضیلت روزهٔ ماه شعبان، ولادت امام حسین(ع)، نیمه شعبان و فضیلت شب آن، ولادت امام زمان و توسّل به ایشان و فضیلت دعای کمیل، محاسبه نفس و طلب رحمت از صاحب آن روز، و اعمال آخر شعبان.
- فصل نهم: در بیان مراقبت‌های ماه رمضان، مراتب روزه و اقسام روزه‌داران، خطبهٔ پیامبر(ص) دربارهٔ این ماه و شرح مضامین دعاهایی که از امامان شیعه(ع) در این ماه وارد شده است. همچنین، مطالبی دربارهٔ حقیقت قرآن، تدبّر در قرآن و آثار آن، راز مستجاب‌نشدن دعاها و حسن ظن به خدا، اختیار اوقات و اماکن شریف برای دعا و تحصیل حال رقّت و گریه، افطار و اقسام آن و اهتمام برای درک شب قدر و فضیلت آن، اعمال شب قدر و دعای شب ۲۷ رمضان و اعمال شب آخر ماه رمضان و خداحافظی با این ماه. همچنین، مطالبی در بیان مراقبت در شب عید فطر و فضیلت آن و اعمال شب عید و فطریه و احکام آن.
- فصل دهم: در بیان مراقبت‌های ماه شوّال و اعمال روز عید، متذکرشدن به حال امام زمان(ع)، مراقبت روز عید و قرائت دعاهای آن و بیان ماه شوّال و اعمال آن.
- فصل یازدهم: در بیان مراقبت‌های ماه ذی‌القعده و روزهٔ آن، اعمال شب نیمهٔ آن، روز دحو الارض و شرافت آن و اسرار اعمال و مناسک حج. همچنین، آماده‌شدن برای سفر حج و برگرفتن توشهٔ سفر، رعایت رفیق و امیر حاجّ، آداب زیارت پیامبر اسلام(ص) و توقف در مقابل ضریح او و زیارت ائمه بقیع(ع).
- فصل دوازدهم: در بیان مراقبت‌های ماه ذی‌الحجة، فضیلت دههٔ اول آن، دعاهای پنج‌گانه که به حضرت عیسی(ع) هدیه شده، اعمالی که در دههٔ اول وارد شده و اعمال شب و روز عرفه و زیارت امام حسین(ع). نیز، اعمال شب و روز عید قربان، آداب رفتن به نماز عید، در فضیلت و اعمال روز عید غدیر، در معنای ولایت و حقیقت آن و بیان زیارت جامعه، شرح روز عید غدیر و خطبه غدیر، صلوات مخصوص و روایات امام رضا(ع) در فضیلت این روز و معنی ولایت مطلقه و حقیقت آن. همچنین، منزلت روز مباهله، اعمال این روز و نزول سوره انسان در شأن اهل‌بیت(ع).
- خاتمه: در بیان به‌جا آوردن اعمال به قدر امکان، اجتناب از غرور در عبادت، اهتمام در تحصیل اخلاص، توجه به معانی و باطن عبادت و مناجات مؤلف با خداوند.[۴]
گزیده‌هایی از کتاب
- صدق در اخلاق تنها با لطفِ خاص خداوند در بندگانش به‌وجود می‌آید.[۵]
- در هنگام انجام اعمال، انسان باید مراقب باشد که دوستی و ستایش مردم در نیت او اثر نگذارد.[۶]
- مبادا بدنت برهنه از لباس تقوا و سرت بدون عمامه مراقبت باشد و از تو بوی آلودگی‌های دنیا استشمام شود. مبادا بدنت باعث فاسد شدن اخلاقت شود، سرت خالی از معرفت، قلبت خالی از ایمان و چشمت به‌خاطر نگاه‌های حرام دردمند، زبانت از گفتن رضای خدا لال، گوش تو از شنیدن ذکر خدا کر، دست تو به‌خاطر بخل از جود و سخاوت و انفاق بسته و شکمت از چیزهای حرام پر شود.[۷]
- علت بی‌علاقگی به پاداش آخرت و علاقه به نعمت‌های دنیا چیزی جز ضعف ایمان نیست.[۸]
- بهره‌ات از رحمت خداوند این است که به بندگان غافل خداوند رحم کنی و آنان را با وعظ و نصیحت، و بدون درشتی و خشونت، از راه غفلتی که دارند به راه خداوند بیاوری و به گناهکاران به چشم رحمت نگاه کنی، نه آزار و اذیت.[۹]
دربارهٔ کتاب
امام خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش) به خواندن این کتاب سفارش کرده است. او میرزا جواد ملکی تبریزی را شیخ جلیل القدر و عارف بالله توصیف کرده است.[۱۰]
علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) دربارهٔ این کتاب می‌گوید که این کتاب دریای لبریزی است که در پیمانه نمی‌گنجد و مؤلف آن پیشوای والا مقامی است که بلندای شخصیت او با هیچ مقیاسی قابل اندازه‌گیری نیست. از نظر طباطبایی المراقبات از بهترین کتاب‌هایی است که در زمینهٔ آداب مراقبت و خودسازی معنوی نگارش یافته و در آن تمام مطالبی که مربّیان دربارهٔ عبادت خدا فهمیده‌اند وجود دارد.[۱۱]
میرزا خلیل کمره‌ای (۱۲۷۷-۱۳۶۳ش) دربارهٔ المراقبات گفته است که این کتاب از اصول و صحّاح حدیث، ادعیّه و اوراد روز و شب و ماه و سال را استخراج کرده و طبق اصول حدیث از منابع موثّق این مطالب را بیان کرده است.[۱۲]
منابع
- ↑ الطهرانی، محمدمحسن آقابزرک، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۳۲۹-۳۳۰.
- ↑ پاکتچی، احمد، «حوزه علمیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «معرفی‌های اجمالی»، آیینهٔ پژوهش، دفتر تبلیغات اسلامی حوزهٔ علمیهٔ قم، خرداد و تیر ۱۳۶۹ش.
- ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد، المراقبات، ترجمهٔ ابراهیم محدث بندرریگی، قم، نشر اخلاق، ۱۳۷۶ش، فهرست.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ص۲۵.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ص۲۵.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ص۴۰.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ص۱۱۳.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ص۱۱۴.
- ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد، اسرار الصلاه، ترجمهٔ رضا رجب‌زاده، تهران، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۸.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، ص۱۹.
- ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد، ترجمهٔ المراقبات: برنامه کامل عرفانی برای خودسازی، ترجمهٔ علیرضا خسروی، تصحیح و نظارت بر ترجمه خلیل کمره‌ای، ویرایش ترجمه صادق حسن‌زاده قم، مؤمنین، ۱۳۷۸ش، ص۱۹.