اصلاح و تربیت مجرم از دیدگاه اسلام
در حقوق اسلامی تا چه میزان به اصلاح و تربیت مجرمین و آماده کردن آنها برای بازگشت به زندگی سالم و جامعه تأکید شده است؟
اصلاح و تربیت مجرم، یکی از اهداف قانون‌گذاری کیفری در اسلام و در حقوق جزای مدرن شناخته می‌شود. دستیابی به این هدف نزد قانونگذاران چنان اهمیت داشته که اگر بدون مجازات تحقق یابد، اجرای مجازات را منتفی دانسته‌اند. پذیرفته شدن عفو و توبه به عنوان دو نهاد مکمّل در کنار نهاد مجازات نشان‌دهنده همین واقعیت دانسته شده است. هدف اصلی در مجازات‌های تعزیری اصلاح، تأدیب و آماده کردن بزهکار برای یک زندگی سالم و شرافتمندانه در جامعه است.
اهتمام به موضوعاتی مانند تأمین مایحتاج، دادن حق ملاقات و نیز انجام دادن عبادات در داخل زندان و نماز جمعه و عید در خارج زندان که در کتابهای آداب القضاء طرح شده است، نشان از توجه به تربیت و اصلاح مجرمان و برگرداندن آنها به زندگی سالم جامعه دارد. خصوصاً در مورد شرکت در نماز جمعه و عید این وجه آشکارتر دانسته شده است.
اثر تربیتی رفتار با مجرم
اصلاح و تربیت مجرم، یکی از اهداف قانون‌گذاری کیفری در اسلام شمرده شده است.[۱]
اهمیت به حقوق زندانیان از حیث تأمین مایحتاج، دادن حق ملاقات، استفاده از هوای آزاد و نیز انجام دادن عبادات در داخل زندان و نماز جمعه و عید در خارج زندان که در کتابهای آداب القضاء طرح شده است، نشان از توجه به تربیت و اصلاح مجرمان و برگرداندن آنها به زندگی سالم جامعه دارد. خصوصاً در مورد شرکت در نماز جمعه و عید این وجه آشکارتر دانسته شده است.[۲]
در مقام برخورد با متهمان نیز همین نوع نگاه را می‌توان در حقوق اسلامی مشاهده کرد. به عنوان نمونه می‌توان به تساوی اصحاب دعوی در برابر قانون و دادگاه اسلامی اشاره کرد.[۳] زیرا حتی تفاوت ناچیز هم در برخورد با یک متهم می‌تواند مانع اصلاح و تربیت او گردد. علاوه بر این، به منظور حفظ مقام و ارزش عالی انسانی و تقویت آن در جرائمی که جنبه الهی دارد و با حیثیت و آبروی افراد ارتباط نزدیک و مستقیم دارد، از باب امتنان و تفضّل سعی در مخفی نگه داشتن آن شده تا ضمن بازداشتن از اشاعه فحشا، آبرو و شخصیت اجتماعی افراد آسیب نبیند و در عین حال فرصت کافی برای توبه و اصلاح مجرم وجود داشته باشد.
در خصوص مجرمی که حد بر او جاری شده است و مورد مجازات قرار گرفته است نیز ممنوع شده است که شخصیت او را تحقیر نمایند.[۴] این دستور اخلاقی تأثیر به سزایی در بازسازی فکری و اخلاقی مجرم دارد و سبب می‌شود که جایگاه اجتماعی او به خاطر مجازات شدن تخریب نگردد و امکان بازگشت او بدون این که مورد هتک شخصیتی قرار گیرد به جامعه فراهم شود.[۵]
اینکه در روایتی پیامبر اکرم(ص) از دشنام دادن به بزهکار منع فرموده و این کار را به «کمک به شیطان در مقابل برادرتان» تعبیر فرموده است. احتمال داده شده که مقصود پیامبر این بوده که باید بزهکار را پس از تحمل مجازات دوباره در جامعه پذیرفت، از بدگویی و اهانت به وی خودداری نمود.
مجازات یک جرم تعزیری بر حسب فاعل آن تغییر می‌کند.[۶] در تعزیرات آمده است که حاکم اجازه دارد، با توجه به این که چه مجازاتی می‌تواند به اصلاح و تربیت مجرم مؤثر واقع شود، همان را تجویز نماید. چه بسا مجرمی تنها با کمی موعظه و پند اصلاح گردد و نیازی به سایر مجازات‌ها نباشد.
این موارد و نظائر آن در فقه اسلامی همگی نشان از تأکید حقوق اسلام به اصلاح و تربیت مجرمین و متهمین دارند.
توبه و عفو
در قرآن کریم مسئله اصلاح هم در خصوص توبه و هم در مورد عفو مورد تأکید قرار گرفته است. در اکثر مواردی که قرآن کریم توبه را مقید به اصلاح کرده و توبه را کافی نمی‌داند و آن‌را موجب از بین رفتن آثار یک عمل ممنوع و نامشروع دانسته است.[۷]
شرایطی برای قبول توبه گفته شده که انجام آنها در ساقط شدن مجازات تأثیرگذار دانسته شده است.[۸]
مجازات و تأثیر اصلاحی آن
اعمال مجازات با رعایت شرایط آن می‌تواند اثر تربیتی و اصلاحی داشته باشد. البته از دیدگاه اسلام آثار اِعمال کیفر محدود به آثار دنیوی و مادی نیست؛ بلکه اثر معنوی تطهیر مجرم از آثار سوء ارتکاب جرم را نیز در پی دارد.[۹]
از برخی آموزه‌های دینی و روایی بر می‌آید که بیشترین اهتمام حقوق اسلامی به اصلاح و تربیت مجرمین و آماده کردن آنها برای بازگشت به زندگی سالم است و صرف مجازات چندان اهمیتی ندارد؛ به همین خاطر است که اجرای مجازات در صورت داشتن مفسده ممنوع است؛ مثلا از دیدگاه فقهی اجرای مجازات بر مجرمان مسلمان در سرزمین‌های غیر اسلامی ممنوع است؛ علت این ممنوعیت چنین بیان شده است که در این حالت، اعمال مجازات ممکن است غیرت و عصبیت را بر این مجرمان چیره کرده و موجب شود چنین افرادی به دشمن بپیوندند؛ بنابراین در چنین وضعیتی، اجرای مجازات منتفی است.[۱۰]
شایان ذکر است که اسلام در برخی موارد به حاکم اسلامی اجازه داده با رعایت مصلحت، مجرم را مورد عفو قرار دهد؛ در حقیقت این اختیار به حاکم داده شده که در صورت مشاهده آثار اصلاح و تربیت در مجرم، از اجرای مجازات بر او خودداری نماید.
مطالعه بیشتر
- سپهری، محمد، زندان از دیدگاه اسلام، چاپ اوّل، پاییز ۷۳، صص ۶۶ تا ۷۱.
- مرعشی، محمد حسن، دیدگاه‌های نور در حقوق کیفری اسلام، نشر میزان، چاپ اوّل، ۱۳۷۹، ج۲.
منابع
- ↑ فیض، علیرضا، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۹، صص ۳۸۹–۳۸۳.
- ↑ در قانون اداره زندانها نیز به تربیت و اصلاح مجرمان توجه ویژه داده شده است. بعنوان نمونه می‌توان به م ۲۷ مراجعه نمود
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۷، ص۶۵.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۳۷۵، باب ۱۴، ابواب حد زنا، ح ۵.
- ↑ قیاسی، جلال الدین ـ دهقان، حمید ـ خسرو شاهی، قدرت الله، پیشین.
- ↑ احمدی ابهری، محمد علی، اسلام و دفاع اجتماعی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، ۱۳۷۷، صص ۱۲۱–۱۱۹.
- ↑ سوره مائده، آیه۳۹.
- ↑ در قانون مجازات اسلامی که انعکاسی از فقه است این مورد یعنی سقوط مجازات با توبه در مواردی ذکر شده است من جمله ماده ۸۱ ق.م. ا در خصوص سقوط حد زنا با توبه به قبل از اقامه شهادت و م ۱۲۵ ق.م. ا و م ۱۳۲ ق.م. ا و م ۱۸۱ ق.م. ا و …
- ↑ همان، ص۳۸۰.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۸، ابواب مقدمات حدود (باب ۱۰، ح ۱ و ح ۲).