شأن نزول آیه «إنا فتحنا لک فتحا مبينا»
در آیهٔ اول سورهٔ مبارکهٔ فتح، منظور فتح مکه است؟ کیفیت و زمان نزول آن را شرح دهید؟
اکثر مفسران، شأن نزول آیه یک سوره فتح را صلح حدیبیه می‌دانند. مراد از فتح در آیه اول، همان صلح حدیبیه است که پس از آن مسلمانان به پیروزی‌ای چشمگیر دست یافتند. برخی شأن نزول آیه اول سوره فتح را فتح مکه، و برخی آن را فتح خیبر می‌دانند.
متن آیه
| ﴿ | إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا
ما تو را پيروزى بخشيديم [چه] پيروزى درخشانى! فتح:۱ |
﴾ |
سوره فتح و صلح حدیبیه
سوره فتح چهل و هشتمین سوره قرآن و از سوره‌های مدنی و دارای ۲۹ آیه است. این سوره چنان‌که از نامش پیداست، پیام‌آور فتح و پیروزی است. پیروزی بر دشمنان اسلام، پیروزی چشمگیر و قاطع. (خواه پیروزی مربوط به فتح مکه باشد یا صلح حدیبیّه یا فتح خیبر یا پیروزی به‌طور مطلق)
این سوره پس از ماجرای حدیبیّه در سال ۶ هجرت نازل شده است. پیامبر(ص) در سال ۶ هجرت تصمیم گرفت که به اتفاق مهاجرین و انصار و سایر مسلمانان به عنوان مراسم «عمره» به سوی مکه حرکت کند. و قبلاً به مسلمانان اطلاع داده بود که من در خواب دیدم همراه یارانم وارد مسجدالحرام شدیم و مشغول مناسک حج عمره هستیم. مسلمانان در ذی‌الحلیفه نزدیک مدینه احرام بستند و با تعداد زیادی شتر برای قربانی حرکت کردند. وضع حرکت پیامبر(ص) به خوبی نشان می‌داد که هدفی جز انجام این عبادت بزرگ ندارند. تا اینکه پیامبر(ص) و یارانش وارد سرزمین حدیبیه شدند.[۱]
ولی در اینجا قریش باخبر شدند و راه را بر پیامبر اکرم(ص) و یارانش بستند و از ورود آنها به مکه جلوگیری کردند و در واقع تمام سنّت‌هایی را که در زمینهٔ امنیت زایران خانهٔ خدا در ماه حرام داشتند، زیرپا گذاشتند. چرا که آنها معتقد بودند در ماه‌های حرام (از جمله ماه ذی‌القعده که پیامبر(ص) در آن ماه قصد عمره داشت) به ویژه در حال احرام نباید مانع هیچ‌کس شد، حتی اگر کسی قاتل پدر خویش را در این ایام و در این مراسم می‌دید ابداً متعرّض او نمی‌شد. در اینجا ماجرای مفصلی پیش آمد که به عقد قرارداد صلحی میان پیامبر(ص) و مشرکان مکه به نام صلح حدیبیه منتهی شد.
ولی به هر صورت آن سال مانع ورود پیامبر اکرم(ص) و یارانش به مکه شدند، ناچار پیامبر اکرم(ص) به یارانش دستور داد که شترهای خود را در همان‌جا قربانی کنند، سرهای خود را بتراشند و از احرام بیرون آیند و به سوی مدینه بازگردند. در اینجا طوفانی از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت، وانبوهی از ناراحتی‌ها و گاه شک بر افراد ضعیف‌الایمان غالب شد. موقعی که پیامبر(ص) از حدیبیه به سوی مدینه می‌آمد، مرکبش سنگین شد و از حرکت بازایستاد و در همین حال چهرهٔ مبارک حضرت(ص) غرق سرور و شادمانی بی‌سابقه‌ای گشت و فرمود هم‌اکنون آیات سورهٔ فتح بر من نازل شد.[۲]
شأن نزول
۱. مراد از فتح، فتح مکه است.[۳]
۲. مراد از این فتح، فتح خیبر است.[۴]
۳. مراد از «فتح» فتح و پیروزی معنوی بر دشمنان از نظر مستدل بودن منطق اسلام در مقابل کفر است.[۵]
علامه طباطبایی و برخی از مفسران در نقد این سه نگرش می‌نویسند فتح مکه دو سال بعد از نزول این آیه است و "فتحنا" به صورت فعل ماضى هم نشان مىدهد اين پیروزی به هنگام نزول آيات تحقق يافته بود. در روايات هم " صلح حديبيه" به عنوان" فتح مبين" معرفى شده است.[۶] روایتی هم که می‌گوید مراد فتح مکه است به این معناست که صلح حدیبیه زمینه‌ساز فتح خیبر و مکه بوده است.[۷]
۴. بهترین تفسیر با توجه به محتوای آیات این سوره، صلح حدیبیه است و مراد از این فتح فتحی است که خدا در پرتو صلح حدیبیه نصیب رسول خدا(ص) و مسلمانان کرد. در پرتو همین صلح حدیبیه خیلی از مشرکان در بین دو سال «صلح حدیبیه و فتح مکه»[۸] ایمان آوردند. یک سال بعد از صلح حدیبیه، خیبر و اطرافش توسط مسلمانان فتح شد و دامنهٔ شوکت و گسترش اسلام بیشتر شد و آوازه‌شان منتشر شد. آن‌گاه در سال هشتم رسول خدا(ص) برای فتح مکه حرکت کرد، در حالی که به جای هزار و چهارصد نفر در صلح حدیبیه، ده یا دوازده هزار نفر لشکر داشت.[۹]
منابع
- ↑ حدیبیه قریه‌ای در نزدیکی مکه بود که حدود ۲۰ کیلومتر تا مکه فاصله داشت.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷، ج۲۲، ص۷.
- ↑ طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، الطبعه الثانیه، ۱۴۰۸ هـ، ج۹، ص۱۰۹.
- ↑ طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، الطبعه الثانیه، ۱۴۰۸ هـ، ج۹، ص۱۰۹.
- ↑ ابن جزى، محمد بن احمد، التسهيل لعلوم التنزيل، بیروت، شركة دار الأرقم بن أبي الأرقم، چاپ اول، ۱۴۱۶ق ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ طباطبايى، محمدحسين، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۳۸۰؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش، ج۲۲، ص۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش، ج۲۲، ص۱۶.
- ↑ بین صلح حدیبیه و فتح مکه دو سال فاصله است.
- ↑ طباطبايى، محمدحسين، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش ج۱۸، ص۳۸۰.