فرقه‌های شیعه

سؤال

مذهب شيعه چه فرقه‌هایی دارد؟

شیعه به مسلمانانی گفته می شود که معتقدند جانشین پیامبر(ص) را خدا تعیین می کند و پیامبر(ص) در موارد متعدد علی(ع) و دیگر امامان(ع) را از طرف خدا به عنوان خلیفه و جانشین خود تعیین و معرفی کرده است.

در تاریخ شیعه فرقه هایی پدید آمده اند که بیشتر آن ها اکنون پیروی ندارند. فرقه هایی از شیعه که هم اکنون موجودند عبارتند از شیعه اثنا عشری، زیدیه، و اسماعلیله.

گروهی از شیعیان که امامت امامان دوازده گانه را پذیرفته اند به اثنی عشری یا دوازده امامی مشهور شده اند.

زیدیه پس از امام حسین(ع) معتقد به امامت نوه ایشان زید شهید هستند. از نظر آنان قیام کردن از جمله شرایط امام است.

اسماعیلیه پس از امام صادق(ع) امامت اسماعیل فرزند بزرگتر ایشان -که در آن زمان از دنیا رفته بود- را پذیرفته اند.

تاریخچه انشعابات شیعه

شيعه در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته مي شود كه معتقدند امام و جانشين پس از پيامبر(ص) از طريق نص شرعي تعيين مي شود، و معتقدند پس از پیامبر(ص) حضرت علي(ع) و ديگر امامان شيعه از طريق نص شرعي به عنوان خلیفه پس از پیامبر(ص) و امام ثابت شده است.

در تاريخ شيعه، فرقه هايي پديد آمده است كه بیشتر آنها منقرض شده اند و بحث درباره آنها فايده‌ چنداني ندارد. فرقه هاي شيعه‌ای كه هم اكنون موجودند عبارتند از: شيعه اثنا عشريه، زيديه، و اسماعيليه. اما قبل از آنكه توضيحي درباره اين فرقه ها داده شود، به بررسي اجمالي سير تاريخ تشيع و انشعابات پرداخته مي شود:

مذهب شيعه تا زمان امام حسين(ع) انشعابي نپذيرفت. پس از شهادت امام سوم، اكثريت شيعه به امامت حضرت سجاد(ع) قائل شدند و اقليتي معروف به «كيسانيه» پسر سوم حضرت علي(ع)، محمد بن حنفيه را امام دانستند و معتقد شدند كه محمدبن حنفيه پيشواي چهارم و همان مهدي موعود است كه در كوه رضوي غايب شده و روزي ظاهر خواهد شد.

پس از شهادت امام چهارم، امام سجاد(ع) اكثريت شيعه به امامت فرزندش امام محمد باقر(ع) معتقد شدند. اما اقليتي به زيد شهيد كه پسر ديگر امام سجاد(ع) بود گرويدند و به «زيديه» موسوم شدند.

پس از درگذشت امام ششم، امام صادق(ع)، اكثريت شیعه فرزندش امام موسي كاظم(ع) را امام هفتم دانستند. اما جمعي اسماعيل پسر بزرگ امام ششم را -كه پیش از آن درگذشته بود- امام گرفتند و از اكثريت شيعه جدا شده به نام «اسماعيليه» معروف شدند. بعضي پسر ديگر امام صادق(ع)، عبدالله اَفطَح را به امامت پذيرفتند و «فَطَحيه» نام گرفتند. بعضي دیگر «محمد» فرزند دیگر امام صادق(ع) را پيشوا گرفتند. بعضي دیگر در خود امام صادق(ع) متوقف شدند و ایشان را آخرين امام دانستند.

پس از شهادت امام هفتم، امام موسي كاظم(ع) اكثريت شيعه فرزندش امام رضا(ع) را امام هشتم دانستند. اما برخي در امام کاظم(ع) توقف كردند و به «واقفيه» معروف شدند.

پس از امام هشتم تا امام دوازدهم، انشعاب قابل توجهي به وجود نيامده است. اگر وقايعي نيز در شكل انشعاب پيش آمده، مدت کوتاهی ادامه یافته و خود به خود منحل شده است. مانند اين كه جعفر فرزند امام هادی(ع) پس از رحلت برادرش امام حسن عسکری(ع)، ادعای امامت كرد و عده‌ای به او گرويدند، ولي پس از مدتی متفرق شدند و جعفر -که در آن زمان به کذاب مشهور شده بود- نيز ادعای خود را تعقيب نكرد.

همچنين اختلافات ديگري در ميان علمای شيعه در مسائل علمي كلامي و فقهي وجود دارد كه آنها را نمی توان انشعاب مذهبي در نظر گرفت.

شيعه اثنا عشريه

اكثريت شيعه را، شيعه اماميه يا اثني عشريه تشكيل مي دهد. از آنجا كه آنان جانشينان پيامبر اكرم(ص) را دوازده نفر مي دانند، اثنا عشريه ‌(دوازده امامي) ناميده شده اند. نام و خصوصيات امامان دوازده گانه در احاديثي كه از پيامبر اكرم(ص) روايت شده بيان گرديده است. شيعه اثنا عشريه بر مساله امامت تاكيد خاصي داشته و عصمت امام و افضليت او را بر ديگر افراد امت اسلامي بسيار مهم و اساسي مي داند. و از طرفي، امامت را، پس از سه امام نخست، منحصر در فرزندان امام حسين(ع) مي داند. با توجه به اين عقايد ويژه درباره‌ امامت، به «اماميه» شهرت يافته است.

شيعه اماميه در كشورهايي مانند ايران، آذربایجان، بحرین، و عراق اکثریت را دارند. شیعه امامیه در کشور هایی مانند پاكستان، هند، و لبنان به صورت اقلیت های بزرگ حضور دارند و بسیاری از کشور های دیگر در اقلیت های کوچک زندگی می کنند.

زيديه

پيدايش زيديه به قرن دوم هجري باز مي گردد. پیروان زیدیه پس از شهادت امام حسين(ع)، زيد شهيد فرزند امام سجاد(ع) را امام مي دانند. آنان امام سجاد(ع) را تنها پيشواي علم و معرفت مي شمارند نه امام به معني رهبر سياسي و زمامدار اسلامي. زيرا يكي از شرايط امام از نظر آنان، قيام مسلحانه بر عليه ستمگران است. مذهب زيديه در روزگار ما پيرواني دارد که اكثريت آنا در كشور يمن زندگي مي كنند.

شرایط امام از نظر زیدیه

زيديه براي امامت شرايط زير را لازم دانسته اند:

• از اولاد فاطمه زهرا(س) باشد. زيرا پيامبر اكرم(ص) فرموده است: «المهدي من ولد فاطمه».

• عالم به شريعت باشد تا بتواند مردم را به احكام ديني هدايت نمايد و موجب گمراهي آنان نشود.

• زاهد باشد تا به احوال مسلمانان چشم طمع نورزد.

• شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان نگريزد و سبب پيروزي آنان بر حق نگردد.

• آشكارا به دين خدا دعوت كند و براي ياري دين خدا قيام مسلحانه كند.

به عقيده آنان پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) بعد از او تصريح كرده اند كه هر كسي داراي صفات ياد شده باشد،‌ امام خواهد بود و اطاعت او بر مسلمانان واجب است و اين مطلب را «نص خفي» ناميده اند.

فرقه هاي زيديه

مشهورترين فرقه هايي زيديه عبارتند از:

• جاروديه
• سليمانيه يا جريريه
• صالحيه یا بتريه

زيديه در اصول عقاید گرایش به معتزله دارند و در فروع و فقه، پیرو ابو حنيفه -پیشوای مذهب حنفی اهل سنت- هستند. اختلافات مختصري نيز در پاره اي از مسائل در ميانشان هست.

مذهب اسماعيليه

اسماعيليه يكي از فرقه هاي شيعه است. اين فرقه تاريخي پر ماجرا دارد و انشعابات گوناگوني در آن پديد آمده است. ظهور اسماعيليه پس از شهادت امام جعفر صادق(ع) رخ داد. آنان كساني بودند كه اسماعيل (۱۰۱-۱۳۸ق) بزرگترين فرزند امام صادق(ع) كه در زمان حيات پدر درگذشته بود را امام دانستند، اين فرقه بعدها به گروهاي تقسيم شدند كه برخي منقرض گرديدند و برخي تا زمان حاضر همچنان باقي اند و معروفترين آنها عبارت اند از فرقه مستعليه يا بُهره و فرقه نزاريه يا آغاخانيه.

اسماعيليه معتقدند كه امام به دور هفت گردش مي كند و نبوت در حضرت محمد(ص) ختم نشده است، و تغيير و تبديل در احكام شريعت، بلكه ارتفاع اصل تكليف خاصه به قول باطنيه مانعي ندارد. بر خلاف شيعه دوازده امامي كه حضرت محمد(ص) را خاتم الانبياء مي دانند و براي او دوازده وصي و جانشين قائلند، و ظاهر شريعت را معتبر و غير قابل نسخ مي دانند و براي قرآن كريم هم ظاهر و هم باطن اثبات مي كنند.

اسماعيليه در هند و پاكستان بيش از ديگر جاها مراكز اسماعيليه وجود دارد و در محل هايي به نام اجمير و مرواره و راجپوتانه و كشمير و بمبئي و بروده و كورج فراوانند. همچنین در سوريه، در ايران در كهك و محلات قم و بيرجند و قاين خراسان، در افغانستان در بلخ و بدخشان، در آسياي مركزي در خوجند و قره تكين حضور دارند.

مطالعه بيشتر

• شيعه در اسلام، علامه طباطبايي.
• فرق و مذاهب كلامي، علي رباني گلپايگاني.
• فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي جلد ۵، جعفر سبحاني.