سید احمد خوانساری

سؤال

سید احمد خوانساری کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟

درگاه‌ها

سید احمد خوانساری(۱۳۰۹ ق-۱۴۰۵ق|۱۳۶۳ش)، مرجع تقلید شیعه در ایران، در قرن چهاردهم قمری.

آیت‌الله سید احمد خوانساری(درگذشته ۱۳۶۳ش)

زندگی‌نامه

سید احمد خوانساری از مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم. نسب او با سی واسطه به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد. آیت اللّه خوانساری در ۱۸ محرم الحرام سال ۱۳۰۹ ه‍. ق، در خوانسار متولد شد. پدرش سید یوسف خوانساری (د. ۱۳۱۲ ه‍.ق)، یکی از علمای محترم خوانسار و از شاگردان ملا حسینعلی تویسرکانی، و برادر مهترش آیت اللّه سید محمّد حسن خوانساری (د. ۱۳۳۷ ه‍.ق) بودند. خوانساری مقدّمات علوم دینی و دروس میانی را در خوانسار، نزد برادرش و سیدعلی اکبر بیدهندی (همسر خواهرش) فراگرفت. سپس در ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و در دروس خارج فقه و اصول محمدصادق مدرّس اصفهانی، عبدالکریم گزی و محمدعلی تویسرکانی شرکت کرد. خوانساری در ۱۳۲۸ برای ادامه تحصیل به نجف رفت.

آیت اللّه خوانساری در ۲۰ سالگی (۱۳۲۸ ه‍.ق) به قصد بهره بردن از درس آیات عظام حوزه علمیه نجف اشرف، رهسپار آنجا شد. او از اساتید به نام آنجا سالیانی بهره برد و در این مدت، با آیت اللّه میر سید علی یثربی کاشانی هم‌مباحثه بود. سپس، وی در سال ۱۳۳۰ ه‍.ق با دختر آیت اللّه مولا محمّد علی خوانساری (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)، یکی از علمای مشهور نجف اشرف و صاحب بزرگترین کتابخانه‌های نفیس نجف وصلت کرد. معظم‌له پس از نیل به درجه اجتهاد، در سال ۱۳۳۶ ه‍.ق به ایران آمد.

حضور در اراک و قم

ورود آیت اللّه حاج سید احمد خوانساری به ایران، چند سال پس از تأسیس حوزه علمیه اراک بود. او به سلطان آباد (اراک کنونی) رفت و در درس شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بنیان‌گذار حوزه علمیه اراک، حضور یافت و خود نیز به تدریس در آن حوزه نوپا پرداخت. پس از هجرت حائری به قم، وی ابتدا بنا به درخواست مردم اراک، برای اداره حوزه علمیه در آنجا ماند، ولی پس از آگاهی از علاقه‌مندی استادش به حضور وی در حوزه علمیه قم، در ۱۳۴۲ به قم رفت.

خوانساری در درس فقه و اصول آیت اللّه حائری- در حالی که خود مدرسی بزرگ بود- حاضر شد. آیت اللّه خوانساری از همان اوان حضور در درس آیت اللّه حائری، مورد توجه کامل ایشان قرار گرفت، چنان‌که آقای حائری پس از دو ماه، محل اقامت نماز جماعت خویش را در مدرسه فیضیه به ایشان تفویض کرد، و در اولین نماز جماعت هم شرکت جست و به وی اقتدا نمود.

مهاجرت به تهران

پس از درگذشت عبدالکریم حائری و نیز در دوره مرجعیت آیت اللّه بروجردی، خوانساری از معتمدان او و نیز از مدرّسان طراز اول حوزه علمیه قم شمرده می‌شد. در ۱۳۶۹ق که سیدیحیی سجادی، امام جماعت مسجد سیدعزیزاللّه واقع در بازار تهران، درگذشت، تجار و بازاریان از آیت اللّه بروجردی خواستند که شخص باکفایتی را به عنوان امام جماعت مسجد معرفی کند. بدین ترتیب، در ۱۳۷۰ق خوانساری به توصیه بروجردی و به اصرار فراوان مردم، به تهران رفت. او از همین سال تا پایان عمر در مسجد مذکور به اقامه نماز، تدریس فقه و اداره امور دینی پرداخت.

در مدت ۳۵ سالی که وی در تهران ماندگار شد، آنچه در توان داشت در تدریس- یک دوره کامل فقه از طهارت تادیات-، تألیف تربیت نفوس مستعده، اقامه جماعت در مهمترین مساجد تهران و ارشاد و راهنمایی مؤمنان، و رفع نیازمندیهای حوزه‌های علمیه کوشید.

آیت الله سید احمد خوانساری

اساتید

۱. ملا محمد کاظم خراسانی (۱۲۵۵–۱۳۲۹ ه‍.ق)

۲. سید محمد کاظم یزدی (۱۲۵۶–۱۳۳۷ ه‍.ق)

۳. ملا فتح اللّه شریعت اصفهانی (۱۲۶۶–۱۳۳۹ ه‍.ق)

۴. آقا ضیاء الدین عراقی (۱۲۷۸–۱۳۶۱ ه‍.ق)

۵. میرزا محمّد حسین غروی نائینی (۱۲۷۷–۱۳۵۵ ه‍.ق)

۶. شیخ عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۷۶–۱۳۵۵ ه‍.ق)

۷. سید ابوتراب خوانساری (۱۲۷۱–۱۳۴۶ ه‍.ق)

۸. میر محمّد صادق احمدآبادی اصفهانی (د. ۱۳۴۸ ه‍.ق)

۹. ملا عبدالکریم گزی اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه‍.ق)

۱۰. میرزا محمّد علی تویسرکانی

۱۱. سید محمّد حسن خوانساری (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)

۱۲. علی اکبر حکمی یزدی (د. ۱۳۲۲ ه‍.ق)

۱۳. محمد رضا مسجد شاهی اصفهانی (۱۲۸۷–۱۳۶۲ ه‍.ق).

شاگردان

1. مرتضی حائری یزدی
2. مرتضی مطهری
3. حسینعلی منتظری
4. سید موسی صدر
5. سید مصطفی صفائی خوانساری
6. محمّد تقی صدیقین اصفهانی
7. علی اصغر صالحی کرمانی
8. میرزا عبداللّه مجتهدی تبریزی
9. سید محمّد حسن آل طیب جزائری
10. محمّد لاکانی رشتی
11. سید عبد اللّه شبستری
12. جلال طاهر شمس گلپایگانی
13. شیخ علی پناه اشتهاردی
14. محمّد تقی ستوده
15. احمد مجتهدی تهرانی
16. مهدی حائری یزدی
17. سید محمّد باقر موحد ابطحی
18. میرزا محمود انصاری قمی
19. سید رضی شیرازی
20. سید عزالدین حسینی زنجانی.
21. مجدالدین محلاتی شیرازی
22. سید عبد الکریم موسوی اردبیلی
23. محمّد تقی شریعتمداری
24. سید حسین شمس خراسانی

۲۵. عزیز اللّه علیمرادیان نهاوندی.

آثار

«جامع المدارک» اثر جامع و مشهور فقهی آیت‌الله سید احمد خوانساری

• جامع المدارک فی شرح المختصر النافع: این کتاب در هفت مجلد با تعلیقه علی اکبر غفاری به چاپ رسیده است که اثری جامع در فقه استدلالی و شرحی بر المختصرالنافع محقق حلّی است. این کتاب، بیانگر احاطه علمی خوانساری به فقه و مبانی آن است. او در این کتاب در بسیاری از مسائل به نقد نظر مشهور پرداخته و در ادله آن مناقشه کرده است. از ویژگیهای دیگر این اثر، استحکام در تعابیر، نوآوری در تقریر مطالب و اختصار مباحث است. دیدگاه‌ها غالبآ بدون ذکر قائل آنها مطرح شده و مهم‌ترین ادله مورد استناد، آیات و احادیث است. خوانساری پس از تحلیل و نقد آرای فقها در موارد اختلافی، کمتر به پذیرش دیدگاهی خاص و جمع‌بندی نهایی پرداخته است. از سوی دیگر، او در آثار فتوایی خود، فتوایی برخلاف مشهور نداده است، که این را ناشی از احتیاط فراوان او می‌دانند. ازاین رو گفته‌اند که آرای مقبول خوانساری در جامع المدارک در موارد متعدد با فتاوای او در رساله عملیه متفاوت است.

«العقائد الحقه» اثری در تبیین عقاید شیعه از سید احمد خوانساری

• العقائد الحقّة: تنها اثر او در علم کلام و مشتمل بر یک دوره اصول عقاید استدلالی است. اثر حاضر به تبیین اصول عقاید شیعه بر اساس احادیث پرداخته است. کتاب که تألیف یکی از مراجع بلندپایه و پر آوازه علمی معاصر شیعی است، با بهره‌گیری از کتاب‌های حدیثی و کلامی برای اثبات مطالب مورد بحث نگارش یافته و محورهای اصلی آن را اصول عقاید شیعه تشکیل می‌دهد. این اثر با اثبات صانع شروع و با بررسی‌هایی در نبوت عامه و خاصه ادامه پیدا می‌کند و عمده مطالب آن را بحث امامت تشکیل می‌دهد. در این بخش که عمدتاً ناظر به مباحث امامت خاصه است، امامت یکایک امامان مورد بحث قرار گرفته و نصوص وارد شده درباره امامت آنها، گردآوری و نقل شده است. علاوه بر نصوص موجود درباره امامت امامان(ع)، معجزه‌های نقل شده از آنان نیز، جهت تأیید نصوص، ذکر شده‌اند. در این بخش، تحلیل و استدلالی از نویسنده به چشم نمی‌خورد. پایان بخش کتاب، بحث معاد و اثبات آن است.

از دیگر آثار فقهی آیت‌الله خوانساری:

• حاشیه بر العروة الوثقی
• مناسک حج
• احکام عبادات
• کتاب الطهارة
• کتاب الصلاة
• رساله عملیه فارسی و عربی

مشی سیاسی

آیت‌ﷲ سید احمد خوانساری با مشی محتاطانه‌ای که برگزیده بود، در پاره‌ای موارد کوشید تا با انقلابیون همراهی کند. عمده همراهی‌های آیت‌ﷲ خوانساری با انقلابیون در سال‌های ۴۱ و ۴۲ بود. در این دو سال، شاه پهلوی با تصویب قوانینی، اعتراض روحانیت را برانگیخته بود و مرحوم خوانساری هم از معترضین بود. انتقادهای وی اما خالی از تندروی بود و می‌کوشید تا با همان مسلک محتاطانه خود، در مسیر اعتراض گام بردارد. پیش از این اما آیت‌ﷲ خوانساری با رویّه انقلابی‌گری میانه‌ای نداشت و بر اعمال انقلابیون نیز خُرده می‌گرفت.

آیت‌ﷲ خوانساری در آستانه انقلاب و با فراگیری آن نیز، با انقلابیون همراهی چندانی نکرد. آیت‌ﷲ خوانساری با برخوردهای انقلابی موافقتی نکرد. وی اعتراض‌هایی را به نحوه عملکرد حاکمیت داشت، اما با مشی انقلابی‌گری نیز موافتی نکرد.

جایگاه علمی و اخلاقی

اقدام خوانساری به برگزاری جلسه درس، به عنوان یکی از دانش آموختگان ممتاز حوزه نجف و از شاگردان مبرِّز حائری، چه در قم و چه در تهران، نقش مهمی در انتقال دستاوردهای علمی حوزه نجف به حوزه‌های ایران داشته است.

او به سبب جایگاه علمی و اخلاقی ممتاز خود و نیز حضور و فعالیت مستمر در این مسجد مهم ـکه در مرکز بازار تهران قرار داشت ــ صاحب شخصیتی مقبول و بانفوذ سیاسی ـ اجتماعی شد. پس از درگذشت بروجردی، برخی از علمای طراز اول خواستار آن شدند که خوانساری به نجف یا قم برود و مرجعیت عام شیعیان را بپذیرد، ولی خوانساری تهران را ترک نکرد (همان، ج ۱، ص۳۸۰)؛ در هر صورت، از این زمان به بعد، خوانساری یکی از مراجع تقلید شد و برخی از شیعیان پاکستان، عراق و نیز بسیاری از مردم ایران، وی را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیدند.

تحلیل و برآورد کلی از خط مشی سیاسی خوانساری از ۱۳۴۱ش و تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی تا فروپاشی حکومت پهلوی در ۱۳۵۷ش، و نیز اقدامات او در مقاطع گوناگون در برابر حکومت، نشان می‌دهد که سیره سیاسیِ وی به تدریج از مخالفت آشکار با سیاستهای رژیم و اعلام صریح مواضع خود به نوعی احتیاط و میانه‌روی روی آورده است. البته خوانساری از ابتدا در شمار مخالفان تند و صریح حکومت و به ویژه شخص محمدرضاشاه نبود (← آیت اللّه سیداحمد خوانساری، ص ۸۹، ۹۴). او که از ناکامی علمای نجف در جریان مشروطه خاطرات ناخوشایندی داشت، منش مداراگرایانه حائری یزدی و بروجردی با حکومت را باور داشت، هرچند به نزدیکی با حکومت روی خوش نشان نمی‌داد.

خوانساری پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در صحنه سیاست حضور جدّی نداشت و باتوجه به آنکه وی در آن زمان بیش از نود سال داشت، شاید سالخوردگی وی نیز در این امر بی تأثیر نبوده باشد. با وجود این، وی در این دوره مورد توجه و احترام امام خمینی بود.

بسیاری از عالمان معاصر احتیاط بسیار و ورع خوانساری را ستوده و وی را در تهذیب نفس و فضائل اخلاقی چون ادب، تواضع و ساده زیستی دارای مرتبه ای بلند دانسته‌اند.

جایگاه علمی رفیع او نیز برای همگان مشهود بود، چنان‌که بسیاری از بزرگان حوزه قم، نجف و کربلا پس از درگذشت آیت اللّه بروجردی وی را اعلم و دارای دقت نظر در مسائل فقهی می‌دانسته‌اند.

ویژگی مهم فقه خوانساری، استقلال در رأی است که در بسیاری موارد به مخالفت او با دیدگاه مشهور انجامیده است. مثلا خوانساری (ج ۱، ص ۲۰۱) در ادله نجاست اهل کتاب مناقشه کرده است. گستره ولایت فقها را مضیّق شمرده و حتی تصرفاتی مانند اجرای حدود و قصاص در عصر غیبت را برای آنان جایز ندانسته است. خوانساری قائل به جواز عمل کردن قاضی به علم خویش بوده و آن را یکی از راه‌های کشف حقیقت شمرده است. او در برخی ادله شرط مرد بودن قاضی مناقشه کرده است. به نظر او در شبهای مهتابی، فجر صادق دیرتر از شبهای دیگر تحقق می‌یابد.

خوانساری در ادله حرمت بازیِ بدون رهن با آلات قمار مناقشه کرده و درنتیجه دلالت این ادله را بر حرمت شطرنج قابل خدشه دانسته (← ج ۳، ص ۲۷–۲۸)، هرچند در مقام فتوا آن را جایز به‌شمار نیاورده است.

تیتر

شخصیت آیت اللّه سیداحمد خوانساری در گفتگو با آیات و اساتید: سیدحسین شمس، مرتضوی لنگرودی، ابوطالب تجلیل، هادی معرفت، مرحوم ستوده:

استاد ستوده: آیت الله خوانساری جامع معقول و منقول بود. هم فقه می‌فرمود و هم فلسفه و کلام. ص۲۲۹.

ویژگیهای اخلاقی و فضائل و مناقب انسانی ایشان فراوان است. از جمله:

۱. اعتقاد راسخ به خدا و قیامت و اصول دین. ۲. تعبّد به احکام شرعی و پای بندی به عمل به دستورات دین: انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات. ص۲۳۰. احتیاط را از اصول مسلم زندگی خویش قرارداده بود. تا در کاری یقین به رضایت الهی نداشت انجام نمی‌داد. احتیاط ایشان در مصرف وجوهات زبانزد عام و خاص است. ۴. زهد و ساده زیستی یکی دیگر از مشخصات ایشان بود. به دنیا و تعلّقات آن وابستگی نداشت. به اندازه ضرورت از امکانات دنیا استفاده می‌کرد. تواضع و ادب یکی دیگر از ویژگیهای ایشان بود. به همه بندگان خدا احترام می‌گذاشت. هیچ تکبر و غروری در او دیده نمی‌شد. در مجالس با حالت دو زانو خیلی موءدّب می‌نشست. به اهل علم و سادات احترام خاصی می‌گذاشت و خلاصه آن مدتی که من با ایشان حشر و نشر داشتم نه تنها خلافی از ایشان ندیدم بلکه صفات اخلاقی، صداقت، صفا، توحید، ادب و تواضع در رفتار ایشان متجلی بود. ص۲۳۱. شمس: آیت الله حائری (ره) درباره ایشان فرموده است: اجتهاد را به هر معنی که تفسیر کنیم آقا سید احمد خوانساری مجتهد است و عدالت را به هرگونه معنی کنیم ایشان عادل است. ص۲۳۱. مرحوم آقا سید احمد جامع معقول و منقول بود نه تنها در فقه و اصول و رجال و درایه که در فلسفه و کلام نیز کار کرده بود و به مبانی عقلی احاطه داشت. برخی از بزرگان، شوارق را نزد ایشان خوانده‌اند و کتاب عقاید الحقه که یک دوره ا صول دین استدلالی است میزان احاطه ایشان به فلسفه و کلام را نشان می‌دهد. ص۲۳۲. آیت الله معرفت: مرحوم آیت الله خوانساری از شخصیتهای برجسته علمی وفقهی بود که در عرصه تقوا و عمل کم‌نظیر بود. عظمت فقهی و قداست ایشان زبانزد عام و خاص بود آنچه در میان علمای قم پس از فوت آیت الله بروجردی مسلم بود اعملیت ایشان بود؛ لذا افرادی چون امام خمینی سعی داشتند مرجعیت ایشان را پس از آیت الله بروجردی مطرح نمایند اما ایشان نپذیرفت. ص۲۳۳.

آیة الله خوانساری از فقیهان برجسته ای بود که به زودی تحت تأثیر نظرات فقهی مشهور قرار نمی‌گرفت. استقلال رأی از ویژگیهای فقهی ایشان است که می‌تواند برای فضلای جوان حوزه مورد توجه قرار گیرد. شما جامع المدارک ملاحظه کنید نوعاً در برابر دیدگاه مشهور نظریه ای مستقل ارائه می‌دهد ولی از آنجا که جامع المدارک را کتاب فتوا نیست به‌طور قطع نظر نمی‌دهد و همانند شیخ انصاری فکر انسان را به جولان و تأمّل وامی‌دارد. ص۲۳۴.

«مرجع متقین» اثری درباره سید احمد خوانساری

مطالعه بیشتر

• مرجع متقین، خاطرات و اسنادی منتشر نشده درباره آیت الله خوانساری، به کوشش و نگارش محمدتقی انصاریان خوانساری، انتشارات انصاریان.
• صاحب نفس قدسیه، خاطرات و کرامات فَقِیه حضرت آیت الله العظمی حاج سید احمد خوانساری، عبدالحسن بزرگمهرنیا، انتشارات لمپا.