سوره انسان

سؤال

سوره دهر چه مضامینی دارد؟

سوره انسان، هفتاد و ششمین سوره قرآن است و در مدینه نازل شده است. بیشتر محتوای این سوره (از آیه ۵ تا ۲۲) به مقام و توصیف ابرار (نیکان) می پردازد. وفای به نذر، ترس از قیامت، دادن طعام به مسکین و یتیم و اسیر تنها برای خشنودی خدا از اوصاف ابرار بیان گردیده است. در این سوره در چهار آیه توصیه هایی به پیامبر دارد. از جمله شکیبایی در مقابل پروردگار و یاد کردن نام پروردگار در صبح و شام.

قطعه‌ای خوش‌نویسی به خط نسخ از دو آیه نخست سوره انسان به رقم محمدهاشم در سال ۱۱۹۳ق، نگهداری شده در موزه ملک.

معرفی و جایگاه

سوره انسان که «دهر» و «هل اتی» نیز خوانده می‌شود، هفتاد و ششمین سوره قرآن است، دارای ۳۱ آیه بوده و در مدینه نازل شده است.

در اينكه سوره «هل اتى» مدنى يا مكى است؟ در ميان مفسران گفتگو است، ولى اجماع علما و مفسران شيعه بر اين است كه همه يا حد اقل قسمتى از آيات آغاز سوره كه مقام ابرار و اعمال صالح آنها را بيان مى‏كند در مدينه نازل شده‏ است.

پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «کسی که سوره هل اتی را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباس‌های بهشتی است». و در حديثى از امام باقر ع آمده كه" يكى از پاداشهاى كسى كه سوره هل اتى را در هر صبح پنجشنبه بخواند اين است كه در قيامت با پيغمبر اكرم ص خواهد بود. مجمع البیان.

اين سوره به شهادت سياقى كه دارد يا همه‏اش و يا حداقل اوائل آن كه دوازده آيه است، در مدينه و نه آيه ذيلش در مكه نازل شده است‏.

هفتادوششمین سورۀ قرآن کریم در مصحف، و نودوهشتمین سوره به‌ترتیب نزول. این سوره با ۳۱ آیه، ۲۴۰ کلمه و ۰۵۴‘۱ حرف در شمار سور مفصلات قرار می‌گیرد. نام سوره از آغازین آیۀ آن اخذ شده، و نامهای دیگر آن «انسان»، «هَلْ اَتى» و «اَبرار» است. مکی یا مدنی‌بودن این سوره محل اختلاف است، هرچند اغلب مفسران در مدنی‌بودن کل سوره، و یا قسمتی از آن اتفاق نظر دارند.

در روایات خواص تلاوت سورۀ دهر، خواصی چون صحت جسم و دوری از امراض نقل شده است؛ همچنین، قرائت مستمر سوره را باعث تقویت نفس، نقل کرده‌اند. در روایاتِ فضایلِ سوره نیز فضایلی چون پاداش بهشت و حریر، همراهی با پیامبر (ص) در سرای آخرت نقل شده است؛ همچنین روایت شده است که خواندن این سوره در رکعت اول نماز صبح، انسان را از برخی شرور بازمی‌دارد.

سورۀ دهر در ترتیب مصحف پس از سورۀ قیامت (۷۵) قرار گرفته است و این دو را سوره‌های زوج هم دانسته‌اند. وجه ارتباط میان آنها را نیز پایان‌یافتن سورۀ قیامت با آفرینش انسان، و شروع سورۀ دهر با همین مبحث بیان کرده‌اند.

آیه ۳ سوره انسان: ما راه را به او (انسان) نشان دادیم یا سپاسگزار خواهد بود یا ناسپاس.

محتوا

اين سوره در آغاز، خلقت انسان را بعد از آنكه نامى از او در ميان نبود خاطرنشان مى‏سازد، و سپس مى‏فرمايد كه خداى تعالى او را به راهى كه تنها راه اوست هدايت كرد، حال يا اين انسان شكر هدايتش را می‌گزارد، و يا كفران مى‏كند. آن گاه مى‏فرمايد براى كافران انواعى از عذاب و براى ابرار الوانى از نعمت آماده كرده، و اوصاف آن نعمت‏ها را در طى هجده آيه شرح مى‏دهد، و پس از بيان اوصاف آن نعمت، روى سخن را به رسول گرامى خود نموده مى‏فرمايد: قرآن نازل شده از ناحيه اوست، و مايه تذكر بشر است، پس بايد كه در برابر حكم پروردگار خود صابر باشد، و هوا و هوس‏هاى كفار را پيروى نكند، و بايد كه پروردگار خود را صبح و شام به ياد بياورد و براى او شبها به سجده بيفتد، و شبى طولانى تسبيح گويد.

اختیار انسان

از مهمترین آیات سوره انسان، آیه ۳ سوره انسان است که خداوند می‌گوید ما راه را به انسان نشان دادیم یا سپاسگزار خواهد بود یا ناسپاس. و در آیه ۸ سوره شمس می‌گوید: خداوند انسان را آفريد و راه فجور و تقوا را به او الهام كرد». این آیات از روشن‌ترين آياتى است كه بر آزادى اراده انسان و نفى مكتب جبر تأكيد مى‌كند.

مفسران گفته‌اند خداوند راه حق و باطل و هدایت و گمراهی را به انسان نشان داده است؛ اما انسان خود سعادت یا شقاوت‏ را اختيار می‌کند. و برای هر دو حال سپاس و ناسپاسى، خداوند به او قدرت داد.

اگر انسان شاکر باشد و از آنچه از ابزار و امکاناتی که در اختیارش قرار داده شده است، به بهترین نحو استفاده کند، از این آزمون به سلامت به در می‌آید و رشد برای او حاصل می‌شود. در مقابل، اگر کفران نعمت کند و عطایای الٰهی را در آنجا که باید، استفاده نکند، همین نعمتها به غل و زنجیر و عذابی دردناک بدل می‌شود (آیۀ ۴)؛ درواقع، کافر با ناسپاسی خود زمینۀ رشد، ترقی و وسعت وجودی را به فضای تنگ و محدودی تبدیل می‌کند که وصف آن در یک آیه (آیۀ ۴) می‌گنجد. در مقابل، «ابرار» آن‌چنان در بسط روحی و معنوی قرار می‌گیرند و وصف خصوصیات و درجات آنان چنان بی‌انتها ست که ۱۸ آیه از این سوره را به خود اختصاص داده است و گویی هنوز ادامه خواهد داشت.

آیه ۲۹ کهف

توصیف ابرار (نیکان)

در سوره انسان، از حضور ابرار در بهشت سخن می‌کند و از آیه ۵ تا ۲۲ به بیان مقام آنها در بهشت و ویژگی این افراد می‌پردازد. وفای به نذر، ترس از قیامت، دادن طعام به مسکین و یتیم و اسیر تنها برای خشنودی خدا، ترس از خدا و صبر از ویژگی های ابرار در این سوره است. مطابق آیات سوره انسان، جایگاه ابرار در بهشت است که در آن غرق نعمت هستند که به عنوان پاداش به آنها داده شده است.

واژۀ ابرار مشتق از «بر»، به معنای بیابان وسیع و بی‌انتها ست (راغب، ۱۴۱). بر این اساس، ابرار با انفاق محبوب و گسستن ریشۀ تعلقات دنیوی (آیۀ ۸؛ نیز آل‌عمران / ۳ / ۹۲؛ حشر / ۵۹ / ۹؛ تغابن / ۶۴ / ۱۶) در بر و نیکی خویش به وسعت مثال بر و بیابان رسیده‌اند. گستردگی وجودی ابرار خود دارای مراتبی است که در آیات ۵، ۶، ۱۷ و ۲۱ این سوره بیان، و به ۳ مرتبه از نوشیدن وصف شده است که هریک ناب‌تر و برگزیده‌تر از مرتبۀ قبلی است. ابرار در آغاز راه، از شرابی به اندازۀ کأس با مخلوط کافور و با مزاجی سرد (آیۀ ۵) از دست عبادالله می‌نوشند (آیۀ ۶)، که باعث زایل‌شدن حب دنیا و غلبۀ خوف آخرت و درنتیجه، انفاق «ما یُحب» می‌شود. سرانجامِ این روند، امنیت از عذاب روز ترسناکی است که قلوب و ابصار در آن منقلب می‌گردند. در مرحلۀ بعد مستانه از شرابی به اندازۀ کأس با مخلوط زنجبیل و با مزاجی گرم (آیۀ ۱۷) در سلسبیل، یعنی در راه‌رفتن به سوی خدا (آیۀ ۱۸)، نوشانده می‌شوند که باعث شتاب در کمال می‌شود و مراتب بالایی در بهشت را به دست می‌آورند. در این تصویرسازی الٰهی نمادهایی مثل لباس سبز، دست‌بند نقره و خدمت ولدان مخلدون در سوره مطرح شده است (آیات ۱۸-۲۰). درنهایت، از شرابی ناب، طهور، بدون اندازه و ممزوج با هر مزاجی از دست خداوند سقایت می‌شوند و به مقام حضور می‌رسند. در بالاترین مرتبه، ابرار در جایگاهی قرار می‌گیرند که خطاب آنان از غیبت به مخاطب تغییر پیدا می‌کند. خداوند آنان را به طور مستقیم، مورد خطاب قرار می‌دهد و مقام آنان از شاکر به مشکور ارتقا می‌یابد (آیۀ ۲۲).

همچنین ببینید: ابرار در قرآن

سفارش‌هایی به پیامبر(ص)

سوره انسان دربردارنده توصیه‌هایی است که به پیامبر(ص) شده است. نزول قرآن بر او، شکیبایی در مقابل پروردگار، عدم اطاعت از گناهکار و کافر، یاد کردن نام پروردگار در صبح و شام، سجده و تسبیح در شب، مضمون این آیات است.