حدیث ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است

سؤال

در کتاب‌های شیعه روایتی از رسول خدا چنین نقل شده است: «یا علی انت منّی بمنزله السّمع و البصر» و فرمود: «ان ابابکر منّی بمنزله السّمع و ان عمر منّی بمنزله البصر». چرا شیعه حدیث اول را فضیلت علی و حدیث دوم را نقص ابوبکر و عمر می‌داند؟

عبارتی که در آن، جناب ابوبکر به منزله گوش پیامبر و جناب عمر به منزله چشم ایشان معرفی شده‌اند، بخشی از یک روایت چندسطری است، با مراجعه به متن کامل آن در می‌یابیم که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) با این عبارات، در مقام مدح آنان نبوده، بلکه در صدد بیان مسئولیت آنها در قبال امر ولایت امیرالمؤمنین «ع» بوده‌اند و اساساً با عباراتی که در مقام مدح امیرالمؤمنین «ع» است، قابل مقایسه نمی‌باشد.

پاسخ تفصیلی:

روایات معصومان «ع» به مناسبت‌های گوناگون و در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف صادر شده است. گاهی ممکن است یک پژوهشگر در مقام تحقیق ناگزیر از تقطیع یک روایت بلند باشد؛ چرا که حجم زیاد حدیث موجب طولانی شدن متن می‌گردد و ممکن است به اصل مقصود پژوهشگر ارتباط مستقیمی نداشته باشد؛ بنابراین، گاهی چاره‌ای جز تقطیع متون بلند حدیثی نیست. نکته مهم و دقیق در گزینش جزئی از متن آن است که تمام قرائن موجود در متن اصلی که در فهم مطلب تأثیر دارد باید ذکر شود؛ به گونه‌ای که زاویه‌ای از زوایای موجود در بخش نقل شده مبهم و تاریک باقی نماند. چنانچه به این نکته دقت کافی نشود، پژوهشگر دچار آسیب تقطیع نادرست و حذف قراین شده و همچنین خواننده، دچار بدفهمی خواهد شد.

در مورد عبارت «ان ابابکر منّی بمنزله السّمع و انّ عمر منّی بمنزله البصر» که شاید در نگاه اول به صورت فضیلتی برای خلیفه اول و دوم جلوه کند، هنگامی که به متن کامل حدیث رجوع می‌کنیم، در می‌یابیم که این عبارت بخشی از یک روایت چند سطری است. به نظر می‌رسد تقطیع این روایت و نقل ناقص آن با هدف و انگیزه‌ای مشخص صورت گرفته و با حذف قراینی که در فهم آن نقش محوری دارند، نقل شده است تا بدین وسیله چنین القا شود که پیامبر اکرم در صدد بیان فضیلتی برای جناب ابوبکر و عمر و عثمان بوده‌اند؛ بنابراین، برای فهم درست یک روایت، لازم و بایسته است که به متن کامل آن مراجعه شود تا به درستی، به مقصود عبارت مورد نظر دست یافت.

این روایت در چند منبع از منابع متقدم و متاخر شیعی نقل شده که ما آن را از کتاب عیون اخبار الرضا «ع» نقل می‌کنیم:

«حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ الْآدَمِیُّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی سَیِّدِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صإِنَ أَبَا بَکْرٍ مِنِّی بِمَنْزِلَه السَّمْعِ وَ إِنَ عُمَرَ مِنِّی بِمَنْزِلَه الْبَصَرِ وَ إِنَ عُثْمَانَ مِنِّی بِمَنْزِلَه الْفُؤَادِ قَالَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ سَمِعْتُکَ تَقُولُ فِی أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا فَمَا هُوَ فَقَالَ صنَعَمْ ثُمَّ أَشَارَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ وَ سَیُسْأَلُوَن عَنْ وَصِیِّی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا ثُمَّ قَالَ «ع» وَ عِزَّه رَبِّی إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمَوْقُوفُونَ یَوْمَ الْقِیَامَه وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَایَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ‏؛

امام حسین «ع» می‌فرماید: پیامبر خدا فرمود: همانا ابوبکر نسبت به من در حکم گوش و عمر در حکم چشم و عثمان در حکم قلب من است. [امام حسین «ع))] می‌فرماید: فردا به محضر ایشان شرفیاب شدم. در کنار آن حضرت، امیر مؤمنان ((ع» و ابوبکر و عمر و عثمان نیز حضور داشتند. به ایشان عرض کردم :پدرم! شنیده‌ام شما درباره اصحابت چنین فرموده‌اید، جریان چیست؟ پیامبر خدا فرمود: آری، سپس به آنان اشاره کرد و فرمود: آنان گوش، چشم و دل من هستند و به زودی آنان مورد بازخواست خدا درباره جانشین من، این شخص - اشاره کردند به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب «ع» ـ، قرار می‌گیرند. بعد حضرت فرمود: خدای عز و جل می‌فرماید: بدون تردید گوش و چشم و قلب تمامی آنها، مورد سؤال واقع می‌شوند. قسم به عزت پروردگارم، بی‌گمان تمامی امت من در روز قیامت بازمی‌ایستند و از آنان درباره ولایت علی سؤال شود و این همان معنای کلام خداوند متعال است :آنها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند».

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، سمع و بصر و فؤاد بودن خلفای سه‌گانه در این روایت، به هیچ وجه در مقام مدح نبوده؛ بلکه مسئولیت و وظیفه آنان را در قبال امر مهم ولایت امیرالمؤمنین و جانشینی آن حضرت پس از پیامبر، به آن‌ها گوشزد می‌کند؛ حال آنکه در روایتی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، امیرالمؤمنین را به منزله گوش و چشم خود معرفی می‌نمایند: «... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلِعَلِیٍّ ع یَا عَلِیُ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَه السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَن…؛ پیامبر اکرم به علی «ع» فرمود: ای علی تو نسبت به من به منزله گوش و چشم و سر برای جسد و روح برای بدن هستی». به وضوح دیده می‌شود که حضرت در مقام مدح علی بن ابیطالب «ع» بوده و با این عبارت فضیلتی از فضائل ایشان را برای مخاطبان بیان می‌نمایند و اساساً این دو متن را نمی‌توان با هم مقایسه نمود.