تنبیه الامة و تنزیه الملة
تنبیه الامة و تنزیه الملة اثر میرزا محمدحسین غروی نائینی (درگذشت ۱۳۵۵ق، ۱۳۱۵ش)، درباره نفی استبداد و حکومت مطلقه، مستدَّل از مفاهیم دینی است. نائینی در این کتاب با توجه به آیات و روایات و آموزه‌ها و سنت دینی، حکومت مطلقه و سلطنت و استبداد و خودکامگی را رد می‌کند و در جنبه اثباتی، حکومت مشروطه را که از ظلم و استبداد به دور باشد را نظریه سیاسی خود در فقه سیاسی شیعه معرفی می‌کند.
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة پس از انتشار مورد توجه عالمان دینی و روشنفکران قرار گرفت و برخی آن را متحول کننده فقه سیاسی شیعه می‌دانند. آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی بر این کتاب تقریظ نوشته‌اند. نائینی این کتاب را در دفاع از حکومت مشروطه نوشته و نگاه خود را به حکومتی که مورد تأیید دین باشد بیان کرده است.
این رساله اولین بار در ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.
نویسنده
میرزا محمد حسین نائینی فرزند شیخ الاسلام حاجی میرزا عبدالرحیم نائینی از چهره‌های برجسته روحانیت و رهبران فکری شیعه در سال ۱۲۷۷ق در شهر نائین از توابع اصفهان متولد شد. وی پس از فراگیری مقدمات علوم دینی در زادگاهش و در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به اصفهان که در آن روزگار پرآوازه‌ترین حوزه علمی شیعه بوده رهسپار می‌شود. نائینی در سال ۱۳۰۳ هـ.ق. برای ادامه تحصیل و پیمودن مدارج عالی علمی راهی عتبات می‌شود و پس از توقف کوتاه در نجف اشرف به حوزه سامراء که در آن زمان توسط میرزای شیرازی حیات علمی یافته بود می‌رود و از حوزه درس اساتید بزرگ حوزه سامرا چون میرزای شیرازی، سید اسماعیل صدر و سید محمد فشارکی اصفهانی بهره می‌برد. در سال ۱۳۱۴هـ.ق. همراه با استادش سید اسماعیل صدر به حوزه کربلا رهسپار می‌شود. مدت دو سال از استوانه‌های دانش در حوزه کربلا بهره می‌جوید و پس از آن به نجف اشرف مشرف می‌شود. زمانی که نائینی به حوزه نجف پا نهاده درس آخوند خراسانی از شهرت و جایگاه کم مانندی برخوردار بوده و حدود هزار مجتهد و فاضل نامور در آن شرکت می‌جسته‌اند. وی از آن پس در حوزه نجف به عنوان مجتهدی توانا برخوردار از شایستگی‌های علمی سیاسی در میدان‌های گوناگون ظاهر شد. نائینی در سال ۱۳۵۵ هـ.ق دار فانی را وداع گفت و در حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شد.[۱]
میرزای نائینی را تربیت شده مکتب میرزای شیرازی می‌دانند که شخصیت چند بعدی و دارای جنبه سیاسی اجتماعی نیز هست. او در نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود و به سفارش او بود که شیخ حسن کربلایی «تاریخ دخانیه» را نگاشت.[۲]
در نظر دیگران
آقا بزرگ تهرانی (درگذشت ۱۳۴۸) درباره مقام علمی میرزا می‌نویسد: «دانش بسیار و گسترده داشت. ادب فارسی و عربی را به مرحله کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت. در دانش فقه یگانه و میدان‌دار بود. اما در علم اصول موضوع بزرگ‌تر از اینها بود؛ زیرا بر کلیات دانش اصول آگاهی دقیق و کامل داشت و در آن دقت و ژرفکاوی فوق‌العاده و شگفت‌آور انجام داد و به گونه‌ای شگفت‌آور مباحث آن را استوار و مستحکم ساخت که آوازه دیدگاه‌های ژرف وی در اصول در فضای آن روز طنین‌انداز شد.»[۳]
آیت‌الله طالقانی (درگذشت ۱۳۵۸) درباره میرزای نائینی گفته است: «مؤلف عالی‌قدر این کتاب، از بزرگ‌ترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. میرزای نائینی علاوه بر قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعیات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده است.»[۴]
مرتضی مطهری ( درگذشت ۱۳۵۸) درباره میرزای نائینی می‌فرماید: «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را، هیچ‌کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمد حسین نائینی ـ قدس سره ـ توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامه و تنزیه الملّه بیان نکرده است.»[۵]
معرفی
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة که نام مفصل آن «تنبیه الامّه و تنزیه الملّه فی لزوم مشروطیه الدوله المنتخبه لتقلیل الظلم علی افراد الامّه و ترقیه المجتمع» می‌باشد، معروف‌ترین و مشهورترین اثر محقق بزرگ و فقیه نامور، آیت الله میرزا محمد حسین غروی نائینی است.[۶] این کتاب حدود سال ۱۲۸۶ تقریباً یک سال و نیم پس از انقلاب مشروطه و پس از بسته شدن مجلس اول نوشته شد. ویژگی عمده این کتاب این است که از درون کتاب و سنت استنباط شده است.[۷]
مؤلف انگیزه خود را از تألیف کتاب، ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی می‌داند.[۸] و گفته است چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت نامش «تنبیه الامه و تنزیه المله» شد.[۹] گفته می‌شود که نائینی در این کتاب، به نوشته‌های شیخ فضل الله نوری، بی آنکه به نام او اشاره کند، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و پاسخ داده است.[۱۰]
اصول کلی نظریه سیاسی مندرج در این کتاب چنین است: یک: بنیان حکومت مشروطیت، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان از کتاب خدا، سنت و سیره پیامبراکرم و سایر پیشوایان معصوم، به ویژه سخنان حضرت علی (ع) گرفته شده است و به همین دلیل چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می‌گردد. دو: غربیان با استفاده از این اصول پیشرفت کردند و مسلمانان با غفلت از آنها به قهقرا رفتند. سه: ظلم و استبداد مانند زندقه و الحاد مخالف با ضروریات دین اسلام است و بر همین اساس طرح نظریه مشروطیت، احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است.[۱۱]
هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، به شدت مخالفت می‌کند. به عقیده او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان بویژه افرادی را که در زی روحانیت اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبة استبداد دینی» در کنار «شعبة استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیدة مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شدة آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است»[۱۲]
تقریظ آخوند ملا محمد کاظم خراسانی به کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة: رساله شریفه تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقة الاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمد حسین النائینی الغروی دامت افاضاته است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء الله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمه مبارکه «بِمُوالاتِکُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِم دینِنا و أصْلَحَ ما کانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانا را به عین الیقین ادراک نمایند. ان شاء الله تعالی.[۱۳]
اهمیت و جایگاه
این رساله کوچک که از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سربرآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه آن را حمایت کردند، به متن اصلی و محور در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد و کتاب و نویسنده آن را در صدر نوگرایی مذهبی سیاسی شیعه در تاریخ معاصر نشاند.[۱۴]
دیدگاه‌های نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است. دو رهبر اصلی نهضت مشروطیت ایران، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظ‌های کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در آن رعایت شده است[۱۵] آیت‌الله طالقانی مفسر معاصر معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است».[۱۶] عالمان دینی، نائینی را در جایگاه جدی تحول آفرینی در تاریخ فقه حکومتی اسلام می‌دانند و کتاب تنبیه الامة او را بیش از این شایسته توجه و تدقیق می‌دانند.[۱۷]
روشنفکرانی مانند مهدی بازرگان (درگذشت ۱۳۷۱) در مدافعات خود در دادگاه نظامی در رژیم پهلوی ضمن آنکه کتاب تنبیه الامة را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، و در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است.[۱۸] حمید عنایت (درگذشت ۱۳۸۱) تنبیه الامة را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ای می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است. فریدون آدمیت (درگذشت ۱۳۸۷) معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد». و «هشیاری ملی» نائینی را «خیره کننده» می‌داند[۱۹]
نائینی دفاع از استبداد را به وسیله دین لکهٔ ننگ و عار عظیم و ظلم به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند. با این ملاحظات، او در مقام تکلیف این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی با ضرورت دین اسلام نوشته است.[۲۰]
میرزای نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تعویض نظام حکومتی با استناد به ادله فقهی و شرعی گردید. فقهای قبلی در کتاب‌های خویش مباحث ولایت فقیه را بحث می‌کردند، اما بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند.[۲۱]
برخی گفته‌اند این کتاب، از طبایع الاستبداد عبدالرحمان کواکبی (درگذشت ۱۳۲۰ق) تأثیر پذیرفته است.[۲۲]
ملا عبدالله مازندرانی: تمام مبانی کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة مأخوذ از اسلام است. [۲۳]
محتوا
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است. در فصل اول آن ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. در فصل دوم بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامه فقیه را نیز قبول نداشته، چاره‌ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانه غیر فقیه ترجیح و اولویت بدهد؛ بنابرانی در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به دیگران دارای اولویت است. در فصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه که مسئله روز عصر نائینی بوده بحث شده و تبیین گردیده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است. در فصل چهارم نیز به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات و غیره «بدعت» نیستند، پاسخ مناسب داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد. در فصل پنجم نیز راجع به شرایط مشروعیت مداخله نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. نائینی در خاتمه کتابش درباره استبداد و نظام استبدادی، به گونه انتقادی و تحلیلی بحث جالبی را مطرح نموده و پس از استنتاج، کتاب خود را به پایان برده است[۲۴]
فهرست
مقدمه: الف: ضرورت قیام. ب: اقسام سلطنت. ج: آزادی از اسارت و بندگی. د: مساوات آحاد ملت با سلطان.
فصل اول: حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا.
فصل دوم: تحدید سلطنت در عصر غیبت.
فصل سوم: مشروطه و تحدید سلطنت.
فصل چهارم: پاسخ به شبهات و مغالطات.
فصل پنجم: صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان.
خاتمه: مقصد اول: قوای حافظ استبداد. مقصد دوم: راه‌های علاج قوای استبداد.[۲۵]
چاپ و شرح
رسالة تنبیه الامة و تنزیه الملة اولین بار در ۱۳۲۷ در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.[۲۶]
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب.
- آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، داود فیرحی، نی.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح حمیدرضا محمودزاده حسینی، امیرکبیر، ۱۳۸۰.
منابع
- ↑ سید عباس میری، سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی، حوزه سال ۱۳۷۵، شماره ۷۶و ۷۷.
- ↑ اصفهانی کربلایی، شیخ حسن، تاریخ دخانیه، به کوشش رسول جعفریان، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ج۲، ص۵۹۵. به نقل از: میری، سید عباس، «سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی»، حوزه، سال ۱۳۷۵، شماره ۷۶ و ۷۷.
- ↑ نائینی، محمد حسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه سید محمود طالقانی، به نقل از سایت طالقانی و زمانه ما.
- ↑ شهید مطهری، مرتضی، نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، انتشارات صدرا، ص۴۲.
- ↑ مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، شرکت سهامی طبع کمتاب، چاپ دوم، ج۴، ص.
- ↑ فیرحی، داود، نگاه و نقدی بر «آستانه تجدد»، داود فیرحی، ناقد: سید جواد ورعی، دو فصلنامه تخصصی مطالعات فقه معاصر، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۵، ص۱۴۳ تا ۱۷۴.
- ↑ نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.
- ↑ نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.
- ↑ ایزدی فرد، عباس، «جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه»، پگاه حوزه، هفدهم مرداد ۱۳۸۳، شماره ۱۴۰.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.
- ↑ فیرحی، داود، آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، نی. ۱۳۹۴، ص۱.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۴.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.
- ↑ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.
- ↑ نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.